محبت واقعی مستلزم اطاعت است| رابطه بین محبت و عمل

در درس قبل به توضیح آیه مودت پرداختیم و تبین کردیم که محبت به اهل بیت علیهم السلام مزد رسالت خواهد بود البته مودت و محبتی که همراه اطاعت باشد. در این درس با توجه به آیه مودت در پی اثبات این امر هستیم که، مودت و محبت مستلزم اطاعت خواهد بود.
« قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى‏ »، بگو: من هيچ اجر و پاداشى بر اين موضوع از شما درخواست نمى‏كنم، جز اينكه ذوى القرباى مرا دوست داريد[1]. آنچه از این استفاده می شود آن است که، مودت نسبت به اهل بیت علیهم السلام بر همه واجب است و دلالت بر اطاعت از اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام دارد، همان اثبات مقام امامت ایشان هست، بدلیل اینکه:
 

 

 
مقصود آیه تنها مجرد محبّت و مودّت نیست، بلکه خداوند متعال به مودّتی امر نموده است که دنبال آن انقیاد و اطاعت و فرمانبرداری باشد، و این مطلب را از چند طریق می‌ توان اثبات نمود. از طریق لفظ  مودّت، زیرا مطابق رأی برخی از متخصّصین لغت، مودّت عبارت از محبّتی است که همراه با اطاعت باشد. از طریق مراجعه به آیات دیگر؛ زیرا خداوند متعال می‌ فرماید: « قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یحْبِبْکُمُ اللَّهُ [2]»، بگو ( ای پیامبر ) اگر شما خدا را دوست دارید مرا اطاعت کنید که در این صورت خدا شما را دوست می‌ دارد. مقصود از متابعت در این آیه همان اطاعت و فرمانبرداری است، زیرا خداوند در جایی دیگر می‌ فرماید: « وَإِنَّ رَبَّکُمُ الرَّحْمنُ فَاتَّبِعُونِی وَأَطِیعُوا أَمْری »، و همانا پروردگار شما [خداوند] رحمن است، پس مرا متابعت کنید و امر مرا اطاعت نمایید[3]. در این آیه اطاعت عطف تفسیری بر متابعت شده است. می دانیم که متابعت و فرمانبرداری تام و اطاعت مطلق، تنها برای امام و ولی خداست که ولایت و امامتش از جانب خداوند ثابت شده است[4].
 چنانچه علامه حلّی در ذیل آیه شریفه حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله از کتب معتبر اهل سنت مانند: صحیح مسلم و بخاری و مسند احمد بن حنبل، نقل می کند، متن حدیث این چنین است، « ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا نَزَلَ قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى‏ قَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ قَرَابَتُكَ الَّذِينَ وَجَبَتْ عَلَيْنَا مَوَدَّتُهُمْ قَالَ عَلِيٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ »، ابن عباس می گوید وقتی آیه شریفه نازل شد از عده ای از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدند بستگان شما چه کسانی هستند که مودت نسبت به آنان واجب است؟ حضرت در جواب فرمودند: علی فاطمه حسن و حسین.  علامه حلی  در توضیح روایت می‌فرماید: وجوب مودّت مستلزم وجوب اطاعت است[5].
 

 

چنانچه از آیه شریفه 31 آل عمران فهمیده می شود که لازمه محبت اطاعت و پیروی است. « قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ »، بگو: اگر خدا را دوست مى‏داريد، از من پيروى كنيد. تا خدا (نيز) شما را دوست بدارد، و گناهانتان را ببخشد، و خدا آمرزنده مهربان است. علامه طباطبایی ( ره ) در بیان حب می‌گوید: در حقیقت وسیله ای است که میان محب و محبوب رابطه بر قرار کند و هر حبی، حب واقعی نیست، بلکه حب واقعی مستلزم آن است که تمام متعلقات محبوب را دوست داشته باشد و تسلیم آن باشد[6]. چنانچه در شان نزول آیه آمده است، جمعى در حضور پيغمبر صلی الله علیه و آله ادعاى محبت پروردگار كردند، در حالى كه عمل به برنامه ‏هاى الهى در آنها كمتر ديده مى ‏شد، آيات فوق نازل گرديد و به آنها پاسخ گفت[7]. پس معیار حب واقعی تبعیت و اطاعت از خدا و رسول خدا و اهل بیت او علیهم السلام می باشد.
چنانچه امام صادق علیه اسلام خطاب به اصحاب خود می فرمایند: «... مَنْ سَرَّهُ أَنْ يَعْلَمَ أَنَّ اللَّهَ يُحِبُّهُ فَلْيَعْمَلْ بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ لْيَتَّبِعْنَا أَ لَمْ يَسْمَعْ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِيِّهِ ص قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ اللَّهِ لَا يُطِيعُ اللَّهَ عَبْدٌ أَبَداً إِلَّا أَدْخَلَ اللَّهُ عَلَيْهِ فِي طَاعَتِهِ اتِّبَاعَنَا وَ لَا وَ اللَّهِ لَا يَتَّبِعُنَا عَبْدٌ أَبَداً إِلَّا أَحَبَّهُ اللَّهُ وَ لَا وَ اللَّهِ لَا يَدَعُ أَحَدٌ اتِّبَاعَنَا أَبَداً إِلَّا أَبْغَضَنَا وَ لَا وَ اللَّهِ لَا يُبْغِضُنَا أَحَدٌ أَبَداً إِلَّا عَصَى اللَّهَ وَ مَنْ مَاتَ عَاصِياً لِلَّهِ أَخْزَاهُ اللَّهُ وَ أَكَبَّهُ عَلَى وَجْهِهِ فِي النَّارِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ »،  هر كه دوست دارد كه بداند خدا او را دوست دارد بايد بطاعت خدا عمل كند و از ما پيروى كند آيا نشنيده ‏اند گفتار خداى عز و جل را كه به پيامبرش (ص) می فرمايد: « بگو اگر خدا را دوست داريد مرا پيروى كنيد تا خدا شما را دوست بدارد و گناهان شما را بيامرزد »، بخدا سوگند هرگز بنده ‏اى فرمانبردارى خدا را نكند جز آنكه خداوند پيروى ما را در فرمانبردارى او داخل گرداند، و بخدا پيروى نكند بنده ‏اى از ما جز آنكه خدا دوستش دارد، و بخدا هيچ گاه بنده پيروى ما را وامگذارد جز آنكه ما را دشمن دارد و بخدا هيچ گاه كسى ما را دشمن ندارد جز آنكه نافرمانى خدا را كرده و هر كه در حال نافرمانى خدا بميرد خداوند او را خوار گرداند و با صورت در آتش دوزخ اندازد، و ستايش از آن خدا پروردگار جهانيان است‏[8].
دوست داشتن اهل بیت علیهم السلام تقوای الهی و دلی پاک می خواهد. شیدای اهل بیت علیهم السلام باید دوستی خویش را در عمل نشان دهد وگرنه علاقه ظاهری نمی تواند چندان تاثیری در زندگی انسان داشته باشد.
امیر المومنین  علیه السلام می فرماید: «  مَنْ أَحَبَّنَا فَلْيَعْمَلْ بِعَمَلِنَا وَ لْيَتَجَلْبَبِ الْوَرَع [9]»،‏ هر که ما را دوست دارد باید مثل ما عمل کند و لباس پرهیزگاری را جامه و پوشش خود قرار دهد.
ورع و تقوی و دوری از گناه باید سرلوحه زندگی محبان اهل بیت علیهم السلام باشد تا بتوانند عشق پاکان را در دل خود جای دهند و گرنه دلی پر از شوق گناه را چطور می توان جایگاه و ظرف محبت اولیاء الهی قرار داد.
چنانچه امام صادق علیه السلام به مفضل می فرماید: « ... افْتَرَقَ النَّاسُ فِينَا عَلَى ثَلَاثِ فِرَقٍ فِرْقَةٌ أَحَبُّونَا انْتِظَارَ قَائِمِنَا لِيُصِيبُوا مِنْ دُنْيَانَا فَقَالُوا وَ حَفِظُوا كَلَامَنَا وَ قَصَّرُوا عَنْ فِعْلِنَا فَسَيَحْشُرُهُمُ اللَّهُ إِلَى النَّارِ وَ فِرْقَةٌ أَحَبُّونَا وَ سَمِعُوا كَلَامَنَا وَ لَمْ يُقَصِّرُوا عَنْ فِعْلِنَا لِيَسْتَأْكِلُوا النَّاسَ بِنَا فَيَمْلَأُ اللَّهُ بُطُونَهُمْ نَاراً يُسَلِّطُ عَلَيْهِمُ الْجُوعَ وَ الْعَطَشَ وَ فِرْقَةٌ أَحَبُّونَا وَ حَفِظُوا قَوْلَنَا وَ أَطَاعُوا أَمْرَنَا وَ لَمْ يُخَالِفُوا فِعْلَنَا فَأُولَئِكَ مِنَّا وَ نَحْنُ مِنْهم »،  دوستداران ما سه‏ گروهند: يك فرقه ما را به چشمداشت ظهور قائم ما دوست دارند تا از دنياى ما بهرمند شوند، پس سخن ما را گفته و آن را بخاطر مى ‏سپارند، امّا در عمل از كار و كردار ما كوتاهى مى ‏ورزند، پس خداوند آنان را به دوزخ محشور مى‏ سازد. و فرقه‏ اى ديگر كه ما را دوست داشته و سخن ما را به گوش مى ‏گيرند ولى از كردار ما كوتاهى نمى ‏كنند تا بدين وسيله از مردم روزى خورند، پس خداوند درونشان را پر از آتش ساخته و گرسنگى و تشنگى را بر آنان چيره سازد. و فرقه ‏اى ديگر ما را دوست دارند، هم گفتارمان را بخاطر مى ‏سپارند و هم دستورات ما را اطاعت مى ‏كنند، و در عمل نيز با ما مخالفت نمى ‏ورزند، پس ايشان از ما بوده و ما از آنانيم[10]. امام صادق علیه السلام در شعری رابطه بین محبت و اطاعت را بیان می کنند
تَعْصِي الْإِلَهَ وَ أَنْتَ تُظْهِرُ حُبَّهُ / هَذَا لَعَمْرُكَ فِي الْفِعَالِ بَدِيعٌ‏
لَوْ كَانَ حُبُّكَ صَادِقاً لَأَطَعْتَهُ / إِنَّ الْمُحِبَّ لِمَنْ أَحَبَّ مُطِيع[11]‏
خدا را نافرمانی می کنی در حالی که اظهار محبت او را می کنی ، این محال است و در میان کارها پدیده تازه ای است .اگر عشق تو راست باشد او را اطاعت می کنی ، چرا که عاشق ، نسبت به محبوب خود ، فرمانبردار است .
باید این نکته را لحاظ کرد که هر چند که دین ما ، دین حب و محبت است ولی محبتی صادقانه است که به همرنگی و هماهنگی کشیده شود . همچنان که دو نفر وقتی به هم محبت دارند ، به خاطر همین محبت می کوشند مثل هم باشند و از رنجاندن و مخالفت دیگری پرهیز کنند تا رشته محبت و دوستی گسسته نشود[12] .
حدیثی از امام رضا علیه السلام گویای همین نکته است که نباید به اتکای دوستی اهل بیت علیهم السلام ، عمل صالح را رها کرد و گفت که علی علیه السلام داریم چه غم داریم و امثال اینها :« لَا تَدَعُوا الْعَمَلَ الصَّالِحَ وَ الِاجْتِهَادَ فِي الْعِبَادَةِ اتِّكَالًا عَلَى حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ ع‏لَا تَدَعُوا حُبَّ آلِ مُحَمَّدٍ ع وَ التَّسْلِيمَ لِأَمْرِهِمْ اتِّكَالًا عَلَى الْعِبَادَةِ فَإِنَّهُ لَا يُقْبَلُ أَحَدُهُمَا دُونَ الْآخَر»، عمل صالح و تلاش در عبادت را به اتکای محبت اهل بیت علیهم السلام رهاکنید و نه محبت و دوستی اهل بیت علیهم السلام و تسلیم آنان بودن را به اتکای عبادت ، چرا که هیچ کدام بدون دیگری پذیرفته نیست[13] .
 

 

 
1-    آیا وجوب مودت مستلزم اطاعت است؟ توضیح دهید.
2-    با توجه به بفرمایش امام صادق علیه السلام به مفضل محب واقعی کیست؟
3-    رابطه بین محبت و عمل را توضیح دهید.
 

پی‌نوشت‌ها

[1]  سوره شوری آیه 23 / ترجمه مکارم
[2]  سوره آل عمران آیه 31 / ترجمه بنی هاشمی
[3]  سوره طه آیه 90 / ترجمه بنی هاشمی
[4]  شناخت امام عصر عج ( محمد بنی هاشمی ) ص 105
[5]  نهج الحق ( علامه حلی ) ص 175
[6]  ترجمه تفسیر المیزان ج 3 ص 249
[7]  تفسیر نمونه ج 2 ص 512
[8]  کافی جلد 8 ص 14 / ترجمه محلاتی
[9]  عیون الحکم و المواعظ ( لیثی )، ص 456
[10]  تحف العقول ص 514/ ترجمه جعفری
[11]  تحف العقول ص 294
[12]  کتاب عشق برتر ( جواد محدثی ) ص 82
[13]  بحار الانوار ج 75 ص 348