رویدادهای سال اول و دوم هجرت| تغییر قبله مسلمین چگونه اتفاق افتاد؟

 

می‌توان گفت که بخش عظیمی از حوادث عصر پیامبر(ص) بعد از هجرت بود، چراکه حکومت اسلامی بعد از هجرت تشکیل شد و اسلام در سطح عالی‌تر و وسیع‌تر قرار گرفت.
گرچه زحمات پیامبر(ص) در مکّه بسیار طاقت‌فرسا بود ولی زحمات آن حضرت بعد از هجرت چندان برابر طاقت‌فرساتر بود و پیامبر(ص) با دشمنان داخلی (منافقان) و خارجی مواجه شد و در رابطه با دشمنان خارجی ۲۷ غَزْوَه (یعنی جنگهایی که شخص پیامبر (ص) در آنها شرکت نمود) و ۳۵ [یا ۴۸ یا ۶۶] «سَرِیَّه» (یعنی جنگی که پیامبر(ص) در آن شرکت نداشت) رخ داد[1] شرح این حوادث در این کتابی که بنایش بر اختصار است نمی‌گنجد ولی در اینجا به طور فشرده فرازهایی از حوادث زندگی پیامبر(ص) را به ترتیب سالهای هجرت می‌آوریم:
 

در سال اوّل هجرت رویدادهای مهمّی رخ داد از جمله:
۱- عبدالله سلام از علمای بزرگ یهود پس از مناظره‌ای با پیامبر(ص) قانع شده و مسلمان شد.
۲- پیامبر از طرف خدا مأمور بنای مسجد در مدینه گردید، آن حضرت مسجدی که دیوار آن هفت یا پنج ذراع (حدود سه متر و نیم یا دو متر و نیم) بود ساخت، در همان زمینی که «اَسْعدبن زُواره» با عدّه‌ای قبل از ورود پیامبر به مدینه در آن اقامه نماز جماعت می‌کردند (همان مکانی که هم‌اکنون به مسجدالنّبی در مدینه معروف است).
این مسجد در آغاز مربّع بود و طول و عرضش ضد ذراع در صد ذراع بوده است[2].
۳- انصار (مسلمانان مدینه) میزبان مهاجران بودند کم‌کم پس از چندروزی، مهاجران برای خود در مدینه خانه ساختند. پیامبر(ص) و علی(ع) و عد‌ّ‌ه‌ای از مهاجران دور مسجد خانه (حُجره) ساختند و هریک از خانه‌ی خود دری به مسجد باز کردند بعداً پیامبر(ص) به فرمان خدا دستور داد همه‌ی درها را که به مسجد باز بود ببندد جز در خانه خود و علی(ع) را.
۴- نمازهای پنجگانه، تا آن وقت دو رکعت دو رکعت خوانده می‌شد. در سال اوّل هجرت به فرمان خدا هفت رکعت بر نمازها برای غیر مسافر افزوده شد، یعنی نماز ظهر و عصر و عشا چهار رکعت و نماز مغرب، سه رکعت گردید.
سلمان در همین سال به حضور پیامبر(ص) شرفیاب گشت و مسلمان شد و از بهترین یاران پیامبر(ص) گردید.
۵- فاطمه زهر(س) و فاطمه بنت اسد مادر علی(ع) و فاطمه دختر زُبیر، همراه علی(ع) از مکه به مدینه آمدند، در سال اوّل هجرت، ابوبکر و عمر از فاطمه، خدمت پیامبر(ص) خواستگاری کردند. پیامبر در جواب فرمود: «ببینم خدا چه می‌خواهد؟» شخصی به علی(ع) گفت: «چرا از فاطمه(س) خواستگاری نمی‌کنی؟» علی(ع) فرمود: چیزی ندارم، آن شخص گفت: پیامبر از شما چیزی نمی‌خواهد. علی(ع) به حضور پیامبر آمد ولی از اظهار خواستگاری شرم کرد و روز دوّم نیز آمد و بدون اظهار رفت تا اینکه روز سوّم وقتی به محضر پیامبر(ص) آمد، پیامبر(ص) پرسید آیا حاجتی داری؟ عرض کرد: آری. پیامبر فرمود: «شاید برای خواستگاری آمده‌ای؟» عرض کرد: آری. پیامبر فرمود: «آیا چیزی داری؟» عرض کرد جز «زره» چیزی ندارم، پیامبر فاطمه را همسر علی(ع) نمود به ترتیبی که شرحش به‌خواست خدا در کتاب بعد، خواهد آمد (اصل ازدواج در سال دوّم هجرت رخ داد).
۶- در همین سال پس از پنجاه روز یا هشت ماه، پیامبر بین مهاجر و انصار در مسجد عقد اخوّت خواند. در پایان علی(ع) عرض کرد: «پس برادر من کیست؟» پیامبر فرمود: «من برادر تو هستم».
۷- در ماه شوّال همین سال، پیامبر(ص) با عایشه دختر ابوبکر ازدواج کرد.
۸- دستور اذان و اقامه در همین سال جزء وظایف استحبابی عبادی گردید.
۹- در همین سال افراد برجسته‌ای از مسلمانان مانند اَسْعدبن زُواره (نخستین مسلمان اهل مدینه که به مکّه آمد و هنگام طواف کعبه و بیرون آوردن پنبه از گوشش، سخن پیامبر را شنید و مسلمان شد) و همچنین عثمان‌بن مظعون (به نقلی) و کلثوم‌بن الهدم میزبان رسول خدا(ص) در قُبا از دنیا رفتند.
۱۰- کم‌کم اسلام قوّت گرفت و در همین سال سه طایفه‌ی بزرگ یهود که در مدینه و اطراف بودند یعنی طایفه‌ی بنی نضیر و طایفه‌ی بنی قریظه و طایفه بنی قَیْنقاع، با پیامبر(ص) پیمان بستند که به دشمنان اسلام در پنهان و آشکار کمک و حمایت نکنند.
۱۱- مانورهای جنگی مانند سریّه‌ی حمزه، سریّه‌ی ابو عبیده و... در اواخر سال اول هجرت رخ داد[3] و... .
 

کارهای سیاسی بزرگی که در این سال واقع شده که در حقیقت پایه‌های حکومت اسلام را ریشه‌دار و پی‌ریزی می‌کردند عبارتند از:
۱- ساختن مسجد، پایگاه توحید و مرکز حرکت‌های اسلامی.
۲- ایجاد برادری و اتحاد، رمز پیشرفت و پیروزی.
۳- شناخت علی(ع) که برادر پیامبر است و در میان اصحاب تنها باز بودن در خانه او به مسجد مجاز است و این مطلب حاکی از اهمیّت رهبری است که باید مردم او را به امتیازش و علل امتیازاتش بشناسند.
۴- قرارداد بزرگ سیاسی با یهودیان تا مسلمین از ناحیه‌ی امنیت داخلی مطمئن باشند و بتوانند با خاطری آسوده از داخل به دفع دشمن خارجی بپردازند.
۵- مانورهای نظامی و نمایشهای جنگی، برای سرکوبی غرور دشمن تا دشمن سر جای خود بنشیند و فکر حمله و کارشکنی به مسلمانان را در سر نپروراند.
 

در سال دوّم هجرت وقایع بسیاری رخ داد از جمله:
۱- در نیمه‌ی رجب پس از گذشت ۱۶ ماه از هجرت، قبله‌ی مسلمین تغییر یافت، روزی پیامبر(ص) در مسجد «بنی سَلَمه» مشغول نماز بود[4]. پس از پایان نماز ظهر، جبرئیل نازل گردید و آیه ۱۴۴ سوره‌ی بقره را که در مورد تغییر قبله از جهت بیت‌المقدس به مسجدالحرام است آورد، به مسجد «ذوقِبْلَتَیْن» معروف گردید، در این‌باره دشمنان، یاوه‌ها و سخنان طنز‌آمیز گفتند که آیه ۱۴۲ سوره بقره به آن و جواب آن اشاره کرده است.
بعضی می‌نویسند: پیامبر دو رکعت از نماز ظهر را خوانده بود که جبرئیل نازل شد و آیه ۱۴۴ بقره را نازل کرد، پیامبر (ص) در حال نماز به طرف کعبه برگشت و دو رکعت آخر را به جانب کعبه خواند، صفوف نمازگزاران نیز متابعت کردند.
۲- ازدواج پرشکوه حضرت فاطمه(س) با علی(ع) در این سال رخ داد و بعضی می‌نویسند امام حسن(ع) در این سال دیده به جهان گشود.
۳- در آخر شعبان سال دوّم هجرت، روزه ماه رمضان واجب گردید و آیه ۱۷۹ سوره بقره در باره‌ی اصل وجوب روزه و آیه ۱۸۱ سوره‌ی بقره درباره‌ی زمان و مدّت وجوب روزه نازل گردید.
۴- زکات فطره واجب شد، پیامبر(ص) در عید فطر، علاوه بر دستور زکات فطره، نماز عید فطر خواند و در ذیحجّه همان سال نماز عید قربان خواندند و مراسم قربانی را اجرا نمودند.
۵- فرمان جهاد با کافران در همین سال با نزول این آیه از طرف خدا صادر گردید:
«اُذِنَ لِلَّذِينَ يُقاتَلُونَ بِاَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ اِنَّ اللهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٍ:
اجازه داده شد آنانکه مقابل کافران قرار گرفته‌اند و مظلوم واقع شده‌اند با کفّار جنگ نموده و خداوند بر یاری و نصرت آنها قادر است»[5].
 

 

 
کارهای سیاسی و عبادی و اجتماعی بزرگ این سال که در حقیقت پیام‌آور آزادی و استقلال و قطع دست‌های متجاوز دشمن و جهاد درونی و بیرونی بود عبارتند از:
۱- استقلال در قبله و قطع وابستگی به یهود و...
۲- ازدواج و پیوند مقدّس علی و زهرا(س) این دو دوست و دو یار صدیق و فداکار پیامبر(ص) که شکوه خاصّی به جامعه اسلامی می‌بخشد.
۳- جهاد و پیکار درونی با هوسهای نفسانی و جهاد اکبر با قانون‌گذاری روزه.
۴- جهاد و سرکوبی دشمنان و کارشکنان و پیکار قاطع با آنها.
آنچه در این سال از همه مهمتر است جنگها و نمایشهای رزمی و مانورهای جنگی است که بیشتر حوادث این سال را تحت‌الشّعاع قرار داده است از این‌رو آن را «سال فرمان جهاد» نامیده‌اند.
 

 

 
1- چرا بخش عظیمی از حوادث عصر پیامبر(ص) بعد از هجرت بود؟
2- کارهای سیاسی بزرگی که در سال اول هجرت واقع شده که در حقیقت پایه‌های حکومت اسلام را ریشه‌دار و پی‌ریزی می‌کردند را بیان کنید.
3- تغییر قبله مسلمین در چه سالی اتفاق افتاد؟ این ماجرا را به اختصار شرح دهید.
 

پی‌نوشت‌ها

[1] - اقتباس از کحل‌البصر، ص ۷۹ به بعد.
[2] - هریک ذراع عبارت است از طول سر انگشتان دست تا آرنج.
[3] - اقتباس از ناسخ‌التواریخ حضرت رسول، بخش هجرت، جلد اوّل – اعلام الوری – کحل البصر، سیره ابن هشام، تاریخ یعقوبی و... شرح این وقایع را در این کتابها بخوانید.
[4] - این مسجد در یک کیلومتری شمال غربی مسجد احزاب است، مسجد کوچک ظریفی است که دارای دو محراب برابر هم (شمالی و جنوبی) است.
[5] - حج /۳۹.