ولی و سرپرست مومنین از نظر قرآن چه کسانی هستند؟| آیا ولایت اهل بیت(ع) همان ولایت خداست؟

در درس قبل به توحید در ولایت و تبین ولایت رسول خدا  صلی الله علیه و آله پرداختیم و به این نتیجه رسیدیم که ولایت رسول خدا صلی الله علیه و آله در طول ولایت خداست. در این درس به اثبات این امر خواهیم پرداخت که ولایت امیر المومنین ع و اهل بیت علیهم السلام همان ولایت خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله خواهد بود.
 

قرآن کریم ولی و سرپرست مردم را این چنین معرفی می‌کند: «إِنَّما وَلِیكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ‏»، سرپرست و ولىّ شما، تنها خداست و پیامبر او و آنها كه ایمان آورده ‏اند، همانها كه نماز را برپا مى‌دارند، و در حال ركوع، زكات مى‌‏دهند[1].
كلمه «إنَّما» در ادبیات عرب از الفاظ حصر شمرده شده است[2] و معادل فارسى آن، كلمه « فقط » یا جمله « این‏ است و جز این نیست » مى ‏باشد. بنابراین، ولى و سرپرست شما مؤمنان، فقط سه دسته ‏اى هستند كه در آیه شریفه آمده است و غیر از این سه، هیچ كس ولىّ مؤمنان محسوب نمى ‏شود، سه دسته مذكور عبارتند از: خداوند، رسول خدا صلى الله علیه و آله، « الَّذِینَ آمَنُوا - آنها كه ایمان آورده‏ اند» البتّه نه تمام مؤمنان، بلكه بعضى از آنها، طبق شرائطى كه در ادامه آیه آمده است.
 «الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ»، گروه سوم از اولیاء، مؤمنان هستند، امّا نه همه مؤمنان؛ بلكه مؤمنانى كه اوّلًا اقامه نماز مى ‏كنند و علاوه بر اقامه نماز، زكات مى ‏پردازند و ثالثاً زكات را در حال ركوع نماز، به مستحقّ آن مى ‏دهند.
 

تمام مفسرین شیعه و بزرگان اهل سنّت می گویند، این آیه در شأن امیر المومنین علیه السلام نازل شده است. قاضى ایجى، نویسنده كتاب «المواقف فى علم الكلام»، كه از مهم‏ ترین كتاب ‏هاى اهل سنّت در علم كلام و اصول دین است، مى‏ نویسد:« تمامى مفسران اتّفاق نظر دارند كه این آیه مباركه در ماجراى بخشیدن انگشتر امیر المؤمنین على علیه السلام در حال ركوع نماز نازل‏ شده است ». میر سید شریف جرجانى در «شرح المواقف»، سعدالدّین تفتازانى در «شرح المقاصد»[3]، علاء الدّین قوشجى سمرقندى نیز از كسانى هستند که به اجماع مفسران بر این ‏كه آیه مباركه در شأن امیر المؤمنین على علیه السلام نازل شده است، اعتراف كرده اند[4].
 

ابوذر غفاری نقل می کند: روزى از روزها با رسول خدا صلی الله علیه و آله در مسجد نماز مى ‏خواندم، سائلى وارد مسجد شد و از مردم تقاضاى كمك كرد، ولى كسى چیزى به او نداد، او دست خود را به آسمان بلند كرد و گفت: خدایا تو شاهد باش كه من در مسجد رسول تو تقاضاى كمك كردم ولى كسى جواب مساعد به من نداد، در همین حال على علیه السلام كه در حال ركوع بود با انگشت كوچك دست راست خود اشاره كرد. سائل نزدیك آمد و انگشتر را از دست آن حضرت بیرون آورد، پیامبر صلی الله علیه و آله كه در حال نماز بود این جریان را مشاهده كرد، هنگامى كه از نماز فارغ شد، سر به سوى آسمان بلند كرد و چنین گفت: خداوندا برادرم موسى از تو تقاضا كرد كه به او شرح صدر عنایت کنی و كارها را بر او آسان سازى و گره از زبان او بگشایى تا مردم گفتارش را درك كنند، و نیز موسى درخواست كرد هارون را كه برادرش بود وزیر و یاورش قرار دهى و به وسیله او نیرویش را زیاد كنى و در كارهایش شریك سازى. خداوندا! من محمد پیامبر و برگزیده توام، سینه مرا گشاده كن و كارها را بر من آسان ساز، از خاندانم على علیه السلام را وزیر من گردان تا به وسیله او، پشتم قوى و محكم گردد. ابو ذر مى‏ گوید: هنوز دعاى پیامبر صلی الله علیه و آله پایان نیافته بود كه جبرئیل نازل شد و به پیامبر ص گفت: بخوان، پیامبر ص فرمود: چه بخوانم؟ گفت بخوان: «إِنَّما وَلِیكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا ...[5]».
با توجه به شأن نزول آیه، معنای آیه این چنین می شود: ولی و سرپرست شما فقط، خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمومنین علیه السلام می باشند.
 

 

 
یکی از آیاتی که مقام ولایت اهل بیت علیهم اسلام را اثبات می کند آیه 59 سوره نساء است، « یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْكُمْ »، اى كسانى كه ایمان آورده ‏اید، اطاعت كنید خدا را و اطاعت كنید پیامبر خدا و صاحبان امر را[6].
همه مفسران شیعه در این زمینه اتفاق نظر دارند كه منظور از «اولی الامر» امامان معصوم علیهم السلام مى ‏باشند كه رهبرى مادى و معنوى جامعه اسلامى، در تمام شئون زندگى، از طرف خداوند و پیامبر صلی الله علیه و آله به آنها سپرده شده است، و غیر آنها را شامل نمى ‏شود.
شیخ صدوق علیه رحمه در کتاب «الاعتقادات» خود نقل می کند، امیر المومنین علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله در مورد اولی الامر پرسیدند: « یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْكُمْ »، قُلْتُ: یا نَبِی اللَّهِ، مَنْ هُمْ؟ قَالَ: هُمُ الْأَوْصِیاءُ بَعْدِی وَ لَا یتَفَرَّقُونَ حَتَّى یرِدُوا عَلَی الْحَوْضَ، هَادِینَ مَهْدِیینَ، لَا یضُرُّهُمْ كَیدُ مَنْ كَادَهُمْ، وَ لَا خِذْلَانُ مَنْ خَذَلَهُمْ، هُمْ مَعَ الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنُ مَعَهُمْ، لَا یفَارِقُونَهُ وَ لَا یفَارِقُهُمْ، بِهِمْ تَنْتَصِرُ أُمَّتِی وَ بِهِمْ یمْطَرُونَ، وَ بِهِمْ یدْفَعُ الْبَلَاءُ، وَ بِهِمْ یسْتَجَابُ لَهُمُ الدُّعَاءُ. قُلْتُ: یا رَسُولَ اللَّهِ، سَمِّهِمْ لِی. قَالَ: أَنْتَ یا عَلِی، ثُمَّ ابْنِی هَذَا، وَ وَضَعَ یدَهُ عَلَى رَأْسِ الْحَسَنِ، ثُمَّ ابْنِی هَذَا، وَ وَضَعَ یدَهُ عَلَى رَأْسِ الْحُسَینِ، ثُمَّ ابْنُهُ سَمِیكَ یا أَخِی سَیدُ الْعَابِدِینَ، ثُمَّ ابْنُهُ یسَمَّى مُحَمَّداً، بَاقِرَ عِلْمِی وَ خَازِنَ وَحْی اللَّهِ، ...ث ُمَّ تَكْمِلَةُ اثْنَی عَشَرَ إِمَاماً مِنْ وُلْدِكَ إِلَى مَهْدِی أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، الَّذِی یمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ قَبْلَهُ ظُلْماً وَ جَوْراً. اى مؤمنان فرمان ببرید خدا را و فرمان ببرید رسول را و صاحب كاران از خودتان را، عرض كردم یا نبى اللَّه آنها کیستند؟ فرمود اوصیاء بعد از من كه متفرق نمی شوند تا وارد حوض كوثر شوند بر من. هدایت ‏كنندگان، هدایت‏ شدگان، ضرر به آنها نمی رساند مکر هر كس كه با ایشان مکر می كند و یاری ندادن و تنها گذاردن هر که ایشان را تنها گذارد، ایشان با قرآنند و قرآن با ایشان، و نه قرآن از آنها جداست و نه آنها از آن جدا مى ‏شوند، به بركت ایشان امت من یاری می شوند و به طفیل ایشان باران باریده می شوند، و به واسطه ایشان دفع بلا مى ‏شود، و به وسیله ایشان دعاى امت مستجاب می گردد، عرض نمودم یا رسول اللَّه اسامى ایشان را بفرمائید؟ فرمودند: تو یا على پس از تو پسرم، این، و دست مبارك بر سر امام حسن علیه السّلام گذارد، و باز فرمود پس از پسرم این، و دست شریف بر سر امام حسین علیه السّلام نهاد و باز فرمود: سپس همنام تو اى برادر من، او آقاى عبادت ‏كنندگان است، پس از او پسرش که محمد نامیده می شود، باقر (شکافنده) علم من و خازن وحى الهى است، ... بعد از آن كامل می كند خداوند عدد دوازده امام را از اولاد تو تا مهدىِّ امّتِ محمّد، همان كسى كه خداوند پر می كند به بركت ظهور او زمین را از انصاف و عدل چنان چه پیش از او مملو شده از جور و ظلم ‏[7].
كلمه «اطیعوا» كه به صیغه امر آمده به طور قطع دلالت بر وجوب دارد، چرا كه مستحب دانستن اطاعت خدا و رسول بى‏ معناست. لیكن باید توجه داشت كه اطاعت از خدا و رسول به حكم عقل لازم است.
به هر حال امر خداوند به اطاعت مطلق از هر كسى، بر لزوم و وجوب اطاعت از او دلالت دارد. خداوند در این آیه به اطاعت مطلق و بى قید و شرط از رسول امر كرده است. یعنى اطاعت از خداوند متعال و فرستاده ‏اش مقید به زمان و یا مكان معینى نیست و از همه جهات اطلاق دارد. اطاعت از اولو الامر نیز همین طور است‏[8].
پس با توجه به آنچه که بیان شد، ولی و سرپرست، خدا و رسول خدا و اهل بیت علیهم السلام می باشند و ولایت آنان در طول ولایت و در امتداد ولایت خدا می باشد و همان طوری که اطاعت خداوند در تمام امور واجب است و نافرمانی از آن حرام است و موجب عقاب می شود، همین اطاعت هم در مورد رسول خدا و اهل بیت علیهم السلام، صادق خواهد بود.
 

 

 
1-   باتوجه به آیات قرآن ولی و سرپرست مومنین را مشخص کنید.
2-   با توجه به آیه 55 سوره مائده مقصود از «الذین آمنوا» چه کسانی هستند؟
3-   آیا ولایت اهل بیت علیهم السلام همان ولایت خداست؟ چرا؟
 

پی‌نوشت‌ها

[1]  سوره مائده آیه 55 / ترجمه مکارم
[2]  موسوعه الصرف و النحو و الاعراب ص 169
[3]  شرح المقاصد از كتاب ‏هاى مهم اهل سنّت در علم كلام است. این كتاب در مدارس آن ‏ها تدریس مى ‏شود و در محافل علمى آن‏ ها از جایگاه ویژه‏ اى برخوردار است، به همین دلیل بسیارى از بزرگان اهل سنّت بر این كتاب شرح و تعلیق نوشته‏ اند.
[4]  نگاهی به آیه ولایت/ آیت الله میلانی، ص 32
[5] برگرفته از: تفسیر نمونه ج4 ص 421 / مجمع البیان ج3 ص 326
[6]  سوره مائده آیه 55 / ترجمه مکارم
[7]  الاعتقادات شیخ صدوق ص 121 / ترجمه حسنی
[8]  جواهر الکلام فی معرفه الامامه و الامام ج2 ص 99