آثار فردی و اجتماعی زکات

بخل عیبی است که عیوب دیگری را به دنبال می‌آورد. بی‌اعتنایی به مردم، سنگدلی، عذرتراشی، دروغ پنداشتن ادعای فقرا، از دست دادن دوستان خوب، سخت‌گیری نسبت به خود و بستگان، سوءظن به وعده‌های خداوند، تحقیر شخصیّت خود در جامعه، به جای توکل بر خدا توکل بر مال خود، گوشه‌ای از آثار بخل است.
قرآن می‌فرماید: افرادی که به فکر رستگاری خود هستند، باید خود را از این عیب دور بدارند: «و مَن یُوقَ شُحَّ نَفسَهُ فَأولئکَ هُمُ المُفلِحُونَ»[1]
یکی از امامان معصوم را دیدند که از اول شب تا صبح در حالی که مشغول طواف کعبه بود، تنها یک دعا می‌کرد و آن این بود که: خدایا! مرا از بخل دور بدار.[2]
شاید مراد از آیه‌ی ۱۰۳ سوره‌ی توبه که به پیامبر اسلام(ص) دستور می‌دهد: «خُذ مِن أموَالِهِم صَدَقَة... تُطَهِرَهُم وَ تُزکِّیهِم»، زکات مردم را بگیر و آنان را پاک کن، مراد پاک کردن مردم از بخل و حبّ دنیا باشد.
امام صادق(ع) فرمود: «مَن اَدَّی الزَکَاة... فَقَد وَقِیَ مِن الشّح»[3] هر کس زکات مال خود را بپردازد، قطعاً از بخل حفظ شده است.
زکات، وسیله‌ی تقرّب انسان به خداوند است. «الزَّكَاةَ جُعِلَتْ مَعَ الصَّلَاةِ قُرْبَاناً لِأَهْلِ الْإِسْلَامِ»[4]
زکات، پل اسلام است. «الزَّكاةُ قَنطَرَةُ الإسلامِ»[5]
زکات، بعد از شناخت دین و نماز، بالاترین ارزش‌هاست. «مَا مِن شَیءٍ بَعدَ المَعرِفَةِ والصَّلاةِ يَعدِلُ الزَّكاةَ»[6]
زکات، نشانه‌ی بندگی خداست. «لِلعَابِدِ ثَلاثَ عَلَامَاتٍ: الصَّلَوةُ وَ الصَّومُ وَ الزّکاةُ»[7]
زکات، موجب رستگاری است. «قَد أفلَحَ مَن تَزَکَّی»[8]
 

هر یک از کلمات «زکات» و «برکت» و واژه‌های مربوط به این دو، ۳۲ بار در قرآن آمده و این نشانه‌ی آن است که زکات، مساوی برکت است. آری بریدن شاخه‌های درخت انگور، در ظاهر کوتاه کردن درخت است ولی در واقع سبب رشد آن می‌شود.
در قرآن می‌خوانیم: «يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبا وَ يُرْبِي الصَّدَقاتِ»[9]. خداوند ربا را محو می‌کند ولی صدقات را رشد می‌دهد.
در روایات زیادی می‌خوانیم: «الزَّكاةُ تَزِيدُ في الرِّزقِ»[10] زکات روزی انسان را زیاد می‌کند.
 

امام کاظم(ع) فرمود: «حَصِّنُوا أَمْوَالَكُمْ بِالزَّكَاةِ»[11] اموال خود را از طریق زکات بیمه کنید.
امام صادق(ع) فرمود: اگر حق خدا را بپردازید، من ضامن هستم که اموال شما در دریا و خشکی تلف نشود.[12]
 

امام صادق(ع) فرمود: محبوب‌ترین فرد نزد خداوند، سخاوت‌مندترین است و سخاوت‌مندترین مردم کسی است که زکات مال خود را بدهد و از آنچه که خدا در مال او واجب نموده است، در مورد مؤمنین بخل نکند.[13]
 

امام صادق(ع) فرمود: خداوند زکات را همراه با نماز وسیله‌ی تقرّب به خود قرار داد.[14]
 

در قرآن می‌خوانیم: «وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ...»[15] رحمت پروردگار بر هر چیزی گسترده است، ولی دریافت قطعی آن مخصوص کسانی است که اهل تقوی و زکات باشند.
خداوند می‌فرماید: «إِنِّي مَعَكُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلَاةَ وَ آتَيْتُمُ الزَّكَاةَ وَ آمَنْتُمْ بِرُسُلِي»[16] اگر شما نماز را به پا دارید و زکات را پرداخت کنید و به پیامبران من ایمان آورید، قطعاً من با شما هستم.
 

قرآن می‌فرماید: «فَاَمّا مَن اَعطی وَ اتّقی وَ صدَّقَ بِالحُسنی فَسَنُیَسِرهُ لِلیُسرَی»[17] هر کس بخششی نماید و پرهیزگار باشد و حقیقت را تصدیق نماید، ما کارهای مشکل او را آسان می‌کنیم.
 

حضرت علی(ع) می‌فرماید: «الله الله فِی الزَّکَاةِ، فَانَّهَا تُطفِیء غَضَبَ رَبّکُم»[18] شما را به خدا، شما را به خدا درباره‌ی زکات (دقّت کنید) که همانا زکات غضب پروردگار را فرو می‌نشاند.
خداوند می‌فرماید: اگر نماز به پا دارید و زکات بپردازید، من بدی‌های شما را می‌پوشانم.[19]
 

همان‌گونه که خداوند رحمت خود را بر همه گسترانده است، زکات‌دهنده لطف خود را بر فقرا سرازیر می‌کند و بدین گونه اخلاق خدایی را در خود شکوفا می‌کند و مظهر رحمانیّت پروردگار می‌شود.
 

کفّار، با توبه و نماز و زکات می‌توانند خود را از کیفر برهانند. قرآن می‌فرماید: «فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ فَخَلُّوا سَبيلَهُمْ»[20]
 

شخصی به امام صادق(ع) گفت: برادرم از دنیا رفته است و زکات زیادی به عهده‌اش بود، من آنها را پرداخت کردم، امام فرمود: با این عمل مشکل او برطرف می‌شود.[21]
 

در روایتی می‌خوانیم: هرکس می‌خواهد دعای او مستجاب شود، لقمه خود را حلال کند و یکی از راه‌های حلال کردن لقمه، پرداخت حق خدا از خمس و زکات است.
امام صادق(ع) فرمود: اگر حق آنچه را که خداوند رزق شما کرده است بپردازید، باقیمانده‌ی آن برای شما طیّب و حلال است. «یطیبُ الله لَکُم بَقِیَّتَه»[22]
 

پیامبر(ص) فرمود: زکات اموال خود را بپردازید تا نمازتان قبول شود. «زَکُّوا اَموالَکُم تَقبَلُ صَلاتَکُم»[23]
 

زکات در حقیقت ذخیره‌ی قیامت می‌شود، بنابراین مال فانی را جاودانه می‌کند. کامیابی‌های احتمالی و موقت و پردردسر دنیا را می‌توان از طریق پرداخت زکات به کامیابی‌های قطعی و دائمی و بی‌دردسر تبدیل نمود.
 

امام صادق(ع) فرمود: اگر مردم حقوق خود را ادا کنند، قطعاً در زندگی شیرینی به سر خواهند برد: «لَو أَنَّ الناسَ أَدُّوا حُقوقَ اَموالِهِم لَكانوُا عايِشينَ بَخَير»[24]
 

به امام معصوم گفتند: فلانی در خواب به مشکلات و ناگواری‌هایی برمی‌خورد، حضرت فرمود: این به خاطر آن است که زکات خود را در راه صحیح مصرف نمی‌کند.[25]
 

قرآن در یک جا می‌فرماید: مؤمنان با یکدیگر برادرند: «اِنَّمَا المُؤمِنُونَ اِخوَةٌ»[26]
در جایی دیگر می‌فرماید: هرگاه مخالفان شما توبه کنند و نماز به پا دارند و زکات بپردازند، آنها هم برادر دینی شما می‌شوند: «فَان تَابُوا وَ اَقَامُوا الصَّلَوة وَ اتُوا الزَکَاة فَاِخوَانُکُم فِی الدِّینِ»[27]
بنابراین شرط برادری، در کنار توبه و نماز، پرداخت زکات است.
 

در آداب دوستی، صدها روایت به چشم می‌خورد که آنچه سبب ایجاد دوستی یا تعمیق و توسعه‌ی آن می‌شود، خوش‌نیّتی، خوش‌رفتاری، انصاف، کرم، ایثار، سخاوت، احسان، محبت، زهد، صله‌ی رحم، هدیه و تفقّد از یکدیگر می‌باشد که در پرداخت زکات همه‌ی آن آثار به روشنی نهفته است.
 

با پرداخت زکات، کینه‌ی محرومان برطرف و به محبت و دوستی تبدیل می‌شود و این محبت و دوستی در تعاون و یاری یکدیگر و تولید بهتر و یبشتر و حفاظت از دستاوردهای جامعه‌ی اسلامی نقش مهمی دارد.
 

فقر و گرسنگی، انسان را به انزوا و گوشه‌گیری و بدبینی و ناامیدی و حقارت‌پذیری می‌کشاند، امّا زمانی که با پرداخت خمس و زکات و سایر انفاقات مشکلات اقتصادی مردم حل شود، تلاش، نشاط، دلسوزی و حضور مردم در صحنه‌های مختلف بیشتر می‌شود.
 

امام رضا(ع) فرمود: فلسفه و دلیل پرداخت زکات، قوت فقرا و... و تقویت آنان و کمک‌رسانی در امور دینی آنها است.[28]
از محل زکات می‌توان مدارس، کتابخانه‌ها، مساجد و سایر مراکز دینی و فرهنگی را ایجاد نمود و یا آنچه را که قبلاً احداث شده است، توسعه داد و با دعوت از کارشناسان دینی و علما و اساتید مناطق دیگر، پایگاه علمی و اعتقادی مردم را تقویت نمود.
 

 

 
پرداخت زکات، دل‌ها را به هم نزدیک می‌کند و جامعه را برای حل همه‌ی مشکلات آماده می‌سازد. اگر فقرا خود را در سود اغنیا شریک بدانند، در برابر نابسامانی‌ها و مشکلات و آفات با تمام توان به پا خواهند خاست و تا آنجا که بتوانند در حل مشکلات کوشش خواهند نمود.
زکات‌دهنده علاوه بر کسب رضای خداوند و برکات معنوی و اخروی، دل‌های دیگران را نیز به سوی خود جذب می‌کند و به خاطر همین محبوبیّتی که در جامعه پیدا می‌کند، دیر یا زود از حمایت‌های مردمی در امور مختلف برخوردار می‌شود.
آری بعضی از افراد سرمایه‌ی خود را با خرید جمادات (خانه، ماشین، مزرعه، فرش، لباس و...) هزینه می‌کنند تا شاید بتوانند دل‌های مردم را به خود جذب کنند، ولی از آنجا که دل‌های مردم در اختیار خداوند است، این دسته افراد معمولاً در جامعه منفور دیگرانند، امّا کسانی که بخشی از سرمایه‌ی خود را در راه نجات انسان‌ها، رشد استعدادهای فراموش شده، تأمین هزینه‌‌ی ازدواج و مسکن و کارآموزی به افرادی که صاحب حرفه نیستند، صرف میکنند، هم در تمام ارزش‌ها و پاداش‌هایی که بر اثر آن کمک‌های خالصانه به دست می‌آید خود را شریک می‌کنند و هم محبت و حمایت مردم را در اختیار خواهند داشت. در اینجا باید ببینیم آیا گروه اوّل عاقلند که با صرف هزینه در خرید جمادات خود را منفور خلق و خالق می‌کنند، یا بندگان خالص خدا که با پرداخت حقوق الهی، خود را محبوب خالق و خدا می‌نمایند، آری، اغنیا می‌توانند عقل و لیاقت خود را با انتخاب یکی از این دو راه بیازمایند. 

در بسیاری از کتاب‌های تربیتی و روان‌شناسی، به هسته‌ی مرکزی تربیت که انتخاب همسر و لقمه‌ی حلال است، کمتر توجّه شده است. اسلام برای تربیت نسل آینده، به مسأله‌ی انتخاب همسر و پس از آن به نقش لقمه‌ی حلال بسیار توجّه و تأکید دارد.
پرداخت زکات، سبب پاک و حلال شدن رزق است و لقمه‌ها را از حق محرومان پاک می‌کند و نقش لقمه‌ی پاک در جامعه و نسل آینده از طریق گرایش به خوبی‌ها و کمالات و تنفّر از بدی‌ها بر کسی پوشیده نیست.
 

در قرآن می‌خوانیم: «وَ لَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَلَكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعَالَمِينَ»[29]
امام صادق(ع) ذیل این آیه فرمود: قطعاً خداوند به خاطر کسانی از شیعیان ما که زکات می‌دهند، انواع بلاها و خطرات را از سایرین نیز دفع می‌کند و اگر زکات این گروه نبود، همه یکجا نابود می‌شدند.[30]
 

1- پنج مورد از آثار فردی و پنج مورد از آثار اجتماعی زکات را نام ببرید.
2- شاید مراد از آیه‌ی ۱۰۳ سوره‌ی توبه که به پیامبر اسلام(ص) دستور می‌دهد: «زکات مردم را بگیر و آنان را پاک کن» مراد پاک کردن مردم چیست؟
3- امام رضا(ع) فرمودند فلسفه و دلیل پرداخت زکات چیست؟

 

پی‌نوشت‌ها

[1]. سوره‌ی حشر، آیه‌ی ۹ و تغابن، آیه‌ی ۱۶.
[2]. تفسیر نورالثقلین، ج ۵، ص ۳۴۶.
[3]. جامع الأحادیث، ج۹، ص ۴۸.
[4]. وسائل، ج ۶، ص ۶.
[5]. امالی طوسی، ج ۲، ص ۱۳۶.
[6]. فروع کافی، ج ۴، ص ۶۲.
[7]. بحار، ج ۹۶، ص ۶۲.
[8]. سوره‌ی اعلی، آیه‌ی ۱۴.
[9]. سوره‌ی بقره، آیه‌ی ۲۷۶.
[10]. جامع الأحادیث، ج۹، ص ۵۲ و ۶۹.
[11]. جامع الأحادیث، ج۹، ص ۴۹.
[12]. جامع الأحادیث، ج۹، ص ۵۰.
[13]. جامع الأحادیث، ج۹، ص ۶۵.
[14]. جامع الأحادیث، ج۹، ص ۳۳.
[15]. سوره‌ی اعراف، آیه‌ی ۱۵۶ و توبه، آیه‌ی ۷۱.
[16]. سوره‌ی مائده، آیه‌ی ۱۲.
[17]. سوره‌ی لیل، آیه‌ی ۷.
[18]. وسائل، ج ۶، ص ۱۰.
[19]. سوره‌ی مائده، آیه‌ی ۱۲.
[20]. سوره‌ی توبه، آیه‌ی ۵.
[21]. جامع الأحادیث، ج۹، ص ۲۲۳.
[22]. جامع الأحادیث، ج۹، ص ۵۳.
[23]. جامع الأحادیث، ج۹، ص ۲۹.
[24]. جامع الأحادیث، ج۹، ص ۷۰.
[25]. جامع الأحادیث، ج۹، ص ۲۷۳.
[26]. سوره‌ی حجرات، آیه‌ی ۹.
[27]. سوره‌ی توبه، آیه‌ی ۱۱.
[28]. وافی، ج ۱۰، ص ۵۱.
[29]. سوره‌ی بقره، آیه‌ی ۲۵۱.
[30]. جامع الأحادیث، ج۹، ص ۵۶.