لباس تقوا

امام سجّاد علیه‌السّلام در ادامه دعای مکارم الاخلاق به درگاه خدا عرضه می‌دارند: «وَ عَمِّرْنِي مَا كَانَ عُمُرِي بِذْلَةً فِي طَاعَتِكَ». و عمرم را تا وقتی‌که در طاعت تو مصرف می‌شود، بیفزا.
 

با نگاهی گذرا به دعا می‌توان فهمید کسانی که کمی با عبارات عربی آشنا هستند، تقریبا می‌توانند مراد امام علیه‌السّلام و ترجمه عبارات را دریابند، ولی در میان لغات و واژه‌های موجود در این عبارت، لغت «بذلة» برای فارسی‌زبانان نامأنوس و غیر مفهوم است، به همین دلیل برای فهم بهتر و دقیق‌تر از کلام امام سجّاد علیه‌السّلام، باید به توضیح و ترجمه این لغت بپردازیم. کلمه «بذلة» در لغت به معنای لباسِ کار و خدمت است.[1] ‏درواقع امام زین‌العابدین علیه‌السّلام عمر انسان را به لباس کار و خدمت تشبیه کرده‌اند.
گاهی لباس کار در انجام کارهای مثبت و مفید استفاده می‌شود، مثل تولید کالاهای موردنیاز و ضروری مردم همچون مواد غذایی پاک و سالم و ابزار کار و کشاورزی و ...، و گاهی لباس کار در انجام کارهای ناشایست و مضرّ مصرف می‌شود همچون تولید مواد مخدّر و روان‌گردان‌ها، سرقت، انواع معصیت‌ها و ... . امام سجّاد علیه‌السّلام از خداوند متعال تقاضا می‌کنند که اگر عمر من لباس کاری در راه اطاعت از فرامین توست، پس آن را طولانی کن. زیرا هر چه اطاعت از خدا بیشتر باشد، برکات آن برای فرد و جامعه بیشتر و طبیعتاً درجات و کمالات انسان و قُرب او به خداوند متعال افزون‌تر خواهد بود.
 

اصولا حضرات معصومین علیهم السّلام، به جهت حکمت و دانش الهی و مقام عصمتی که دارند، در انتخاب تک‌تک کلماتشان حکمت‌ها و درس‌های فراوانی نهفته است. به‌عبارت‌دیگر در انتخاب کلمات، مانند انسان‌های عادی دچار سهو و نسیان نمی‌شوند. در این دعای شریف، امام علیه‌السّلام می‌توانستند از کلمه‌ی بذلة استفاده نکنند و باز هم مراد کلّی خود را به مخاطبین تفهیم نمایند، ولی انتخاب این کلمه از سوی ایشان اشاره به نکات با ارزشی دارد که باید کشف شود. برای کشف این معارف لازم است قدری در ویژگی‌ها و منافع لباس کار تأمّل کنیم.
وقتی کسی لباس کار به تن می‌کند یعنی آماده می‌شود تا تمام تلاش و سعی خود را برای موفقیت در کار مبذول بدارد و در تمام ساعاتی که لباس کار و خدمت را به تن دارد، از تلاش بازنمی‌ایستد. عمری که به‌منزله لباس کار در مسیر طاعت پروردگار است نیز همین‌طور می‌باشد، یعنی انسانی که در این راه گام برمی‌دارد، باید تا وقتی‌که لباس عمر بر تن دارد و از نعمت حیات برخوردار است، در مسیر اطاعت و رضای خداوند تلاش کند و از این مهم لحظه‌ای غافل نگردد. چه‌بسا لحظه‌ای غفلت که موجب خسران ابدی می‌شود. آری برای رسیدن به قلّه طاعت و بندگی خدا، باید تلاش کرد و زحمت‌های مسیر و خستگی آن را به جان خرید.
پرهیزگار باش که دادار آسمان / فردوس جای مردم پرهیزگار کرد
نابرده رنج گنج میسّر نمی‌شود / مزد آن گرفت جان برادر که کار کرد
هر کو عمل نکرد و عنایت امید داشت / دانه نکاشت ابله و دخل انتظار کرد
دنیا که جسر آخرتش خواند مصطفی / جای نشست نیست بباید گذار کرد
یکی دیگر از ویژگی‌های لباس کار، سادگی و بی تشریفات بودن آن است. اساسا لباس کار، لباس شرکت در مجالس و مهمانی‌ها نیست، به همین دلیل لباس‌های کار معمولا ساده و بی‌آلایش هستند و تنها برای استفاده در محیط کار و برای محافظت از کارگران استفاده می‌شوند. با استفاده از این نکته می‌توان از تشبیه عمر به لباس کار استنباط کرد که انسان در مسیر طاعت الهی و کمال خود، باید از زرق‌وبرق‌ها و تشریفات دست و پاگیر بپرهیزد، چراکه این تجمّلات زمینه‌ساز غفلت انسان می‌شود و به‌آرامی او را از حرکت در مسیر طاعت پروردگار منحرف ساخته و نیرو و استعدادش را صرف امور بیهوده و مضرّ می‌سازد.
همین سادگی لباس کار باعث می‌شود تا استفاده از آن راحت‌تر بوده و کسی که آن را به تن می‌کند عملکرد بهتری در کار خود داشته باشد. به تعبیر دیگر از آنجا که لباس‌های عادی برای انجام بسیاری از کارها مناسب نیستند و عملا حیطه فعالیت انسان را محدود و دشوار می‌کنند، لباس‌های کار مطابق و مناسب با هر کار و مختصّ به آن دوخته می‌شوند. به همین دلیل لباس هر کاری با لباس کار دیگر متفاوت است. بعضی از لباس‌های کار، از سر تا پایین پا، تمام اندام فرد را می‌پوشاند و برخی دیگر بسیار کم‌تر از این مقدار است.
حتّی نوع کار در کیفیّت پارچه و ابزاری که در دوخت لباس کار استفاده می‌شود، تأثیرگذار است. مثلا کارهای سبک‌تر و آسان‌تر که درصد احتمال خطرات جسمی و جانی در آن‌ها پایین‌تر است، لباس‌های کار سبک‌تر و کم‌حجم‌تری را به خود اختصاص می‌دهد و به‌عکس، کارهای سخت‌تر و پرخطرتر از لباس‌های سنگین‌تر، حجیم‌تر و وسیع‌تری برخوردار است. خلاصه کلام، یکی دیگر از خصیصه‌های لباس کار آن است که طوری طراحی می‌شود تا در انجام کار، به‌عنوان کمکی به فرد کارگر محسوب شود تا بتواند هر چه بیشتر او را در این راه یاری کند. اگر انسان بخواهد عمرش مانند لباس کاری در مسیر طاعت الهی باشد، باید لحظات عمر خود را در اموری هزینه کند که او را در مسیر بندگی پروردگار یاری رساند، و در مقابل از هر کاری که مانع از حرکت او باشد یا باعث کندی در گام‌هایش به سمت طاعت گردد، خودداری نماید.
نکته دیگری که در لباس کار به چشم می‌خورد، آن است که گاهی لباس کار و خدمت دچار آسیب و پارگی می‌شود، اگر این آسیب به‌گونه‌ای است که موجب خلل در انجام‌وظیفه می‌شود، صاحب لباس برای آن‌که از کار عقب نماند سریعاً اقدام به تعمیر و اصلاح لباس می‌کند. و نکته‌ی دیگر آن است که رفو و تعمیر لباس کار در عرف جامعه‌ی کارگری اصلا عیب نیست، بلکه عیب آن است که لباس کار خراب و ناکارآمد باشد و صاحب آن از تعمیر لباس خود غفلت ورزیده یا کوتاهی کند. در حیات انسان‌ها نیز وسوسه‌های شیطانی و دعوت‌های نفس أمّاره، مدام او را به سمت انحراف از جاده طاعت و بندگی سوق می‌دهد. لحظه‌ای غفلت کافی است تا انسان از اطاعت خداوند متعال سرباز زند و مقام بندگی او را دچار آسیب کند. اینجاست که ضرورت توبه و استغفار و جبران گناه، همچون تعمیر و رفویی کارآمد و سریع به داد انسان می‌رسد و او را دوباره به مسیر طاعت پروردگار بازمی‌گرداند.
آیات و روایات فراوانی وجود دارد که انسان گناهکار را توصیه به توبه و بازگشت به آغوش پروردگار می‌نماید. هر چه توبه از گناه زودتر انجام شود بهتر و مطلوب‌تر است زیرا چه‌بسا با فاصله انداختن میان گناه و توبه، مرگ فرصتِ توبه را از انسان بگیرد و یا این‌که شیاطین او را از توبه غافل و منصرف سازند. همچنین توبه و استغفار نه‌تنها عیب نیست بلکه محبوب خداست و خداوند متعال توبه‌کنندگان را دوست می‌دارد: «... إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ». خداوند، توبه‌کنندگان را دوست دارد، و پاكان را (نيز) دوست دارد.[2] در سوره هود می‌فرماید: «وَ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي رَحِيمٌ وَدُودٌ». از پروردگار خود، آمرزش بطلبيد و به‌سوی او بازگرديد كه پروردگارم مهربان و دوستدار (بندگان توبه‌کار) است.[3] «ودود» صيغه مبالغه از «وُدّ» به معنى محبّت است، ذكر اين كلمه بعد از كلمه «رحيم» اشاره به اين است كه نه‌تنها خداوند به‌حکم رحيميّتش به بندگان گنهكارِ توبه‌کار توجّه دارد بلكه از اين گذشته آن‌ها را بسيار دوست می‌دارد، كه هرکدام از اين دو (رحم و محبّت) خود انگیزه‌ای است براى پذيرش استغفار و توبه بندگان».[4]
 

 

 
صیانت و محافظت از بدن یکی دیگر از ویژگی‌های لباس کار است. البته این ویژگی مختصّ لباس کار نیست و شامل تمام لباس‌ها می‌شود، چنان چه قرآن کریم دراین‌باره می‌فرماید: «... وَ جَعَلَ لَكُمْ سَرابِيلَ تَقِيكُمُ الْحَرَّ وَ سَرابِيلَ تَقِيكُمْ بَأْسَكُمْ ...». و براى شما پیراهن‌هایی آفريده، كه شما را از گرما (و سرما) حفظ می‌کند و پیراهن‌هایی كه به هنگام جنگ، حافظ شماست.[5] برخی از لباس‌های کار حتّی شامل کفش و کلاه ایمنی هم می‌شوند تا از وارد شدن ضربه و جراحت به سر و پاها محافظت کنند. بنابراین عمری که به‌منزله لباس کار و خدمت برای طاعت پروردگار است، باید گوهر طاعت را در صدف جان خود محافظت کند تا در برابر آسیب‌ها مصون بماند.
تقوا اکسیری است که با آن می‌توان به طاعت و بندگی پروردگار متعال دست‌یافت و به‌وسیله آن در برابر آفات و آسیب‌ها محفوظ ماند. درواقع تقوا لباس کار و تلاش در راه اطاعت از خداوند متعال است، قرآن کریم به این حقیقت اشاره نموده و می‌فرماید: «يا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَيْكُمْ لِباساً يُوارِي سَوْآتِكُمْ وَ رِيشاً وَ لِباسُ التَّقْوى‏ ذلِكَ خَيْرٌ ذلِكَ مِنْ آياتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ». اى فرزندان آدم! لباسى براى شما فرستاديم كه اندام شما را می‌پوشاند و مايه زينت شماست امّا لباس پرهيزگارى بهتر است! این‌ها (همه) از آيات خداست تا متذكّر (نعمت‌های او) شوند.[6]
درباره لباس تقوا در تفسیر آمده است: «تشبيه تقوى و پرهيزكارى به لباس، تشبيه بسيار رسا و گويايى است، زيرا همان‌طور كه لباس هم بدن انسان را از سرما و گرما حفظ می‌کند، و هم سپرى است در برابر بسيارى از خطرها، و هم عيوب جسمانى را می‌پوشاند و هم زينتى است براى انسان، روح تقوى و پرهيزكارى نيز علاوه بر پوشانيدن بشر از زشتى گناهان و حفظ از بسيارى از خطرات فردى و اجتماعى، زينت بسيار بزرگى براى او محسوب می‌شود. زينتى است چشمگير كه بر شخصيت او می‌افزاید».[7]
خداوند متعال تقوا را رمز فلاح و رستگاری معرفی نموده و می‌فرماید: «... وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ». از خدا بپرهيزيد، تا رستگار شويد.[8] یعنی بدون لباس تقوا نمی‌توان به قلّه‌های طاعت و بندگی خداوند عزّ و جلّ دست یافت. همچنین در سوره نحل فرموده است: «إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِينَ اتَّقَوْا ...». خداوند با كسانى است كه تقوا پيشه کرده‌اند.[9] و یا در سوره مریم راه نصرت الهی و نجات از عذاب جهنّم را تقوا معرفی می‌فرماید: «ثُمَّ نُنَجِّي الَّذِينَ اتَّقَوْا ...». سپس آن‌ها را كه تقوا پيشه كردند از آن (جهنّم) رهايى می‌بخشیم.[10] در جای دیگر می‌فرماید: «وَ يُنَجِّي اللَّهُ الَّذِينَ اتَّقَوْا بِمَفازَتِهِمْ لا يَمَسُّهُمُ السُّوءُ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ». و خداوند كسانى را كه تقوا پيشه كردند با رستگارى رهايى می‌بخشد، هيچ بدى به آنان نمی‌رسد و هرگز غمگين نخواهند شد.[11]
بنابراین می‌توان دعای امام سجّاد علیه‌السّلام را به‌بیان‌دیگر این‌گونه ترجمه نمود: «بارالها! تا زمانی که در دنیا به لباس تقوا زیبنده و مجهّز هستم و در مسیر طاعت و بندگی تو قدم برمی‌دارم، بر عمر من بیفزا».
 

 

 
1- بذلة در لغت به چه معناست؟
2- مراد از لباس کار در مسیر طاعت و بندگی خداوند چه لباسی است؟
 

پی‌نوشت‌ها

 

[1] رياض السالكين في شرح صحيفة سيد الساجدين ج ‏3 ص 311/ گفتار فلسفی (شرح و تفسیر دعای مکارم الاخلاق از صحیفه سجادیه) ج 1 ص 279.
[2] سوره بقره/ آیه 222 (ترجمه مکارم).
[3] همان آیه 90.
[4] تفسير نمونه ج ‏9 ص 211.
[5] سوره نحل/ آیه 81 (ترجمه مکارم).
[6] سوره اعراف/ آیه 26 (ترجمه مکارم).
[7] تفسير نمونه ج ‏6 ص 132.
[8] سوره آل‌عمران/ آیه 130 (ترجمه مکارم).
[9] سوره نحل/ آیه 128 (ترجمه مکارم).
[10] سوره مریم/ آیه 72 (ترجمه مکارم).
[11] سوره زمر/ آیه 61 (ترجمه مکارم).

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
مسلم زکی‌زاده