تولی تنها راه نجات| شروط قبولی توبه چیست؟

در درس قبل به این موضوع پرداختیم که همانا خداوند کسانی که نسبت به اهل بیت علیهم السلام محبت دارند، چنانچه دچار لغزش شوند آنان را خواهد بخشید. در این درس با توجه به آیات و روایات به بررسی شرط اساسی مغفرت الهی که قبول ولایت اهل بیت علیهم السلام است خواهیم پرداخت، به عبارت دیگر تولی نسبت به اهل بیت علیهم السلام سبب قبولی توبه و شامل مغفرت خداوند خواهد شد.
خداوند متعال در قرآن کریم در ضمن بیان داستان بنی اسرائیل، و تمرد آنان از دستورات الهی، با بیان قاعده ای کلی راه نجات را به تمام مردم نشان می دهد و می فرماید: « يا بَنِي إِسْرائِيلَ قَدْ أَنْجَيْناكُمْ مِنْ عَدُوِّكُمْ وَ واعَدْناكُمْ جانِبَ الطُّورِ الْأَيْمَنَ وَ نَزَّلْنا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوى‏ - كُلُوا مِنْ طَيِّباتِ ما رَزَقْناكُمْ وَ لا تَطْغَوْا فِيهِ فَيَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبِي وَ مَنْ يَحْلِلْ عَلَيْهِ غَضَبِي فَقَدْ هَوى‏ - وَ إِنِّي لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى‏ »، اى بنى اسرائيل ما شما را از (چنگال) دشمنتان نجات داديم، و در طرف راست كوه طور با شما وعده گذارديم، و منّ و سلوى بر شما نازل كرديم. بخوريد از روزي هاى پاكيزه ‏اى كه به شما داديم، ولى در آن طغيان نكنيد كه غضب من بر شما وارد خواهد شد، و هر كس غضبم بر او وارد شود سقوط مى ‏كند. من كسانى را كه توبه كنند و ايمان آورند و عمل صالح انجام دهند و سپس هدايت شوند مى ‏آمرزم[1].
خداوند متعال در این آیات ابتدا نعمت هایی را که به انسان ها داده است متذکر می شود و سفارش می کند در این مسیر، زیاده روی و سرکشی از حق نکنید که دچار غضب من نشوید. هر کسی که از حق دوری کرد و دچار غضب الهی شد، خداوند متعال برای رهایی از آن می فرماید: توبه كند و ايمان آورد. چه اين كه از شرك توبه كند و چه از معصيت و چه اين كه به من ايمان آورد و چه به آيات من از پيغمبرانم و احكامى كه مى ‏آورند، و از آنچه تا كنون كرده پشيمان باشد و تبدیل به عمل صالح كند، و مخالفت و تمرد را در گناهانى كه كرده مبدل به اطاعت در آن نمايد، من (خداوند) نسبت به او بسيار آمرزنده‏ ام.
 اما در ادامه آیه، یک شرط چهارمی برای پذیرش توبه بیان کرده است که در صورتی که این شرط نباشد آن سه شرط ( توبه، ایمان، عمل صالح ) فایده ای ندارد، و آن هم «اهتدا» است. پس معنای آیه این چنین می شود که  من، هر كس را كه توبه كند و ايمان آورد و كار شايسته انجام دهد، به هدايت برسد، قطعاً مى ‏بخشم‏.
 

اهتدی به معنای هدایت یافتن و قبول هدایت است[2]، این هدایت یا به صورت تکوینی است كه شامل همه موجودات مي شود و آن عبارت است از اين كه خداوند هر موجودي را به گونه اي آفريده كه او به طور غريزي و غير اكتسابي مي تواند به سوي هدف نهائي و كمال مطلوب خود حركت كند. و یا هدایت به صورت تشریعی است که عبارت است از هدایت انسان به وسیله پیامبران و امامان الهی است.
با توجه به آنچه که بیان شد، شرط اساسی برای پذیرش توبه و راه نجات حقیقی، قبول هدایت پیامبران و امامان الهی است. سعد بن طریف از اصحاب امام باقر علیه السلام نقل می کند که با ایشان در جلسه ای نشسته بودیم که عمرو بن عبید وارد شد و از امام در باره آیات 80 الی 82  سوره طه پرسید، امام  باقر علیه السلام فرمودند: « أَنَّ التَّوْبَةَ وَ الْإِيمَانَ وَ الْعَمَلَ الصَّالِحَ لَا يُقْبَلُ إِلَّا بِالاهْتِدَاءِ أَمَّا التَّوْبَةُ فَمِنَ الشِّرْكِ بِاللَّهِ وَ أَمَّا الْإِيمَانُ فَهُوَ التَّوْحِيدُ لِلَّهِ وَ أَمَّا الْعَمَلُ الصَّالِحُ فَهُوَ أَدَاءُ الْفَرَائِضِ وَ أَمَّا الِاهْتِدَاءُ فَبِوُلَاةِ الْأَمْرِ وَ نَحْنُ هُم‏ »، همانا توبه و ایمان و عمل صالح قبول نمی شود مگر به واسطه قبول هدایت. اما توبه یعنی بازگشت از شرک به الله، و ایمان قبول توحید خداوند و عمل صالح انجام واجبات است، و اما اهتدا یعنی قبول و پذیرش ولایت امر، که ما اهل بیت علیهم السلام هستیم[3].
امیر المومنین علیه السلام در ذیل این آیات شریفه می فرمایند: « فَإِنَّ ذَلِكَ كُلَّهُ لَا يُغْنِي إِلَّا مَعَ الِاهْتِدَاءِ، وَ لَيْسَ كُلُّ مَنْ وَقَعَ عَلَيْهِ اسْمُ الْإِيمَانِ كَانَ حَقِيقاً بِالنَّجَاةِ مِمَّا هَلَكَ بِهِ الْغُوَاةُ، وَ لَوْ كَانَ ذَلِكَ كَذَلِكَ لَنَجَتِ الْيَهُودُ مَعَ اعْتِرَافِهَا  بِالتَّوْحِيدِ وَ إِقْرَارِهَا بِاللَّهِ، وَ نَجَى سَائِرُ الْمُقِرِّينَ بِالْوَحْدَانِيَّةِ مِنْ إِبْلِيسَ فَمَنْ دُونَهُ فِي الْكُفْر[4]»، عمل صالح فقط با اهتداء سامان مى ‏يابد، و اين طور نيست هر كه نام ايمان بر او آمد شايسته نجات و رهايى باشد با اين كه مرتكب اعمال هلاكت‏ بار گردن كشان شده باشد، اگر اين گونه بود بايد قوم يهود نجات مى ‏يافتند، با اين كه اعتراف به توحيد داشته و معتقد به اللّه بودند، و نيز ساير يكتاپرستان نيز بايد خلاص و رها مى ‏شدند، از ابليس گرفته تا پائين ترين افراد در كفر.
مرحوم طبرسی صاحب تفسیر مجمع البیان در ذیل این آیات، از امام باقر علیه السلام نقل می کند: « فو الله لو أن رجلا عَبَدَ اللهَ عمرَه ما بينَ الركنِ و المقامِ ثُم ماتَ و لم يَجي‏ء بولايتنا لَأَكَبَه اللهُ في النار على وجهه‏ »، . به خدا قسم، اگر مردى تمام عمر در ميان ركن و مقام ابراهيم خدا را عبادت كند، آن گاه بميرد و از ولايت ما دور باشد، خدا او را بر پيشانى در جهنم ساقط مي كند[5].
محمد طبری از علمای اهل سنت در کتاب تفسیری خود در ذیل آیه شریفه از صحابه نقل می کند: منظور از اهتدا، هدایت و قبول ولایت اهل بیت نبی صلی الله علیه و سلم است[6]. در منابع اهل سنت در مورد این ویژگی ولایت  اهل بیت علیهم السلام، روایات متعددی نقل شده است، برای نمونه علی سمهودی از علمای شافعی مذهب در کتاب خود از رسول خدا نقل می کند: « معرفة آل محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم براءة من النّار، و حبّ‌ آل محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم جواز على الصّراط‍‌، و الولاية لآل محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم أمان من العذاب »، معرفت آل محمد صلی الله علیه و آله نجات از آتش و حب آنان جواز عبور از پل صراط است و ولایت آنان امان از عذاب[7].
از جابر بن عبد الله نقل شده است که در خدمت رسول خدا و امیر المومنین علیهما السلام بودم که عمر بن خطاب با فردی دیگر که دست بر گریبان شده بودند وارد شد، آن حضرت از او پرسید که چه شده است؟ در جواب گفت: « حَكَى عَنْكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَّكَ قُلْتَ مَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ هَذَا إِذَا سَمِعَتْهُ النَّاسُ فَرَّطُوا فِي الْأَعْمَالِ أَ فَأَنْتَ قُلْتَ ذَلِكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ إِذَا تَمَسَّكَ بِمَحَبَّةِ هَذَا وَ وَلَايَتِه‏ »، از شما نقل کرده است که فرموده اید: هر که لا اله الا الله محمد رسول الله بگوید داخل بهشت می شود و این را اگر مردم بشنوند در اعمالشان کوتاهی می کنند. آیا شما این را فرموده اید ای رسول خدا؟ آن حضرت فرمود: بله هر گاه به محبت و ولایت این ( علی ) چنگ بزند[8]. امام صادق علیه السلام می فرمایند: « ...هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ، فَاتَ قَوْمٌ وَ مَاتُوا قَبْلَ أَنْ يَهْتَدُوا، فَظَنُّوا أَنَّهُمْ آمَنُوا، وَ أَشْرَكُوا مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ، إِنَّهُ مَنْ أَتَى الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا اهْتَدَى، وَ مَنْ أَخَذَ فِي غَيْرِهَا سَلَكَ طَرِيقَ الرَّدَى، وَصَلَ اللَّهُ طَاعَةَ وَلِيِّ أَمْرِهِ بِطَاعَةِ رَسُولِهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، وَ طَاعَةَ رَسُولِهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بِطَاعَتِهِ، فَمَنْ تَرَكَ طَاعَةَ وُلَاةِ الْأَمْرِ لَمْ يُطِعِ اللَّهَ وَ لَا رَسُولَه‏ ...»، واى، واى، مردمى از دست رفتند و پيش از آن كه رهبرى شوند مردند، معتقد بودند كه مؤمنند ولى از آنجا كه نمى ‏دانستند مشرك بودند، به راستى مطلب اين است كه هر كه از در به خانه در آيد رهبرى شود و هر كه از در به سوى ديگر گرايد، به راه نيستى رود، خدا طاعت ولى امرش را به طاعت رسولش پيوسته و طاعت رسولش را به طاعت خودش، هر كه از طاعت واليان امر سرپیچی کند، نه خدا را اطاعت كرده و نه رسولش را ...[9] .
از مجموع آنچه که بیان شد نتیجه می گیریم، علاوه بر توبه و ایمان و عمل صالح که برای رسیدن به مغفرت الهی و قبول توبه از جانب خداوند متعال لازم است، محبت و پذیرفتن ولایت امیر المومنین و اولاد معصومشان علیهم السّلام نیز علت نجات و در امان بودن از عذاب الهی است به طوری که بدون آن، شروط دیگر هیچ سودی برای نجات از عذاب و سعادت ابدی انسان نخواهد داشت. در برخی از روایات آمده است، اگر همه مردم بر محبت و ولایت امیر المومنین و اهل بیت رسول اکرم صلوات الله علیهم اجمعین جمع می شدند، خداوند آتش جهنم را خلق نمی کرد و کسی را در آن معذب نمی ساخت و گویی آتش جهنم تنها برای کسانی است که این شرط اساسی را در دل ندارند و با آنان دشمنی می کنند.
 

1. شروط قبولی توبه را با توجه به آیه 82 سوره طه بیان کنید؟
2. با توجه به منابع روایی شیعه و سنی، مراد از اهتداء در آیه 82 سوره طه چیست؟  
 

پی‌نوشت‌ها

[1]  سوره طه آیات 80 الی 81
[2]  قاموس قرآن ج7 ص 146
[3]  تفسیر فرات ج1 ص 257
[4]  تفسیر نور الثقلین ج1 ص 740/ ترجمه جعفری
[5]  مجمع البیان ج7 ص38/ ترجمه همدانی / در منابع اهل سنت روایتی به این مضمون نقل شده است، ذخائر العقبی ص 18
[6]  جامع البیان فی تفسیر قرآن ج 16 ص 145/ دیگر مصادر تفسیری اهل سنت که به این مطلب اشاره شده است شواهد تنزیل ج1 ص 491
[7]  جواهر العقدین فی فضل الشرفین ج2 ص 239 / ینابیع الموده ص 22
[8]  بحار الانوار ج39 ص 299/ ترجمه موحدی
[9]  اصول کافی ج1 ص 181/ ترجمه کمره ای