آثار سوء خشم و غضب چیست؟| چند روش برای فرونشاندن خشم

 

یكى دیگر از محرّماتى كه باید سالك إلى اللّه از آن دورى نماید غضب است كه خود عامل دیگرى است كه انسان را وادار به غیبت می‌کند.
هنگامى كه انسان از كسى ناراحت می‌شود براى این كه شعله‌هاى كینه خود را خاموش كند و خشم خویش را فرو نشاند مرتكب غیبت می‌گردد به گمان این كه اگر حیثیت و آبروى خصم خود را ببرد دلش آرام خواهد گرفت ولى غافل از این كه غضب در این گونه موارد چه خطرها و زیان‌هایى به بار می‌آورد كه دنیا و آخرت انسان را نابود می‌کند. اینك برخى از روایاتى را كه درباره آثار سوء غضب رسیده است نقل می‌کنیم.

امیر مؤمنان(ع) فرمود:
«الغَضَبُ یردى صَاحِبَهُ وَ یبدِى مَعایبَه.[1]
خشم و غضب صاحبش را هلاك می‌کند و زشتی‌هایش را آشكار می‌سازد.»
رسول خدا(ص) فرمود:
«الغَضَبُ یفسِدُ الایمَانَ كَمَا یفسِدُ الخَلُّ العَسَلُ.[2]
غضب ایمان را فاسد می‌کند همان گونه كه سركه عسل را تباه می‌سازد.»
حضرت امام محمّد باقر(ع) فرمود:
«إِنَّ‏ هذَا الْغَضَبَ‏ جَمْرَةٌ مِنَ‏ الشَّیطَانِ‏، تُوقَدُ فِی‏ قَلْبِ‏ ابْنِ آدَمَ، وَ إِنَّ أَحَدَكُمْ إِذَا غَضِبَ احْمَرَّتْ عَینَاهُ، وَ انْتَفَخَتْ أَوْدَاجُهُ، وَ دَخَلَ الشَّیطَانُ فِیهِ، فَإِذَا خَافَ أَحَدُكُمْ ذلِكَ مِنْ نَفْسِهِ، فَلْیلْزَمِ الْأَرْضَ، فَإِنَّ رِجْزَ الشَّیطَانِ لَیذْهَبُ عَنْهُ عِنْدَ ذلِك‏.[3]
غضب پاره آتشى است از شیطان كه در دل آدمى برافروخته می‌شود و هرگاه یكى از شما خشمناك شود چشم‌هایش سرخ می‌گردد و رگ‌هاى گردنش باد می‌کند و شیطان در وجودش وارد می‌شود [و بر او مسلّط می‌گردد]. پس، هرگاه یكى از شما از بروز این حالت بر خویش بترسید به زمین بچسبد زیرا وسوسه شیطان در آن هنگام از او دور می‌شود [و احتمالا چون آدمى از خاك است آنگاه كه خاک‌نشین شود خاكى می‌شود و آرام می‌گیرد].»

امام هشتم(ع) فرمود:
«الغَضَبُ مِفتاحُ كُلِّ شَرٍّ.[4]
غضب كلید هر بدى است.»

از آنجا كه غضب كلید هر كار شرّ و ناروایى به شمار می‌رود اگر كسى خود را كنترل كند و خشمگین نشود از تمام فتنه‌ها و زیان‌ها محفوظ می‌ماند، چنان كه در حدیثى آمده است:
«قَالَ رَجُلٌ لِلنَّبِی ص یا رَسُولَ اللَّهِ عَلِّمْنِی قَالَ اذْهَبْ وَ لَا تَغْضَبْ فَقَالَ‏ الرَّجُلُ‏ قَدْ اكْتَفَیتُ‏ بِذَاكَ‏ فَمَضَى‏ إِلَى‏ أَهْلِهِ‏ فَإِذَا بَینَ قَوْمِهِ حَرْبٌ قَدْ قَامُوا صُفُوفاً وَ لَبِسُوا السِّلَاحَ فَلَمَّا رَأَى ذَلِكَ لَبِسَ سِلَاحَهُ ثُمَّ قَامَ مَعَهُمْ ثُمَّ ذَكَرَ قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ ص لَا تَغْضَبْ فَرَمَى السِّلَاحَ ثُمَّ جَاءَ یمْشِی إِلَى الْقَوْمِ الَّذِینَ هُمْ عَدُوُّ قَوْمِهِ فَقَالَ یا هَؤُلَاءِ مَا كَانَتْ لَكُمْ مِنْ جِرَاحَةٍ أَوْ قَتْلٍ أَوْ ضَرْبٍ لَیسَ فِیهِ أَثَرٌ فَعَلَی فِی مَالِی أَنَا أُوفِیكُمُوهُ فَقَالَ الْقَوْمُ فَمَا كَانَ فَهُوَ لَكُمْ نَحْنُ أَوْلَى بِذَلِكَ مِنْكُمْ قَالَ فَاصْطَلَحَ الْقَوْمُ وَ ذَهَبَ الْغَضَبُ.[5]
امام صادق(ع) فرمود: مردى به پیامبر اكرم(ص) عرض كرد:
یا رسول اللّه! چیزى به من بیاموز. فرمود: برو و غضب مكن. آن مرد گفت:
همین [نصیحت‏] مرا بس است. هنگامى كه به طرف قبیله خود رفت جنگى بین قبیله‌اش به ‏پا شده بود كه در برابر یكدیگر صف آرایى كرده و لباس جنگ پوشیده و آماده نبرد بودند. او نیز لباس جنگ پوشید و در صف جنگجویان قرار گرفت، ناگهان سخن پیامبر را به یاد آورد كه به او فرمود غضب مكن. سپس اسلحه را كنار گذاشت و نزد مردمى كه دشمن قبیله‌اش بودند آمد و گفت:
اى مردم! هرگونه جرح یا قتل و یا ضربه بی‌اثر [بدون جراحت‏] كه براى شما حقى ایجاد كرده است و طایفه من باید غرامت آن را بپردازد، به عهده من است و من خون‌بهاى آن را به شما می‌پردازم. آنان گفتند ما نیز چیزى از شما نمی‌خواهیم و ما به عفو و گذشت سزاوارتریم و با یكدیگر صلح كردند.»
خلاصه این كه اگر انسان از كسى ناراحت می‌شود نباید به خاطر تشفّى دل خود غیبت كند و تهمت ناروا به طرف مقابل نسبت دهد چون كسى كه غضب می‌کند اگر ایمان نداشته باشد گناهان بزرگى را نیز انجام می‌دهد كه امام باقر(ع) در ضمن حدیثى فرمود:
«أىُّ شَی‏ءٍ أشَدٌّ مِنَ الغَضَبِ؟ إنَّ الرَّجُلَ لَیغضَبُ فَیقتُلُ النَّفسَ الَّتى حَرَّمَ اللَّهُ وَ یقذِفُ المُحصِنَةَ.[6]
چه چیزى از غضب سخت‌تر است؟ همانا مرد غضب می‌کند و در اثر آن مرتكب قتل نفسى كه خدا حرام كرده است می‌شود و زن پاكدامن را متهم می‌سازد.

همان گونه كه در آثار سوء غضب گفتیم، خشم و غضب اگر كنترل نگردد چه بسا جنایت‌ها و گناهانى را موجب شود كه جبران آن غیر ممكن است. آنگاه كه آتش خشم شعله می‌کشد انسان خشمگین به هر چیز متوسل می‌شود تا خشم خویش را فرو نشاند و عقده دل بگشاید و این وسایل عبارت است از: دشنام، تهمت، غیبت، دروغ، افترا، توهین و تحقیر، ضرب و جرح و مانند آن. بدیهى است آن كه با این گونه وسایل غضب خویش فرو نشاند آتش دوزخ را در وجود خود مشتعل ساخته است كه در آن خواهد سوخت و نابود خواهد شد.
او گمان می‌کند كه طرف مقابل را ناراحت كرده و خود آسوده خاطر است ولى امیر مؤمنان(ع) می‌فرماید:
«الغَضَبُ نَارٌ مُوقَدَةٌ مَن كَظَمَهُ أطفَأَهَا وَ مَن أطلَقَهُ كَانَ أوَّلَ مُحتَرِقٍ بِهَا.[7]
غضب [همانند] آتش بر افروخته شده‌اى است كه هر كس آن را فرو نشاند [و بر غضب خود مسلّط شود] آن آتش را خاموش ساخته است و كسى كه [جلوى‏] غضب خود را آزاد بگذارد [و آن را مهار نكند] اول كسى كه در شعله آن می‌سوزد خود اوست.»

مولوى گوید:
چون ز خشم آتش تو در دلها زدى‏
مایه‌ی نار جهنم آمدى‏
آتشت اینجا چو آدم سوز بود
آنچ از وى زاد مرد افروز بود
آتش تو قصد مردم می‌کند
نار كز وى زاد بر مردم زند
آن سخن‌هاى چو مار و كژدمت‏
مار و كژدم گشت و می‌گیرد دمت[8]‏
پس انسان باید هنگام خشم و غضب، خود را كنترل كند، سخنى بر خلاف نگوید، حیثیت و شخصیت افراد را به خطر نیندازد و از موقعیت و اعتبار آنان در نزد مردم نكاهد. این كار گر چه بسیار دشوار است اما كسى كه تصمیم بگیرد می‌تواند بر نفس خود چیره شود و افسار خشم خود را مهار كند و راه آن ایمان و تقواى الهى است. كسى كه خدا و روز قیامت را باور داشت و دل او به نور ایمان منوّر شد قادر خواهد بود با نور ایمان نار غضب را خاموش كند.
خشم تو خشم سعیر دوزخ است‏
هین بكش این دوزخت را كاین فخ است‏
كشتن این نار نبود جز به نور
نورك اطفارنا نحن الشكور
گر تو بى نورى كنى حلمى به دست‏
آتشت زنده است و در خاكستر است‏
آن تكلف باشد و روپوش هین‏
نار را نكشد بغیر نور دین‏
تا نبینى نور دین ایمن مباش‏
كاتش پنهان شود یك روز فاش[9]‏

رسول خدا(ص) فرمود:
«مَن كَظَمَ غَیظاً وَ هُوَ یقدِرُ عَلَى إمضائِهِ حَشَا اللّه قَلبَهُ أمناً وَ اِیمَاناً یومَ القِیامَةِ.[10]
كسى كه خشمى را فرو برد با این كه می‌تواند آن را به كار بندد خداوند دل او را از آرامش و ایمان در روز قیامت پر می‌کند.»
و فرمود:
«مَا مِن جُرعَةٍ یتَجَرَّعُهَا الاِنسَانُ أعظَمُ عِندَ اللّهِ مِن جُرعَةٍ غَیظٍ فِی اللّهِ.[11]
هیچ جرعه‌اى انسان نمی‌نوشد كه در نظر خدا از فرو نشاندن خشم در راه خدا بزرگتر باشد.»
خلاصه این كه یكى از انگیزه‌هاى غیبت غضب است، از این رو كسى كه بر دیگرى خشمناك می‌شود نباید به خاطر انتقام‌جویى و كینه‌توزى پشت سر او بدگویى كند كه این خود گناه دیگرى است.
امیر مؤمنان(ع) فرمود:
«لَا یحمِلَنَّكَ الحَنقُ عَلَى اقتِرافِ الإثمِ فَتَشفِىَ غَیظَكَ وَ تُسقِمَ دِینَكَ.[12]
خشم و غضب تو را به ارتكاب گناه وادار نكند چرا كه در نتیجه خشمت شفا می‌یابد ولى دینت بیمار می‌گردد.»
و سر انجام كسانى كه غضب وادار به غیبت‌شان كند جهنم است كه رسول گرامى اسلام(ص) فرمود:
«إنَّ لِجَهنَّمَ باباً لَا یدخُلُ مِنهُ إلَّا مَن شَفَى غَیظَهُ بِمَعصِیةِ اللّه تعالى.[13]
یكى از درهاى جهنم مخصوص كسانى است كه خشم خود را فرو نمی‌نشانند مگر با معصیت خداى تعالى.»
پس هرگاه خشمگین شدى خداى قادر متعال را به یاد آر و شخصیت و كرامت انسانى خود و برادر دینی‌ات را در برابر خود مجسم كن و بی‌درنگ از محل حادثه دور شو و حال خود دگرگون كن: چنانچه ایستاده‌اى بر زمین بنشین و اگر نشسته‌اى از جاى برخیز و چند گامى راه برو و استغفار كن و با ذكر خدا و لا حول گفتن قلبت را آرامش بخش و كمى بیندیش و از خداوند متعال كمك بخواه و به نماز و شكیبایى پناه ببر، كه فرمود:
«اِسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلوةِ ...[14]
از نماز و صبر كمك بخواهید كه خدا با صابران است ....»

1- به چه دلیل هنگامى كه انسان از كسى ناراحت می‌شود مرتكب غیبت می‌گردد؟
2- آثار سوء غضب‏ را ذکر کنید.
3- چند راه و روش برای فرونشاندن خشم بیان کنید.

 

پی‌نوشت‌ها

[1] . فهرست موضوعى غرر، ص 292.
[2] . جامع السعادات، ج 1- ص 288، اصول كافى، ج 2- ص 304.
[3] . جامع السعادات، ج 1- ص 288، بحار الانوار، چاپ بیروت، ج 7- ص 267، اصول كافى، ج 2- ص 304.
[4] . مشكوة الانوار، ص 307، بحار الانوار، چاپ بیروت، ج 70- ص 274، اصول كافى، ج 2- ص 303.
[5] . اصول كافى، ج 2- ص 304، بحار الانوار، چاپ بیروت، ج 70- ص 277.
[6] . جامع السعادات، چاپ نجف، ج 1- ص 288، اصول كافى، ج 2- ص 303.
[7] . مستدرك الوسائل، ج 2- ص 326، فهرست موضوعى غرر، ص 292.
[8]. مثنوى معنوى، دفتر سوم، ص 553.
[9] . همان، صص 553 و 554.
[10] . اصول كافى، ج 2- ص 110، حدیث 7.
[11] . المجازات النبویة، ص 112.
[12] . شرح نهج البلاغه ابن أبی الحدید، چاپ مصر، ج 20- ص 328.
[13] . احیاء علوم الدین، چاپ بیروت، ج 3- ص 149.
[14] . بقره- 153.