تولی و تبری| ۲۳
مطابق آیه شریفه روزی فرا می رسد که هیچ کس بدون اذن خداوند، توان سخن گفتن ندارد. در آن زمان انسان ها دو دسته می شوند، برخی شقی و عده ای سعیدند. به اشقیاء، ناله و اضطراب و عذاب وعده داده شده است و به سعداء بهشت جاودان. در درس قبل با توجه به آیات و روایات اهل سنت به این نتیجه رسیدیم که پذیرفتن ولایت امیر المومنین و اهل بیت رسول خدا صلوات الله علیهم اجمعین، همان مسیر و راه رسول خدا صلّی الله علیه و آله می باشد و خداوند از تمام مردم، حفظ این مسیر و ثابت قدمی در آن را می خواهد. در این درس با توجه به آیات سوره هود و منابع روایی اهل سنت، به بررسی ارتباط تولّی با سعادت و شقاوت افراد خواهیم پرداخت.
قرآن کریم می فرماید: « يَوْمَ يَأْتِ لا تَكَلَّمُ نَفْسٌ إِلاَّ بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَ سَعِيدٌ، فَأَمَّا الَّذِينَ شَقُوا فَفِي النَّارِ لَهُمْ فِيها زَفِيرٌ وَ شَهِيقٌ، خالِدِينَ فِيها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلاَّ ما شاءَ رَبُّكَ إِنَّ رَبَّكَ فَعَّالٌ لِما يُرِيدُ، وَ أَمَّا الَّذِينَ سُعِدُوا فَفِي الْجَنَّةِ خالِدِينَ فِيها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلاَّ ما شاءَ رَبُّكَ عَطاءً غَيْرَ مَجْذُوذٍ »، آن روز كه (قيامت) فرا رسد هيچ كس جز به اجازه او سخن نمى گويد. گروهى از آنها شقاوتمندند و گروهى سعادتمند (گروهى بدبختند و گروهى نيكبخت). اما آنها كه شقاوتمند شدند در آتش اند، و براى آنها زفير و شهيق (ناله هاى طولانى دم و باز دم) است. جاودانه در آن خواهند ماند، تا آسمان ها و زمين بر پاست، مگر آنچه پروردگارت بخواهد كه پروردگارت هر چه را اراده كند انجام مى دهد. اما آنها كه سعادتمند شدند در بهشت جاودانه خواهند بود، ما دام كه آسمان ها و زمين برپاست مگر آنچه پروردگارت بخواهد، بخششى است قطع نشدنى[1].
مطابق آیه شریفه روزی فرا می رسد که هیچ کس بدون اذن خداوند، توان سخن گفتن ندارد. در آن زمان انسان ها دو دسته می شوند، برخی شقی و عده ای سعیدند. به اشقیاء، ناله و اضطراب و عذاب وعده داده شده است و به سعداء بهشت جاودان. آنچه از آيه استفاده مى شود تنها اين معنا است كه هر كه در عرصه قيامت باشد، يا شقى و بدبخت است و يا با سعادت و خوشبخت. از امام صادق علیه السلام در مورد سعادت و شقاوت پرسیدند، ایشان فرمودند: « السَّعادَةُ سَبَبُ خَيرٍ تَمَسَّكَ بِهِ السَّعيدُ فَيَجُرُّهُ إلَى النَّجاةِ، وَالشَّقاوَةُ سَبَبُ خِذلانٍ تَمَسَّكَ بِهِ الشَّقِيُّ فَيَجُرُّهُ إلَى الهَلَكَةِ، وكُلٌّ بِعِلمِ اللّه [2]»، خوشبختى، وسيله خير است كه سعادتمند بدان چنگ مى زند، تا اين كه او را به رستگارى مى برد، و بدبختى، سبب نابودى است كه بدبخت بدان چنگ مى زند، تا اين كه او را به نابودى مى كشاند، و همه اينها با علم خداست.
قرآن کریم می فرماید: « يَوْمَ يَأْتِ لا تَكَلَّمُ نَفْسٌ إِلاَّ بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَ سَعِيدٌ، فَأَمَّا الَّذِينَ شَقُوا فَفِي النَّارِ لَهُمْ فِيها زَفِيرٌ وَ شَهِيقٌ، خالِدِينَ فِيها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلاَّ ما شاءَ رَبُّكَ إِنَّ رَبَّكَ فَعَّالٌ لِما يُرِيدُ، وَ أَمَّا الَّذِينَ سُعِدُوا فَفِي الْجَنَّةِ خالِدِينَ فِيها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلاَّ ما شاءَ رَبُّكَ عَطاءً غَيْرَ مَجْذُوذٍ »، آن روز كه (قيامت) فرا رسد هيچ كس جز به اجازه او سخن نمى گويد. گروهى از آنها شقاوتمندند و گروهى سعادتمند (گروهى بدبختند و گروهى نيكبخت). اما آنها كه شقاوتمند شدند در آتش اند، و براى آنها زفير و شهيق (ناله هاى طولانى دم و باز دم) است. جاودانه در آن خواهند ماند، تا آسمان ها و زمين بر پاست، مگر آنچه پروردگارت بخواهد كه پروردگارت هر چه را اراده كند انجام مى دهد. اما آنها كه سعادتمند شدند در بهشت جاودانه خواهند بود، ما دام كه آسمان ها و زمين برپاست مگر آنچه پروردگارت بخواهد، بخششى است قطع نشدنى[1].
مطابق آیه شریفه روزی فرا می رسد که هیچ کس بدون اذن خداوند، توان سخن گفتن ندارد. در آن زمان انسان ها دو دسته می شوند، برخی شقی و عده ای سعیدند. به اشقیاء، ناله و اضطراب و عذاب وعده داده شده است و به سعداء بهشت جاودان. آنچه از آيه استفاده مى شود تنها اين معنا است كه هر كه در عرصه قيامت باشد، يا شقى و بدبخت است و يا با سعادت و خوشبخت. از امام صادق علیه السلام در مورد سعادت و شقاوت پرسیدند، ایشان فرمودند: « السَّعادَةُ سَبَبُ خَيرٍ تَمَسَّكَ بِهِ السَّعيدُ فَيَجُرُّهُ إلَى النَّجاةِ، وَالشَّقاوَةُ سَبَبُ خِذلانٍ تَمَسَّكَ بِهِ الشَّقِيُّ فَيَجُرُّهُ إلَى الهَلَكَةِ، وكُلٌّ بِعِلمِ اللّه [2]»، خوشبختى، وسيله خير است كه سعادتمند بدان چنگ مى زند، تا اين كه او را به رستگارى مى برد، و بدبختى، سبب نابودى است كه بدبخت بدان چنگ مى زند، تا اين كه او را به نابودى مى كشاند، و همه اينها با علم خداست.
بررسی عوامل سعادت و شقاوت در منابع اهل سنت
در کتاب مناقب از جابر نقل شده است که رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرمودند: « ان اللّه لما خلق السماوات و الارض دعاهن فأجبنه، فعرض عليهن نبوّتي و ولاية علي بن أبي طالب فقبلتاهما، ثم خلق الخلق و فوّض الينا أمر الدّين، فالسعيد من سعد بنا، و الشقي من شقي[3]»، همانا خداوند متعال زمانی که آسمان ها و زمین را خلق کرد، آنها را فرا خواند و آنها اجابت کردند و نبوت من و ولایت علی بن ابی طالب را بر آنها عرضه کرد و آنها قبول کردند و سپس مخلوقات را خلق کرد و امر دین را به ما واگذار کرد. پس خوشبخت کسی است که به سبب ما خوشبخت شده است و شقی کسی است که به سبب ما بدبخت شده است.
توضیح روایت
سعید از ماده سعد، به معنای فرجام و عاقبت نیک، نقطه مقابلش- شقاوت- است[4]، و به معنای نیکبختی هم استعمال می شود[5]. با توجه به این روایت که در منابع روایی اهل سنت آمده است رسول خدا صلّی الله علیه و آله سعادت و خوشبختی فرد را در قبول نبوت خود و ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام منحصر نموده و عدم پذیرش آن دو را عامل بدبختی و شقاوت معرفی می فرمایند. بنا بر این با توجه به این حدیث منظور از سعید، یعنی کسی که نبوت رسول خدا و ولایت امیر المومنین علیهما السلام را پذیرفته است و شقی کسی است که این دو ویژگی را نداشت باشد. نتیجه آن که در قیامت مردم دو دسته می شوند، آنان که تحت ولایت امیر المومنین علیه السلام هستند و در بهشت جاودان خواهند بود و دسته دیگر، مخالفان ولایت و کسانی که ولایت او را ندارند و در جهنم جاودانه خواهند ماند.
در معتبر ترین منبع روایی اهل سنت، کتاب صحیح بخاری[6]، معیار ورود به بهشت که منزل و جایگاه فرد سعید است اطاعت از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله معرّفی شده است. بخاری از ابوهریره نقل می کند که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: « كُلُّ أُمَّتِي يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ أَبَى، قَالُوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ يَأْبَى؟ قَالَ: مَنْ أَطَاعَنِي دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ مَنْ عَصَانِي فَقَدْ أَبَى.[7]»، همه امت من داخل بهشت می شوند مگر کسی که خودداری می کند. گفتند یا رسول الله چه کسی خودداری می کند؟ حضرت فرمودند: کسی که من را اطاعت کند داخل بهشت می شود و کسی که من را اطاعت نکند قطعاً خودداری کرده است.
یکی از ویژگی های فرد سعید، اطاعت از رسول خدا صلی الله علیه و آله است و عدم اطاعت سبب شقاوت او خواهد شد. در بسیاری از روایات معتبر آمده است که اطاعت از امیر المومنین علیه السلام همان اطاعت از رسول خدا صلّی الله علیه و آله است. جوینی در کتاب ینابیع الموده از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نقل می کند که خطاب به امیر المومنین علیه السّلام می فرمایند: « أنت إمام أمّتي و وصيّي ، سعد من أطاعك، و شقي من عصاك، و ربح من تولاك، و خسر من عاداك، [و] فاز من لزمك، و هلك من فارقك[8] »، تو امام امت من و وصی من هستی. کسی که از تو اطاعت کند خوشبخت و سعادتمند من است و کسیکه از تو سرپیچی کند شقی است. کسی که ولایت تو را داشته باشد سود برده است و کسی که دشمن تو باشد ضرر کرده است. کسی که ملازم و همراه تو باشد رستگار می شود و کسی که از تو جدا باشد هلاک می گردد.
مخدوج بن يزيد ذهلي می گوید وقتی آیه شریفه: « لا يَسْتَوِي أَصْحابُ النَّارِ وَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمُ الْفائِزُون »، هرگز اصحاب دوزخ و اصحاب بهشت يكسان نيستند، اصحاب بهشت رستگار و پيروزند[9]، نازل شد، گفتیم : « يا رسول اللّه من أصحاب الجنّة؟ قال: من أطاعني و والى عليا من بعدي ...[10]»، یا رسول الله اصحاب جنت چه کسانی هستند؟ حضرت فرمودند: هر کسی که از من اطاعت کند و بعد از من دوستی و ملازمت ( ولایت ) با علی داشته باشد.
در معتبر ترین منبع روایی اهل سنت، کتاب صحیح بخاری[6]، معیار ورود به بهشت که منزل و جایگاه فرد سعید است اطاعت از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله معرّفی شده است. بخاری از ابوهریره نقل می کند که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: « كُلُّ أُمَّتِي يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ أَبَى، قَالُوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ يَأْبَى؟ قَالَ: مَنْ أَطَاعَنِي دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ مَنْ عَصَانِي فَقَدْ أَبَى.[7]»، همه امت من داخل بهشت می شوند مگر کسی که خودداری می کند. گفتند یا رسول الله چه کسی خودداری می کند؟ حضرت فرمودند: کسی که من را اطاعت کند داخل بهشت می شود و کسی که من را اطاعت نکند قطعاً خودداری کرده است.
یکی از ویژگی های فرد سعید، اطاعت از رسول خدا صلی الله علیه و آله است و عدم اطاعت سبب شقاوت او خواهد شد. در بسیاری از روایات معتبر آمده است که اطاعت از امیر المومنین علیه السلام همان اطاعت از رسول خدا صلّی الله علیه و آله است. جوینی در کتاب ینابیع الموده از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نقل می کند که خطاب به امیر المومنین علیه السّلام می فرمایند: « أنت إمام أمّتي و وصيّي ، سعد من أطاعك، و شقي من عصاك، و ربح من تولاك، و خسر من عاداك، [و] فاز من لزمك، و هلك من فارقك[8] »، تو امام امت من و وصی من هستی. کسی که از تو اطاعت کند خوشبخت و سعادتمند من است و کسیکه از تو سرپیچی کند شقی است. کسی که ولایت تو را داشته باشد سود برده است و کسی که دشمن تو باشد ضرر کرده است. کسی که ملازم و همراه تو باشد رستگار می شود و کسی که از تو جدا باشد هلاک می گردد.
مخدوج بن يزيد ذهلي می گوید وقتی آیه شریفه: « لا يَسْتَوِي أَصْحابُ النَّارِ وَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمُ الْفائِزُون »، هرگز اصحاب دوزخ و اصحاب بهشت يكسان نيستند، اصحاب بهشت رستگار و پيروزند[9]، نازل شد، گفتیم : « يا رسول اللّه من أصحاب الجنّة؟ قال: من أطاعني و والى عليا من بعدي ...[10]»، یا رسول الله اصحاب جنت چه کسانی هستند؟ حضرت فرمودند: هر کسی که از من اطاعت کند و بعد از من دوستی و ملازمت ( ولایت ) با علی داشته باشد.
جیش اسامه
از آن چه گذشت معلوم شد پذیرش دستور رسول خدا و اهل بیت ایشان علیهم السلام، ملاک سعادت و شقاوت است. با توجه به این معیار می توانیم جایگاه اصحاب رسول خدا صلّی الله علیه و آله را مورد بررسی قرار دهیم. یکی از وقایع مهم تاریخی، ماجرای جیش اسامه است. جیش اسامه سپاهی بودند که به فرماندهی اسامة بن زید، به دستور پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله در روزهای آخر عمر آن حضرت آماده عزیمت به موته شدند و خود پیامبر برای اسامه پرچم جهاد بست. پیامبر به دلیل اهمیّت مسأله، اصرار فراوان داشت که سپاه اسامه کوچ کند و سران قریش را به غیر از بنی هاشم هم تشویق می فرمود تا به آن سپاه بپیوندند. با آن که روزهای آخر عمر پیامبر و دوران کسالت او بود، امّا با تکرار جمله « جهّزوا جیش اسامة »، سپاه اسامه را مجهز کنید و«أنفذوا جیش اسامة» و ...، می خواست که اصحاب به اردوگاهی که اسامه در آنجا استقرار یافته بروند و مدینه از مخالفان علی علیه السّلام در هنگام وفات آن حضرت خالی باشد.
عده ای با دیدن وخامت حال پیامبر، برای فتنه انگیزی پس از فوت آن حضرت، از پیوستن به آن سپاه تعلّل ورزیدند و جوان بودن اسامه را بهانه ساختند. پیامبر خدا ناراحت شد و تخلّف کنندگان از اجرای فرمان و پیوستن به اسامه را لعنت کرد: « جهّزوا جیش اسامة، لعن اللّه من تخلّف عنه »، سپاه اسامه را مجهز کنید و خداوند لعنت کند کسی را که از آن تخلف کند. بعضی هم به قرارگاه سپاه اسامه رفتند و دوباره به مدینه برگشتند. موضوع « تخلّف از جیش اسامه » مورد بحث فراوان میان مورخین و متکلّمین است. سرپیچی از دستور پیامبر، پس از آن همه اصرار برای پیوستن افراد به سپاه اسامه، خطایی نابخشودنی است و نشان برنامه ریزی قدرت طلبان برای به دست گرفتن حکومت و کنار زدن علی علیه السّلام به شمار می‌رود.[11] با توجه به این واقعه تاریخی عده ای از اصحاب از فرمان رسول خدا صلّی الله علیه و آله سرپیچی کردند و این امر نشانه شقاوت و رذالت این افراد می باشد.
عده ای با دیدن وخامت حال پیامبر، برای فتنه انگیزی پس از فوت آن حضرت، از پیوستن به آن سپاه تعلّل ورزیدند و جوان بودن اسامه را بهانه ساختند. پیامبر خدا ناراحت شد و تخلّف کنندگان از اجرای فرمان و پیوستن به اسامه را لعنت کرد: « جهّزوا جیش اسامة، لعن اللّه من تخلّف عنه »، سپاه اسامه را مجهز کنید و خداوند لعنت کند کسی را که از آن تخلف کند. بعضی هم به قرارگاه سپاه اسامه رفتند و دوباره به مدینه برگشتند. موضوع « تخلّف از جیش اسامه » مورد بحث فراوان میان مورخین و متکلّمین است. سرپیچی از دستور پیامبر، پس از آن همه اصرار برای پیوستن افراد به سپاه اسامه، خطایی نابخشودنی است و نشان برنامه ریزی قدرت طلبان برای به دست گرفتن حکومت و کنار زدن علی علیه السّلام به شمار می‌رود.[11] با توجه به این واقعه تاریخی عده ای از اصحاب از فرمان رسول خدا صلّی الله علیه و آله سرپیچی کردند و این امر نشانه شقاوت و رذالت این افراد می باشد.
خودآزمایی
1. با توجه به آیات سوره هود آیات 105 الی 108 منظور از سعید و شقی چیست؟
2. با توجه به منابع روایی اهل سنت، ویژگی های سعید را بنویسید؟
2. با توجه به منابع روایی اهل سنت، ویژگی های سعید را بنویسید؟
پی‌نوشت‌ها
[1] سوره هود آیات 105 الی 108 / ترجمه مکارم
[2] بحار الانوار ج10 ص 184
[3] المناقب ص 135 / کنزالعمال (متقی هندی از علمای حنفی مذهب اهل سنت) ج 15 ص 127 / در منابع شیعی: بحار الانوار ج 17 ص 13
[4] مفردات الفاظ قرآن ج2 ص 219
[5] قاموس قرآن ج3 ص 267
[6] «صحيح البخاري» يا «الجامع الصحيح المسند»، تأليف ابوعبدالله محمد بن اسماعيل بخارى جعفى، از محدثين معروف قرن سوم هجرى، به زبان عربى است. بخارى اين كتاب را در مدت 16 سال گردآورى كرده است، وجه تسميه كتاب بخارى به «صحيح»، آن است كه وى شرايطى براى ناقلين حديث كه موجب اطمينان و وثاقت در نقل آنان باشد، مقرر داشت و صحيح خود را از احاديثى كه واجد شرايط مزبور بود انتخاب و تدوين نمود.
[7] صحیح بخاری ج11 ص 90
[8] ینابیع الموده ج1 ص 390 / در منابع شیعی: امالی شیخ صدوق ص 269
[9] سوره حشر آیه 20/ ترجمه مکارم
[10] ینابیع الموده ج1 ص172
[11] فرهنگ غدیر ص 193/ برای کسب اطلاعات بیشتر نسبت به ماجرا و افرادی که در این سپاه بودند یا از شرکت در آن تخلّف ورزیدند، به کتب تاریخی مراجعه بفرمایید، مانند: انساب الاشراف ج1 ص 384/ البدایه و النهایه ج5 ص 222 / تاریخ السلام ج3 ص 19
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
مجید رضایی
ارسال نظر