حضرت علی(ع) و فدک

PDF

حضرت علی(ع) و فدک

بالأخره غوغای سقیفه در راه انتخاب خلیفه به پایان رسید، و أبوبکر زمام حکومت را به دست گرفت. حضرت علی(ع) با گروهی از یاران با وفایش از صحنه‎ی حکومت بیرون رفتند. ولی پس از آگاه کردن اذهان عمومی، برای حفظ وحدت، راه مخالفت با حکومت را پیش نگرفته و به کار فرهنگی پرداختند. قرآن را تفسیر نموده، در موارد لازم که دیگران نمی‎توانستند و عمدتاً مشکلات اجتماعی از قبیل قضاوت بین افراد را انجام می‎دادند به گونه‎ای که همه افراد را مات و مبهوت می‎ساختند و گاهی که دانشمندان ادیان دیگر شبهه‎افکنی کرده و یا مشکلات علمی داشتند، وارد میدان شده و از حریم مقدّس اسلام و احکام قرآن، دفاع نموده و بدین ترتیب به خدمات فردی و اجتماعی خود ادامه می‎دادند.

امام(ع) در میان مسلمانان امتیازاتی مخصوص به خود داشتند. هم از نظر انتساب به پیامبر(ص) و هم فرمایشاتی که در مقاطع مختلف از رسول خدا(ص) در باب فضائل آن حضرت مردم شنیده بودند و هم احاطه‎ی علمی بی‎نظیر ایشان بر قرآن و حدیث و بر کتاب‎های آسمانی دیگر و...

در این میان، امتیاز دیگری داشتند که ممکن بود در آینده برای دستگاه خلافت ایجاد اشکال کند و آن قدرت اقتصادی و درآمدی بود که از طریق فدک به آن حضرت می‎رسید، از این جهت دستگاه خلافت مصلحت دید که این قدرت را از دست امام(ع) خارج کند زیرا این امتیاز مانند امتیازات علمی و ایمانی و... نبود که نتوان آن را از دست امام(ع) بیرون کرد.

مشخصات فدک

فدک، سرزمین آباد و حاصلخیزی است در نزدیکی خیبر و فاصله‎ی آن با مدینه حدود 140 کیلومتر بود و یکی از مراکز یهودیان ساکن عربستان بود. رسول خدا(ص) پس از آن که نیروهای یهود را در «خیبر» درهم شکست، برای پایان دادن به قدرت یهود ( که مزاحم سرسخت اسلام و مسلمین بودند و در هر فرصتی یا به تنهائی یا با همدستی با مشرکین مکّه با پیامبر(ص) به مبارزه برمی‎خواستند)،فردی را به نام «محیط» نزد سران فدک فرستادند.«یوشع بن نون» که ریاست فدک را به عهده داشت صلح با پیامبر(ص) و تسلیم در برابر نیروهای اسلام را بر نبرد با آن‎ها ترجیح داد و ساکنان فدک متعهد شدند که نیمی از محصول کشاورزی خود را هر سال در اختیار پیامبر اسلام(ص) بگذارند و همچون مسلمانان تحت حمایت حکومت اسلام زندگی کنند و دیگر بر ضدّ مسلمانان شورشی نداشته باشند، و حکومت اسلامی نیز متعهد شده امنیّت منطقه‎ی آنان را تأمین کند.

در اسلام سرزمین‎هایی که از طریق جنگ و نبرد نظامی گرفته شود متعلّق به عموم مسلمانان است و اداره‎ی آن به دست حاکمان شرع خواهد بود ولی سرزمینی که بدون حمله‎ی نظامی در اختیار مسلمانان قرار گیرد مربوط به شخص پیامبر(ص) و امام پس از اوست و باید به طوری که در قوانین اسلام معیّن شده است، در موارد خاصّی به کار رود و یکی از آن موارد این است که پیامبر و امام نیازمندی‎های مشروع نزدیکان خود را به وجه آبرومندی برطرف سازند.[1]

فدک هدیه پیامبر(ص) به حضرت فاطمه(س)

مفسّران و محدّثان شیعه و گروهی از دانشمندان سنّی می‎نویسند:

وقتی آیه‎ی شریفه‎ی وَ آتِ ذَی القُربی حَقَّهُ وَ المِسکینَ وَ ابنَ السَّبیل[2]

« یعنی حق خویشاوندان و مساکین و در راه ماندگان را بپرداز.» نازل شد، پیامبر(ص) دختر خود حضرت فاطمه(س) را خواست و فدک را به وی واگذار کرد.[3] راوی این حدیث (ابوسعید خدری) یکی از صحابه‎ی بزرگ رسول اکرم(ص) است.

کلیه مفسّران شیعه و سنّی قبول دارند که آیه در حق نزدیکان و خویشاوندان پیامبر(ص) نازل شده است ودختر آن حضرت بهترین مصداق برای«ذی القربی» است، چون قرآن می‎فرماید: حق خویشاوندان را به آن‎ها بده حتی هنگامی که مردی شامی در شام به حضرت زین‎العابدین(ع) گفت:

خود را معرّفی کن آن حضرت برای شناساندن خود به شامیان این آیه را تلاوت کردند و این مطلب چنان در میان مسلمانان روشن بود که آن مرد شامی در حالی که سر خود را به عنوان تصدیق حرکت می‎داد به آن حضرت چنین عرض کرد:

به سبب نزدیکی و خویشاوندی خاصّی که با حضرت رسول(ص) دارید خدا به پیامبر خود دستور داده که حق شما را بدهد.[4]

خلاصه اینکه، این مطلب که آیه فوق در حق حضرت زهرا(س) و فرزندان وی نازل شده، مورد اتفاق مسلمانان است ولی مطلب اول یعنی آن‎که، هنگام نزول این آیه حضرت پیامبر(ص) فدک را به دختر گرامی خود بخشید مورد اتفاق دانشمندان شیعه و برخی از دانشمندان سنّی است.

چرا پیامبر(ص) فدک را به دختر خود بخشید؟

می‎دانیم و تاریخ زندگی پیامبر(ص) و خاندان او به خوبی گواهی می‎دهد که آنان هرگز دلبستگی به دنیا نداشته‎اند و چیزی که در نظر آنان ارزشی نداشت همان ثروت دنیا بود. مع‎الوصف می‎بینیم که پیامبر گرامی(ص) فدک را به دختر خود بخشید و آن را به خاندان حضرت علی(ع) اختصاص داد، در اینجا این سؤال پیش می‎آید که چرا پیامبر(ص) فدک را به دختر خود بخشید در پاسخ این سؤال چند نکته را می‎توان ذکر کرد:

1. زمامداری مسلمانان پس از فوت پیامبر اکرم(ص) طبق فرمایشات مکرّر آن حضرت، با أمیرمؤمنان(ع) بود و این مقام و منصب به هزینه سنگین نیاز داشت، حضرت علی(ع) برای اداره‎ی امور وابسته به منصب خلافت می‎توانست از درآمد فدک به نحو أحسن استفاده کند. گویا دستگاه خلافت از این پیش‎بینی پیامبر(ص) مطّلع شده بود که در همان روزهای نخست فدک را از دست خاندان پیامبر(ص) بیرون برد.

2. دودمان پیامبر(ص) که فرد شاخص آن یگانه دختر وی و نور دیدگانش حضرت حسن و حضرت حسین(ع) بود باید پس از فوت پیامبر(ص) به صورت آبرومندی زندگی کنند و حیثیّت و شرف رسول اکرم(ص) و خاندانش محفوظ بماند.

3. پیامبر اکرم(ص) می‎دانست که گروهی کینه‎ی حضرت علی(ع) را در دل دارند، زیرا بسیاری از بستگان ایشان به شمشیر آن حضرت در میدان‎های جهاد کشته شده‎اند، یکی از راه‎های زدودن این کینه این بود که امام(ع) از طریق کمک‎های مالی از آنان دلجوئی کند و عواطف آنان را به خود جلب نماید، همچنین به کلیه بینوایان و درماندگان کمک کند، و مسئولیتی که یک رهبر اسلامی نسبت به طبقه‎ی ضعیف جامعه دارد ایفا شود.

درآمد فدک

با مراجعه به تاریخ، همه این جهات سه گانه در ذهن انسان قوّت می‎گیرد، زیرا فدک یک منطقه حاصلخیز بود که می‎توانست حضرت علی(ع) را در راه اهداف خویش کمک کند.

حلبی، مورّخ معروف در سیره‎ی خود می‎نویسد:

ابوبکر مایل بود که فدک در دست دختر پیامبر(ص) باقی بماند و حق مالکیّت فاطمه(س) را در ورقه‎ای تصدیق کرد، اما عمر از دادن ورقه به فاطمه(س) مانع شد و رو به أبوبکر کرد و گفت: فردا به درآمد فدک نیاز شدیدی پیدا خواهی کرد، زیرا اگر مشرکان عرب بر ضدّ مسلمانان قیام کنند از کجا هزینه‎ی جنگی را تأمین می‎کنی.[5]

از این جمله معلوم می‎شود که درآمد فدک به مقداری بوده است که می‎توانسته بخشی از هزینه جهاد با دشمن را تأمین کند از این جهت لازم بود که پیامبر(ص) این قدرت اقتصادی را در اختیار حضرت علی(ع) قرار دهد.

إبن أبی الحدید می‎گوید:

من به یکی از دانشمندان مذهب امامیّه درباره‎ی فدک چنین گفتم: دهکده‎ی فدک آنچنان وسعت نداشت و سرزمین به این کوچکی، که جز چند نخل در آنجا نبود، اینقدر مهم نبود که مخالفان حضرت فاطمه(س) در آن طمع ورزند.

او در پاسخ من گفت: تو در این مطلب اشتباه می‎کنی، شماره نخل‎های آنجا از نخل‎های کنونی کوفه کمتر نبود، به طور مسلّم ممنوع ساختن خاندان پیامبر(ص) از این سرزمین حاصلخیز برای این بود که مبادا أمیرمؤمنان(ع) از درآمد آنجا برای مبارزه با دستگاه خلافت استفاده کند. لذا نه تنها فاطمه(س) را از فدک محروم ساختند، بلکه کلیّه بنی هاشم و فرزندان عبدالمطلب را از حقوق مشروع خود (خمس غنائم) هم بی‎نصیب نمودند، افرادی که باید دائماً به دنبال تأمین زندگی بروند و با نیازمندی به سر ببرند هرگز فکر مبارزه با وضع موجود را در مغز خود نمی‎پرورانند.[6]

امام موسی بن جعفر(ع)، در پاسخ به هارون وقتی پرسید حدود فدک از کجا تا کجاست؟ فرمود: از یک طرف به «عدن»، از طرف دوم به «سمرقند» از جهت سوم به «آفریقا» از جانب چهارم به دریاها و جزیره‎ها و ارمنستان ... محدود می‎باشد.[7]

به طور مسلّم، فدک که بخشی از خیبر بود، چنان حدودی نداشت، مقصود امام کاظم(ع) این بوده است که تنها سرزمین فدک از آنان غصب نشده است بلکه حکومت بر ممالک پهناور اسلامی که حدود چهار گانه‎ی آن در سخن امام تعیین شده از اهل بیت(ع) گرفته شده است.

قطب‎الدین راوندی نوشته است:

پیامبر(ص) سرزمین فدک را به مبلغ بیست و چهار هزار دینار اجاره داد. در برخی از احادیث هفتاد هزار دینار نیز نقل شده است و این اختلاف به حسب تفاوت درآمد سالانه آن بوده است.

هنگامی که معاویه به خلافت رسید فدک را میان سه نفر تقسیم کرد، یک سوم آن را به مروان بن حکم و یک سوم دیگر را به عمرو بن عثمان و باقی مانده را به فرزند خود یزید داد. و چون مروان به خلافت رسید همه‎ی سهام را جزو تیول خود قرار داد.[8]

از این گونه تقسیم‎بندی معاویه استفاده می‎شود که فدک سرزمین قابل ملاحظه‎ای بوده است که معاویه آن را میان سه نفر که هر یک نماینده‎ی فامیل بزرگی بود تقسیم کرد.

وقتی حضرت فاطمه(س) با أبوبکر درباره‎ی فدک سخن گفت و گواهان خود را برای اثبات مدّعای خود نزد او برد وی در پاسخ دختر پیامبر(ص) گفت: فدک ملک شخصی پیامبر(ص) نبوده، بلکه از اموال مسلمانان بود که از درآمد آن سپاهی را مجهّز می‎کرد و برای نبرد با دشمنان می‎فرستاد و در راه خدا نیز اتفاق می‎کرد.[9]

اینکه پیامبر(ص) با درآمد فدک سپاه بسیج می‎کرد یا آن را میان بنی‎هاشم و بینوایان تقسیم می‎فرمود نشان می‎دهد که این بخش از خیبر درآمد سرشاری داشته که برای بسیج سپاه کافی بوده است.

هنگامی که عمر تصمیم گرفت شبه جزیره را از یهودیان پاک سازد به آنان اخطار کرد که سرزمین‎های خود را به دولت اسلامی واگذار کنند و بهای آن را بگیرند.

پیامبر گرامی اسلام(ص) از روز اول با یهودیان ساکن فدک قرار گذاشته بودند که نیمی از آن را در اختیار داشته باشند و نیم دیگر را به رسول خدا(ص) واگذار کنند. از این جهت، خلیفه چند نفر را به نام‎های إبن تیهان و فروه و حباب و زید بن ثابت را به فدک اعزام کرد تا بهای مقدار غصب شده‎ی آن را پس از قیمت‎گذاری به ساکنان یهودی آنجا بپردازد، آنان سهم یهودیان را به پنجاه هزار درهم قیمت کردند و عمر این مبلغ را از مالی که از عراق به دست آمده بود پرداخت.[10]

انگیزه‎های تصرّف فدک

حکومت نوپای أبوبکر با مخالفت‎های چند گروه مواجه بود، گروه اول خاندان بنی‎هاشم به رهبری حضرت أمیرمؤمنان(ع) که این دسته به خاطر حفظ اصل اسلام سکوت کرده و بنای مبارزه علنی را با حکومت وقت نداشتند، گروه دیگر مهاجران (یعنی کسانی که اهل مکّه بودند و با رسول خدا(ص) به مدینه آمده بودند) از قریش بود، که برخی از آن‎ها همچون أبوسفیان افراد با نفوذی بودند که خلیفه می‎بایست آن‎ها را با خود همراه سازد، روزی که سقیفه بنی ساعده تشکیل شد از مهاجران تنها سه تن در سقیفه حضور داشتند و آن سه نفر کسی جز خلیفه و دو نفر از همفکران وی عمر و أبوعبیده نبود، بدون تردید اینگونه بیعت گرفتن خشم گروهی را برمی‎انگیخت، به همین جهت أبوسفیان که سخت از این جریان ناراحت بود به خانه حضرت علی(ع) و عباس رفته و هر دو را برای قیام مسلّحانه دعوت کرد و گفت من مدینه را با پیاده و سواره پر می‎کنم برخیزید و زمام امور را به دست گیرید.

گروه سوم، جمع زیادی از انصار (مردم مدینه) مخصوصاً خزرجیان بودند که از روز اول با خلیفه بیعت نکردند و با دلی لبریز از خشم سقیفه را ترک گفتند، قهراً این گروه‎ها می‎باید مورد مهر و محبّت خلیفه قرار گیرند، در مورد أبوسفیان برای ساکت کردن او خلیفه اموالی را به او بخشید و فرزند او را به نام «یزید» برادر معاویه را به حکومت شام فرستاد. أبوسفیان تا شنید گفت أبوبکر صله‎ی رحم کرده است.[11]

با اینکه هیچگونه نسبت فامیلی بین آن‎ها وجود نداشت. خلیفه نه تنها برای خرید عقاید مردان اقدام نمود، بلکه اموالی را نیز میان زنان انصار تقسیم کرد، وقتی یزید بن ثابت سهم یکی از زنان «بنی عدی» را به در خانه او آورد، آن زن پرسید که این چیست؟

زید گفت سهمی است[12] که خلیفه میان زنان و از جمله تو تقسیم کرده است زن با ذکاوت خاصّی دریافت که این پول یک رشوه دینی بیش نیست لذا به او گفت برای خرید دینم رشوه می‎دهید؟سوگند بخدا چیزی ازاو نمی‎پذیرم وآن را ردّ کرد.

کمبود بودجه‎ی حکومت

یکی دیگر از انگیزه‎های تصرّف فدک این بود که بیت‎المال خالی بود، رسول خدا(ص) در دوران بیماری خود هر چه در اختیار داشت همه را تقسیم کرد و بیت‎المال خالی بود، و اموال مختصری که از اطراف مدینه می‎رسید پاسخگو نبود از سوی دیگر برخی قبایل اطراف پرچم مخالفت با حکومت را برافراشته و از پرداخت زکات و مالیات خودداری کردند.

از این جهت حزب حاکم نیاز به یک منبع درآمد نسبتاً سنگینی داشت. و عمر به طوری که از سیره‎ی حلبی نقل کردیم به گونه‎ای به این حقیقت اعتراف کرد و به أبوبکر چنین گفت: فردا به درآمد فدک نیاز شدیدی پیدا خواهی کرد. زیرا اگر مشرکان عرب بر ضدّ مسلمانان قیام کنند، از کجا هزینه‎ی جنگی آن‎ها را تأمین خواهی کرد.

گفتار و کردار خلیفه و همفکران او نیز بر این مطلب گواهی می‎دهد چنانکه وقتی حضرت فاطمه(س) فدک را از او مطالبه کرد. در پاسخ گفت: پیامبر(ص) هزینه‎ی زندگی شما را تأمین می‎کرد و باقیمانده‎ی درآمد آن را میان مسلمانان قسمت می‎نمود، در این صورت تو با درآمد آن چه کار خواهی کرد؟

دختر پیامبر(ص) فرمود: من نیز از روش او پیروی می‎کنم و باقیمانده آن را در میان مسلمانان تقسیم خواهم کرد با اینکه حضرت فاطمه(س) راه را بر خلیفه بست وی گفت من نیز همان کاری را انجام می‎دهم که پدرت انجام می‎داد.[13]

البته اگر منظور این بود که درآمد فدک میان فقرا تقسیم شود چه فرقی می‎کرد که این کار به وسیله خلیفه انجام شود یا به وسیله امیرمؤمنان(ع)، بدون تردید اصرار خلیفه بر اینکه درآمد فدک در اختیار او باشد گواه است که او چشم به این درآمد دوخته بود تا از آن برای تحکیم حکومت خود استفاده کند.

عامل دیگر تصرّف فدک

چنانکه درگذشته گفته شد، عامل دیگر تصرّف فدک ترس از قدرت اقتصادی أمیرمؤمنان علی(ع) بود. امام همه‎ی شرایط رهبری را دارا بود زیرا علم و تقوی و سوابق درخشان و قرابت و خویشاوندی با پیامبر(ص) و توصیه و سفارشات مکرّر پیامبر(ص) درباره‎ی او قابل انکار نبود و هرگاه فردی با این شرایط و زمینه‎ها قدرت مالی نیز داشته باشد و بخواهد با دستگاه متزلزل خلافت رقابت کند، این دستگاه با خطر بزرگی مواجه خواهد بود، در این صورت، اگر گرفتن امکانات ذاتی و شخصیّتی حضرت علی(ع) امکان‎پذیر نیست و نمی‎توان با زمینه‎های مساعدی که در وجود اوست مبارزه‌کرد ولی می‎توان قدرت‌اقتصادی را از آن حضرت گرفت، بدین جهت، فدک را گرفتند تا خاندان پیامبر(ص) را محتاج دستگاه خلافت قرار دهند.

این حقیقت از گفتگوی عمر با خلیفه به روشنی استفاده می‎شود، او به أبوبکر گفت: مردم بندگان دنیا هستند و جز دنیا هدفی ندارند، تو خمس و غنائم را از علی بگیر و فدک را از دست او بیرون آور، که وقتی مردم دست او را خالی دیدند او را رها کرده به تو متمایل می‎شوند.[14]

گواه دیگر بر این مطلب این است که دستگاه خلافت نه تنها خاندان پیامبر(ص) را از فدک محروم کرد، بلکه آنان را از یک پنجم غنائم جنگی نیز که به صراحت قرآن متعلق به خویشان پیامبر(ص) است[15] محروم ساخت و پس از درگذشت پیامبر(ص) دیناری از این طریق به آن‎ها پرداخت نشد.

در اینجا نکته‎ای را باید تذکّر دهم، و آن اینکه وقتی می‎گوئیم (خمس غنائم جنگی) یعنی یک پنجم از غنیمت‎هایی که در جنگ نصیب مسلمین می‎شود، بنا به تفسیری است که دانشمندان اهل سنّت برای آیه‎ی 41 سوره انفال کرده‎اند در آن آیه خداوند می‎فرماید:

وَاعلَمُوا أ نَّما غَنِمتُم مِن شَیئٍ فَإنَّ اللّه خُمسُه وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی القُربی

«بدانید آنچه به عنوان غنیمت به دست می‎آورید، یک پنجم آن از آن خداوند و پیامبر و خویشاوندان است»، دانشمندان اهل سنّت، واژه «غنیمت» را به دست‎آوردهای میدان جنگ و آنچه مسلمانان در نبرد با کفار از گروه متقابل به‎دست می‎آورند تفسیر کرده‎اند و بدین ترتیب «خمس» را در همان دست‎آوردهای میدان جنگ خلاصه نمود‎ند ولی بنا بر تفسیری که فقهای شیعه براساس فرمایشات معصومین(ع) از این آیه دارند، واژه «غنیمت» تنها به دست‎آوردهای مسلمین از جنگ با کفار خلاصه نمی‎شود، بلکه غنیمت شامل همه‎ی بهره‎های اقتصادی مسلمانان از جمله معادن و گنج‎ها و آنچه از زیر دریا با غوّاصی کردن و رفتن در عمق آن به‎دست می‎آورند و... می‎شود.

فرمایشات فقهای بزرگوار شیعه در این زمینه بسیار است و ما برای نمونه تنها سخنی را از مرحوم شیخ مفید می‎آوریم. ایشان در کتاب مقنعه می‎فرماید:

خمس در هر غنیمتی واجب است خداوند متعال می‎فرماید:

وَاعلَمُوا أ نَّما غَنِمتُم مِن شَیئٍ

و مقصود از غنیمت هر چیزی است که به دست آید یا به وسیله جنگ همچون اموال کفار و سلاح آنان و لباس و غیره و یا آنچه که از معدن‎ها و عمق دریاها و گنج‎ها و...

و هر چه که از هزینه‎ی زندگی مردم از سود تجارت و زراعت و صنعت و غیره آن‎ها به‎دست آمده و از هزینه‎ی یک سال زندگی آنان اضافه باشد.[16]

در هر حال اگر دانشمندان اهل سنّت یک پنجم کل بهره‎های اقتصادی جامعه را برای خاندان پیامبر(ص) قبول ندارند. (که این خود یک طرفند ریشه‎ای و اساسی برای نیازمند نگاه داشتن خاندان پیامبر(ص) و کسانی که برای رهبری امّت اسلامی ساخته و پرداخته شده‎اند، می‎باشد) حداقل این است که یک پنجم از غنائم جنگی را برای آنان پذیرفته‎اند.

تاریخ‎نویسان غالباً تصور می‎کنند که اختلاف حضرت فاطمه(س) با خلیفه وقت تنها بر سر فدک بود در صورتی که او با خلیفه بر سر سه موضوع اختلاف داشت:

1. فدک که پیامبر(ص) آن را به حضرت زهرا(س) بخشیده بودند.

2. ارثی که از پیامبر(ص) برای دخترش باقی مانده بود.

3. سهم «ذی‎القربی» یعنی خاندان پیامبر(ص) از خمس.

عمر می‎گوید وقتی حضرت فاطمه(س) فدک و سهم «ذی‎القربی» را از خلیفه خواست، خلیفه خودداری کرد و نپرداخت.

أنس إبن مالک می‎گوید:

فاطمه(س) نزد خلیفه آمد و آیه‎ی خمس را که در آن سهمی برای خویشاوندان پیامبر(ص) مقرّر شده قرائت کرد، خلیفه گفت قرآنی که تو می‎خوانی من نیز می‎خوانم، من هرگز سهم «ذی‎القربی» را نمی‎توانم به شما بدهم، بلکه حاضرم هزینه‎ی زندگی شما را از آن تأمین کنم و باقی را در مصالح مسلمانان مصرف کنم.

فاطمه(س) فرمود: حکم خدا این نیست، وقتی آیه خمس نازل شد پیامبر(ص) فرمود بر خاندان محمّد بشارت باد که خداوند (از فضل و کرم خود) آنان را بی‎نیاز ساخت.

خلیفه گفت: به عمر و أبوعبیده مراجعه می‎کنم، اگر با نظر تو موافقت کردند حاضرم همه‎ی سهمیه‎ی «ذی‎القربی» را به تو بپردازم. وقتی از آن دو سؤال شد آنان نیز نظر خلیفه را تأیید کردند، فاطمه(س) از این وضع سخت تعجّب کرد و دریافت که آنان با هم تبانی کرده‎اند.[17]

کار خلیفه جز اجتهاد و نظر شخصی دادن در برابر صریح آیه قرآن نبود، قرآن کریم با صراحت کامل می‎گوید یک پنجم از غنائم مربوط و متعلّق به «ذی‎القربی» است ولی او به بهانه‎ی اینکه در این زمینه از پیامبر(ص) چیزی نشنیده است آیه قرآن را ردّ کرد.

این تلاش‎ها فقط برای این بود که دست امام(ع) را از مال دنیا تهی کنند تا نتوانند اندیشه قیام بر ضدّ حکومت را عملی کند از نظر فقه شیعه، به گواهی روایاتی که از جانشینان پیامبر گرامی(ص) به‎دست ما رسیده است، سهم «ذی‎القربی» نه برای این است که خویشاوندان پیامبر(ص) آن را به مصارف شخصی و زندگی خاص خود بپردازند، بلکه بدان‎جهت است که دارنده‎ی این عنوان (یعنی ذی‎القربی) پس از پیامبر(ص) دارای مقام زعامت و امامت و رهبری امّت است، از این رو باید این سهم به خویشاوندان پیامبر(ص) که ولیّ و زعیم مسلمانان نیز هست برسد و زیر نظر او مصرف شود.

خلیفه به خوبی می‎دانست که اگر حضرت فاطمه(س) سهم ذی‎القربی را می‎طلبید مال شخصی خود را نمی‎خواهد، بلکه سهمی را می‎خواهد که باید شخصی که دارای عنوان «ذی‎القربی» است آن را دریافت کرده به عنوان زعیم مسلمانان در مصالح آنان صرف کند و چنین شخصی پس از رسول خدا(ص) جز حضرت علی(ع) کسی نیست و دادن چنین سهمی به آن حضرت یک نوع عقب‎نشینی از خلافت و اعتراف ضمنی به زعامت امیرمؤمنان(ع) است بدین جهت خطاب به حضرت فاطمه(س) گفت:

هرگز سهم ذی‎القربی را در اختیار شما نمی‎گذارم و پس از تأمین هزینه‎ی زندگی شما باقیمانده را در راه اسلام صرف می‎کنم.

فدک در کشاکش گرایش‎ها و سیاست‎های متضاد

گرچه در نخستین روزهای خلافت هدف از تصرّف فدک و مصادره‎ی اموال دختر گرامی پیامبر(ص) تقویت بنیه‎ی مالی حزب حاکم و تهی ساختن دست خلیفه‎ی راستین از مال دنیا بود، ولی پس از گسترش حکومت اسلامی، فتوحات بزرگ مسلمین سیل ثروت را به مرکز خلافت روانه ساخت و دستگاه خلافت خود را از درآمد فدک بی‎نیاز دید از طرف دیگر مرور زمان پایه‎های خلافت خلفا را در جامعه اسلامی تحکیم کرد و دیگر کسی گمان نمی‎برد که خلیفه راستین أمیرمؤمنان علی(ع) با درآمد فدک به فکر مخالفت بیفتد و در مقابل آن صف‎آرائی کند.

ولی در عین حال، سرزمین فدک و درآمد آن همچنان در قلمرو سیاست و اموال هر خلیفه‎ای بود که روی کار می‎آمد و درباره‎ی آن به گونه‎ای که با نحوه‎ی نظر و گرایش او به خاندان پیامبر(ص) بستگی داشت تصمیم می‎گرفت، آنان که پیوند معنوی خود را با خاندان رسالت کاملاً بریده بودند از بازگردانیدن فدک به مالکان واقعی آن به شدّت خودداری می‎کردند و آن را جزو اموال عمومی و خالصه‎ی حکومت قرار می‎دادند و احیاناً به تیول خود یا یکی از اطرافیان خویش درمی‎آوردند ولی کسانی که نسبت به خاندان پیامبر(ص) کم و بیش مهری می‎ورزیدند یا مقتضیات زمان و سیاست وقت ایجاب می‎کرد از فرزندان حضرت فاطمه(س) دلجوئی کنند، آن را به فرزندان حضرت زهرا(س) می‎سپردند تا روزی که خلیفه دیگر و سیاست دیگری جانشین خلیفه و سیاست قبلی گردد.

از این جهت فدک هیچگاه وضع ثابت و استواری نداشت و همواره یکی از مسائل حسّاس روز بود.

در دوران خلفا تا زمان حضرت علی(ع) در اختیار خلفا بود و مانند دیگر اموال عمومی زیر نظر خلفا به مصرف می‎رسد هنگامی که معاویه زمام امور را به دست گرفت آن را میان سه نفر تقسیم کرد: سهمی به مروان و سهمی به عمرو بن عثمان بن عفّان و سهمی به فرزند خود یزید اختصاص داد.

و همچنان دست به‎دست می‎گشت تا اینکه مروان بن حکم در دوران خلافت خود، همه سهم را از آن دو نفر دیگر خرید و از آن خود قرار داد و سرانجام آن را به فرزند خود عبدالعزیز بخشید و او نیز آن را به فرزند خود عمر بن عبدالعزیز هدیه کرد و برای او به ارث گذاشت.

هنگامی که عمر بن عبدالعزیز به خلافت رسید تصمیم گرفت که بسیاری از لکّه‎های ننگین بنی‎امیّه را از دامن جامعه اسلامی بزداید از این رو به جهت گرایشی که به خاندان پیامبر(ص) داشت، فدک را به صاحبان اصلی آن بازگردانید وی آن را در اختیار حسن بن حسن بن علی و به روایتی در اختیار حضرت سجاد(ع) (بنا به نقل إبن أبی الحدید) یا در اختیار حضرت باقر(ع) قرار داد. و نامه‎ای به فرماندار مدینه نوشت و دستور داد که فدک را به فرزندان حضرت فاطمه(س) پس دهد. فرماندار مدینه در پاسخ نامه نوشت، فاطمه(س) در مدینه فرزندان بسیاری دارد و هر کدام در خانواده‎ای زندگی می‎کنند من فدک را به کدام یک بازگردانم؟

خلیفه از پاسخ او سخت ناراحت شد و گفت: من اگر تو را به کشتن گاوی فرمان دهم مانند بنی‎اسرائیل خواهی گفت که رنگ آن گاو چگونه است.

هنگامی که نامه‎ی من به دست تو رسید فدک را میان فرزندان علی(ع) که از فاطمه(س) هستند تقسیم کن. حاشیه‎نشینان خلافت که همه از شاخه‎های بنی‎امیّه بودند از این روش خلیفه سخت ناراحت شدند و گفتند: تو با این عمل خود شیخین (عمر و أبوبکر) را تخطئه کردی.

چیزی نگذشت که عمر بن قیس با گروهی از کوفه وارد شام شد و از کار خلیفه انتقاد کرد، خلیفه در پاسخ آنان گفت:

شما جاهل و نادانید آنچه را من به خاطر دارم شما هم شنیده‎اید ولی فراموش کرده‎اید، زیرا استاد من أبوبکر بن محمّد از پدرش و او از جدّش نقل کرد که پیامبر گرامی(ص) فرمود، فاطمه(س) پاره‎ی تن من است و خشم او مایه خشم من و خشنودی او سبب خشنودی من است. فدک در زمان خلفا جزو اموال عمومی و خالصه‎ی حکومت بود و سپس به مروان واگذار شد و او نیز آن را به پدرم عبدالعزیز بخشید و از پدرم به ارث به من و برادرانم رسید. من سهم برادرانم را خریدم یا به من بخشیدند و من نیز آن را به حکم حدیث رسول اکرم(ص) به فرزندان زهرا(ع) بازگرداندم.

پس از عمر بن عبدالعزیز، آل مروان یکی پس از دیگری زمام امور را به دست گرفتند و همگی برخلاف فرزند عبدالعزیز گام برداشته و فدک را در تصرّف خود درآورده و خاندان پیامبر(ص) از درآمد آن کلاً محروم بودند پس از انقراض بنی‎امیّه و تأسیس دولت عباسی فدک نوسان خاصّی داشت.

نخستین خلیفه عباسی، سفّاح فدک را به عبدالله بن الحسن بازگرداند، پس از وی منصور آن را باز ستاند. مهدی فرزند منصور از روش او پیروی نکرد و فدک را به فرزندان حضرت فاطمه(س) بازگرداند. پس از درگذشت مهدی فرزندان وی موسی و هارون، که یکی پس از دیگری زمام خلافت را به دست گرفتند، فدک را از خاندان پیامبر(ص) گرفتند و در تصرّف خود درآوردند، تا اینکه مأمون فرزند هارون به خلافت رسید. روزی مأمون برای رسیدگی به شکایات رسماً جلوس کرد، نامه‎هایی را که ستمدیدگان نوشته بودند بررسی می‎کرد. نخستین نامه‎ای که همان روز در دست او قرار گرفت نامه‎ای بود که نویسنده آن خود را وکیل و نماینده حضرت فاطمه(س) معرّفی کرده خواستار بازگرداندن فدک به دودمان نبوت شده بود.

خلیفه به آن نامه نگریست و دستور داد که نویسنده نامه را احضار کنند، پس از چند روز، پیرمردی وارد مجلس خلیفه شد و با مأمون درباره‎ی فدک به بحث نشست، پس از یک رشته مناظرات مأمون قانع شد و دستور داد که نامه رسمی به فرماندار مدینه بنویسند که فدک را به فرزندان حضرت زهرا(س) بازگرداند نامه نوشته شد و به امضای خلیفه رسید و برای اجرا به مدینه ارسال شد. بازگرداندن فدک به خاندان نبوت مایه شادی شیعیان شد و دعبل خزائی قصیده‎ای در این زمینه سرود که نخستین بیت آن این است:

أصبَحَ وَجهُ الزَّمانِ قَد ضَحَکا بَرّد مأمونَ هاشمٍ فَدَکا[18]

چهره‎ی زمانه خندان گشت، زیرا مأمون فدک را به فرزندان هاشم (که مالکان واقعی آن بودند) بازگرداند.

نامه‎ای که مأمون در این زمینه به فرماندار مدینه نوشت بسیار جالب است، خلاصه‎اش این است:

أمیرمؤمنان با موقعیّتی که در دین خدا و در خلافت اسلامی دارد و به سبب خویشاوندی با خاندان نبوت شایسته‎ترین فردی است که باید سنّت‎های پیامبر(ص) را رعایت کند و آنچه را که حضرت به دیگران بخشیده است به مورد اجرا بگذارد. پیامبر گرامی(ص) فدک را به دختر خود فاطمه(س) بخشیده است و این مطلب چنان روشن است که هرگز کسی از فرزندان پیامبر(ص) در آن اختلاف ندارد و کسی بالاتر از آنان خلاف آن را ادّعا نکرده است که شایسته تصدیق باشد.

بر این اساس، أمیرمؤمنان مأمون مصلحت دید که برای کسب رضای خدا و اقامه‎ی عدل و احقاق حق، آن را به وارثان پیامبر خدا(ص) بازگرداند و دستور او را تنفیذ کنید. از این جهت به کارمندان و نویسندگان خود دستور داد که این مطلب را در دفاتر دولتی ثبت کنند، هرگاه پس از درگذشت پیامبر أکرم(ص) در مراسم حج فریاد می‎زدند که هر کس از پیامبر(ص) چیزی را به عنوان صدقه یا بخشش یا وعده ادّعا کند ما را مطلع سازد.

مسلمانان گفتار او را می‎پذیرفتند تا چه رسد به دختر گرامی پیامبر(ص) که حتماً باید قول او تصدیق و تأیید شود.

أمیرمؤمنان به مبارک طبری دستور داد فدک را با تمام حدود و حقوق، به وارثان فاطمه(س) بازگرداند و آنچه در دهکده فدک از غلامان و غلاّت و چیزهای دیگر هست به محمّد بن یحی بن حسن بن زید بن علی بن الحسین و محمّد بن عبدالله بن حسن بن علی بن الحسین بازگرداند.

بدانکه این نظری است که أمیرمؤمنان از خدا الهام گرفته و خدا او را موفق ساخته است که به سوی خدا و پیامبر(ص) تقرّب جوید.

این مطلب را به کسانی که از جانب تو انجام وظیفه می‎کنند برسان و در عمران و آبادی فدک و زیاد شدن درآمد آن بکوش.[19]

پس از مأمون، همچنان فدک در دست فرزندان حضرت فاطمه(س) بود تا اینکه متوکل به خلافت انتخاب شد. وی از دشمنان سرسخت خاندان رسالت بود لذا فدک را از فرزندان حضرت زهرا(س) بازگرفت.

در سرزمین فدک یازده نخل وجود داشت که آن‎ها را پیامبر(ص) به دست مبارک خود کاشته بودند و مردم در ایّام حج خرماهای آن نخل‎ها را به عنوان تبرّک و به قیمت گران می‎خریدند و این خود کمک شایانی به خاندان نبوت بود.

خلیفه از این مسئله ناراحت بود لذا مردی را به نام «شبیران» به مدینه فرستاد تا آن نخل‎ها را قطع کند وی نیز مأموریت خود را انجام داد ولی وقتی به بصره بازگشت فلج شد.

از آن دوره به بعد فدک از خاندان نبوت گرفته شد و حکومت‎های جور از بازگرداندن آن خودداری کردند.

پرونده فدک در معرض افکار عمومی

پس از گذشت چهارده قرن از جریان غصب فدک هنوز پرونده فدک مفتوح است و باید مسلمانان در برابر این حق کشی مسلّم که تاریخ اسلام را لکه‎دار کرد به مطالعه‎ی آن بپردازند. شکّی نیست که فدک از املاک خالصه پیامبر(ص) طبق دستور قرآن بود و رسول خدا(ص) در زمان حیات خود آن را به حضرت فاطمه(س) بخشیدند و پس از رحلت آن حضرت و روی کار آمدن خلیفه، فدک را از دست حضرت زهرا(س) گرفتند، اینجا باید خردمندان و مسلمانان با انصاف بدون پیش داوری قبلی به قضاوت بنشینند و طبق قوانین اسلام، به این موضوع بپردازند و حق را (گرچه بعد از چهارده قرن) به صاحب آن بپردازند، مدارکی که حضرت زهرا(س) در این پرونده داشته‎اند همچنان در متن احکام اسلامی موجود است و عذرهایی که خلیفه برای پذیرش آن عرضه کردند نیز در کتاب‎ها موجود است.

خوشبختانه تاریخ گرچه ممکن است در یک مقطع خاص در اختیار افراد خاصّی قرار بگیرد و هرگونه که بخواهند او را بسازند ولی گذشت زمان دست قدرتمندان را از سر تاریخ کم می‎کند و تاریخ به وجدان خود بازگشته و بالإجبار حق را بیان می‎دارد.

ما در این مختصر، چون بنای طولانی کردن سخن را نداشتیم به همین مقدار بسنده کرده و طالبان حقیقت را به کتاب پر ارزش «فروغ ولایت» نوشته «حضرت آیت الله سبحانی» که این مطالب عیناً از آنجا نقل شده، فصل پنجم، پرونده فدک در معرض افکار عمومی صفحه 215 تا 258 راهنمائی می‎کنیم، حتماً مطالعه کنید و وجدان بیدار تاریخ را که گاه و بی‎گاه تحت سلطه افراد و دولت‎ها حقایق را پنهان می‎کند ولی پس از گذشت زمان آنان به خود می‎آید، بار دیگر تجربه کنید و بالأخره به این نتیجه می‎رسید که جمله‎ی معروفی که بزرگان ما به عنوان یک واقعیّت در عالم آفرینش گفته‎اند که:

«اَلقَصرُ لا یَدُومُ» «زور ادامه ندارد»، و حق گرچه چند روزی ممکن است زیر پوشش قدرت‎ها قرار گیرد ولی بالأخره، حق، حق است و باطل، باطل. و حقانیّت حق خود را پس از گذشت زمانی شاید نسبتاً طولانی خود را نشان می‎دهد.

خودآزمایی

1. بعد از انتخاب أبوبکر، حضرت علی(ع) چه کردند؟

2. کدام امتیاز حضرت علی(ع) می توانست برای دستگاه خلافت ایجاد اشکال کند؟

3. فدک چه خصوصیاتی داشت؟

4. در فقه اسلامی «فیء» به چه چیزی اطلاق می شود؟

5. شأن نزول آیه 26 سوره إسراء چیست؟

6. چرا پیامبر أکرم(ص) فدک را به دختر خود بخشید؟

7. انگیزه های تصرّف فدک چه بود؟

8. اختلاف حضرت زهرا(س) با أبوبکر بر سر چه موضوعاتی بود؟

9. هنگامی که عمر بن عبدالعزیز به خلافت رسید چه تصمیمی درباره فدک گرفت؟

10. موضع مأمون در مورد فدک چه بود؟