توبه و استغفار| دو شرط پذیرش توبه چیست؟

نهمين نقطه از نقاط آغاز، توبه و استغفار است. وقتى كه انسان در اثر غفلت و نادانى و يا طغيان غرايز حيوانى و هواى نفسانى دچار گناه شد بايد بی‌درنگ خود را در معرض رحمت الهى قرار دهد و از او آمرزش بخواهد و با آب توبه و استغفار دل و جان خويش را شستشو دهد[1]، كه سهل انگارى و امروز و فردا كردن در امر توبه خود گناه ديگر و دليل بر طغيان مضاعف است.
از قرآن كريم استفاده می‌شود كه توبه به دو شرط پذيرفته مى‌‏شود:
- اين كه گناه در اثر جهل و نادانى واقع شده باشد نه با انگيزه كفر و طغيان.
- آن كه انسان پس از ارتكاب جرم بلافاصله پشيمان شده و هر چه زودتر توبه كند.
خداوند در اين مورد می‌فرمايد:
«اِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ يَتوُبُونَ مِنْ قَريبٍ فأولئِكَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ كانَ اللَّهُ عَليماً حَكيماً وَ لَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ حَتّى‏ اذا حَضَرَ احَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ انّي تُبْتُ الانَ وَ لَا الَّذينَ يَمُوتُونَ وَ هُمْ كُفّارٌ اولئِكَ اعْتدْنا لَهُمْ عَذاباً اَليماً.[2]
تنها توبه كسانى نزد خدا شايسته پذيرفتن است كه از روى نادانى مرتكب گناه می‌شوند و بزودى توبه می‌کنند، كه خدا به سوى آنها بر می‌گردد [و مورد لطف خدا واقع می‌شوند] و خدا دانا و حكيم است. اما آنان كه به اعمال ناشايسته تا دم مرگ ادامه می‌دهند و آنگاه توبه می‌کنند و آنها كه در حال كفر از دنيا می‌روند، توبه‌شان پذيرفته نخواهد شد و ما براى آنان عذاب دردناكى آماده كرده‌ايم.»
هان اى برادر و اى خواهر مسلمان! تا دير نشده توبه كن كه وقت تنگ است. ببينيد خداوند تعالى با چه لحنى با بندگان خود سخن می‌گويد:
«اَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذينَ امَنُوا اَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهْمِ لِذِكْرِ اللَّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ؟ ...[3]
آيا وقت آن نرسيده است كه مؤمنان دلهايشان به ياد خدا خاشع گردد و خود در برابر قرآن خاضع شوند؟»
تو که می‌گویی که فردا، این بدان
که به هر روزی که می آید زمان
آن درخت بد جوان تر می شود
وین کننده پیر و مضطر می شود
او جوان تر می شود تو پیرتر
زود باش و روزگار خود مبر
سال بیگه گشت و وقت کشت نه
جز سیه رویی و فعل زشت نه
عمر ضایع سعی باطل راه دور
نفس کاهل دل سیه جان ناصبور
موی بر سر همچو برف از بیم مرگ
جمله اعضا لرز لرزان همچو برگ
بیخهای خوی بد محکم شده
 قوّت بر کندن آن کم شده
کرم در بیخ درخت تن فتاد
بایدش بر کند و بر آتش نهاد
هین و هین ای راهرو بیگاه شد
آفتاب عمر سوی چاه شد
هین مگو فردا که فرداها گذشت
تا بکلی نگذرد ایام کشت

كسانى كه از گناه پشيمان نيستند و در توبه كردن امروز و فردا می‌کنند سر انجام نافرجامى در پيش دارند.
از امام صادق(ع) منقول است:
«كَان أبِي عَلَيه السَّلام يَقُولُ مَا مِن شَي‏ءٍ أفسَدَ لِلقَلبِ مِن خَطِيئَةٍ إنَّ القَلبَ لَيُواقِعَ الخَطيئةَ فَمَا تَزالُ بِه حَتَّى تَغلِبَ عَلَيهِ فَيُصَيَّرُ أعلَاه أسفَلَهُ.[4]
پدرم [امام باقر](ع) بارها می‌فرمود: هيچ چيز براى قلب زيانبارتر از گناه نيست، چه آن كه قلب با گناه می‌آميزد و بر گناه اصرار می‌ورزد تا آن كه گناه بر قلب چيره می‌شود و سر انجام آن را وارونه می‌کند.
يعنى قلبى كه به حسب طبع اولى چهره‌اش رو به خدا است تغيير قيافه می‌دهد و چهره‌اش زمينى می‌شود و سخن حق و موعظه در آن تأثير نمی‌کند. و اين همان راهى است كه به فرموده قرآن كريم پايانش كفر و تكذيب آيات خدا و استهزاى حقايق آسمانى خواهد بود، كه می‌فرمايد:
«ثُمَّ كانَ عاقِبَةَ الَّذينَ اساؤُا السُّواى‏ انْ كَذَّبُوا بِاياتِ اللَّهِ وَ كانُوا بِها يَسْتَهْزِؤنَ.[5]
پس آنها كه بد كردند [و در ارتكاب گناه اصرار ورزيدند] دچار عاقبتى بدتر شدند [و آن اينكه:] آيات خدا را تكذيب كرده و آنها را به استهزاء گرفتند.»[6] و نيز از امام صادق(ع) نقل شده است:
«يقول اللّه تعالى: إنَّ أدْنى ما أصْنَعُ بِالْعَبْدِ إذا اثَرَ شَهْوَتَهُ عَلى‏ طاعَتى أنْ اُحَرِّمَهُ لَذيذَ مُناجاتى.[7]
خداوند تعالى می‌فرمايد: هنگامى كه بنده من خواهش‌هاى نفسانى خويش را بر طاعت من ترجيح دهد، كم‌ترين كيفرى كه در حق او روا می‌دارم آن است كه او را از لذت مناجات خودم محروم می‌سازم.»
و در حديث ديگر آمده است كه امام صادق(ع) فرمود:
«إنَّ الرَّجُلَ يُذنِبَ الذَّنبَ فَيُحرَمُ صَلاةَ اللَّيلِ وَ إنَّ العَمَلَ السَّيِّئ أسرَعُ فِي صَاحِبِهِ مِن السِّكِّينَ فِي اللَّحمِ.[8]
بی‌ترديد، كسى كه مرتكب گناه می‌شود در اثر آن از نماز شب محروم می‌گردد و بی‌شك سرعت تأثير كار بد [در جهت قطع بركات معنوى‏] بيشتر است از سرعت تأثير كارد برنده در قطع گوشت.»
خدا نكند كه كار انسان بدانجا بكشد كه مهر غفلت بر دل و گوشش نهاده و پرده تاريكى و ضلالت بر چشمش كشيده شود و مصداق آيه كريمه‏ «خَتَمَ اللَّهُ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ وَ عَلَى‏ سَمْعِهِمْ وَ عَلَى‏ ابْصارِهِمْ غِشاوَةٌ»[9] گردد.

 

1- دو شرط كه توبه پذيرفته مى‏شود را بیان کنید.
2- خداوند متعال، كم‌ترين كيفرى كه در حق بنده‌ای که خواهش‌هاى نفسانى خويش را بر طاعت خداوند ترجيح دهد، روا می‌دارد چیست؟
3- امام صادق(ع) نتیجه ارتکاب به گناه را چه بیان فرمودند؟

 

پی‌نوشت‌ها

[1]- براى توضيح بيشتر رك. بحث« كفاره غيبت».
[2]- نساء- 17 و 18.
[3]- حديد- 16.
[4]- اصول كافى، ج 2- ص 268.
[5]- روم- 10.
[6]- كلمه« السؤى» صيغه تفضيل و مؤنث« اسوء» می‌باشد و جايگاه تركيبى آن در جمله، اسم« كان» و كلمه« عاقبة الذين ...» خبر مقدم. و جمله« أن كذّبوا» كه به« أن» تفسيريه مصدّر شده بدل تفسيرى از كلمه« السؤى» است.
[7]- جامع السعادات، ج 3- ص 48.
[8]- اصول كافى، ج 2- ص 272.
[9]- بقره- 7.