کد مطلب: ۴۰۸۰
تعداد بازدید: ۸۹۴
تاریخ انتشار : ۳۰ آبان ۱۳۹۹ - ۱۴:۰۰
شرح دعای مکارم‌الاخلاق| ۸۴
از آن جا که هدف از خلقت انسان مقام عبودیّت و بندگی او در محضر پروردگار متعال است و این مهمّ تنها از رهگذر خودسازی و اصلاح نفس حاصل می گردد، لذا برنامه های دین مبین اسلام از سوی خداوند عزّ و جلّ، همگی در این راستا وضع گردیده است.
امام زین العابدین(ع) در دعای مکارم الاخلاق می فرمایند: «اللَّهُمَّ لَا تَدَعْ خَصْلَةً تُعَابُ مِنِّي إِلَّا أَصْلَحْتَهَا». خدایا! خصلتی که از من عیب و نقص شمرده می شود را رها مکن مگر آن که اصلاحش کنی.


شرح واژه


در این فراز از دعای امام(ع)، لازم است تا معنی کلمه «تُعَابُ» را مورد بررسی قرار دهیم. این کلمه از ماده «عیب» گرفته شده است. عيب در لغت به معنای «نقص» است. یعنی آن چه از خلقت و وضع اصلى، كم يا زياد است. در قرآن کریم آمده است: «فَأَرَدْتُ أَنْ‏ أَعِيبَها»، خواستم آن را معيوب كنم.[1] این آیه اشاره به همان سوراخ كردن كشتى دارد كه به وسيله آن عالم (طبق روایات: حضرت خضر (ع)) انجام شد. اين لفظ تنها يك بار در قرآن مجيد آمده است.[2] کلمه «تُعَابُ» مضارع مجهول است، بنا بر این با توجّه به معنای ریشه اش، چنین ترجمه می شود: «عیب شمرده می شود». حال اگر دعای امام (ع) را بخواهیم معنا کنیم، چنین می گوئیم: خدایا! خصلتی که از من عیب و نقص شمرده می شود را رها مکن مگر آن که اصلاحش کنی.


شرح دعا


از آن جا که هدف از خلقت انسان مقام عبودیّت و بندگی او در محضر پروردگار متعال است و این مهمّ تنها از رهگذر خودسازی و اصلاح نفس حاصل می گردد، لذا برنامه های دین مبین اسلام از سوی خداوند عزّ و جلّ، همگی در این راستا وضع گردیده است. مؤمن با اطاعت از معبود یگانه، پیوسته در حال خودسازی است و اوّلین قدم در این مسیر، شناخت نواقص و خصلت های ناپسندی است که مانع از رشد و کمال او می شود، تا بدین وسیله در جهت رفع و اصلاح آن ها بکوشد. لازمه اصلاح خصلت هایی که برای انسان مؤمن عیب و نقص است، آن است که پروردگار متعال در گام نخست او را با نواقص و اوصاف ناپسندش آشنا کند و پس از آن او را یاری نموده و توفیق دهد تا در جهت اصلاحشان حرکت نماید.
از امام صادق (ع) روایت شده است که فرمودند: «إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَيْراً زَهَّدَهُ فِي الدُّنْيَا وَ فَقَّهَهُ‏ فِي‏ الدِّينِ‏ وَ بَصَّرَهُ عُيُوبَهَا وَ مَنْ أُوتِيَهُنَّ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ». هرگاه خداوند برای بنده ای اراده خیر کند، او را در دنیا زاهد نموده (یعنی از وابستگی های دنیوی رها می سازد)، و او را فقیه در دین قرار می دهد (دین شناسش می کند) و او را با عیب هایش آشنا می سازد، و هر کس این ویژگی ها به او عنایت شد، خیر دنیا و آخرت به او عطا شده است.[3] آری تا خدا اراده نکند سنگ از سنگ برداشته نخواهد شد و برای آن که باب فیض الهی برای بنده گشوده شود، باید دست به دعا بردارد و از خداوند طلب توفیق و هدایت کند و هم زمان در جهت اصلاح نفس خویش بکوشد. به همین دلیل است که در آیات فراوانی از قرآن کریم به دو عنصر ایمان و عمل صالح سفارش شده است، به عبارت دیگر این اعتقاد و توکّل به پروردگار به ضمیمه اطاعت از او در مقام عمل و رفتار است که از انسان، فردی کامل و وارسته می سازد. بی تردید چنین فردی مشمول خیر دنیا و آخرت خواهد بود.


شناخت عیوب و نواقص


پس از آن که دانستیم برای قدم برداشتن در مسیر کمال و بندگی، گام اوّل شناخت عیوب و موانع راه است، باید بدانیم که چگونه و از چه راهی می توانیم به نواقص و اشکالات خود پی ببریم. شناخت عیوب از دو طریق کلّی امکان پذیر است:


1- مراقبه و محاسبه نفس


حضرت امیر المؤمنین (ع) می فرمایند: «مَنْ حَاسَبَ نَفْسَهُ وَقَفَ‏ عَلَى‏ عُيُوبِهِ‏ وَ أَحَاطَ بِذُنُوبِهِ وَ اسْتَقَالَ مِنَ الذُّنُوبِ وَ أَصْلَحَ الْعُيُوبَ». هر کس محاسبه نفس داشته باشد بر عیب های خود آگاه و بر گناهانش احاطه پیدا می کند و درگذشتن از گناهان را از خداوند تقاضا می کند و عیب ها را اصلاح می سازد.[4] قرآن کریم می فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ». اى كسانى كه ايمان آورده ‏ايد از (مخالفت) خدا بپرهيزيد و هر كس بايد بنگرد تا براى فردايش چه چيز از پيش فرستاده و از خدا بپرهيزيد كه خداوند از آن چه انجام مى ‏دهيد آگاه است.[5]
در این آیه شریفه، خداوند متعال دستور به تقوا داده و فرمان می دهد که هر کس باید در آن چه برای آخرت خود می فرستد دقّت داشته باشد. در تفسیر المیزان ذیل همین آیه از ضرورت مراقبه و محاسبه نفس سخن گفته و می نویسد: «(این آیه) مؤمنين را وادار مى ‏كند كه به ياد خداى سبحان باشند، و او را فراموش نكنند، و مراقب اعمال خود باشند، كه چه مى ‏كنند، صالح آن ها كدام، و طالحش كدام است، چون سعادت زندگى آخرتشان به اعمالشان بستگى دارد. و مراقب باشند كه جز اعمال صالح انجام ندهند، و صالح را هم خالص براى رضاى خدا به جاى آورند، و اين مراقبت را استمرار دهند، و همواره از نفس خود حساب بكشند، و هر عمل نيكى كه در كرده‏ هاى خود يافتند خدا را شكر گزارند، و هر عمل زشتى ديدند خود را توبيخ نموده، نفس را مورد مؤاخذه قرار دهند، و از خداى تعالى طلب مغفرت كنند.[6]


توجّه به محاسبه اعمال در قیامت


آن چه جایگاه والای محاسبه نفس و اهمّیّت آن را بیش از هر چیز دیگر آشکار می کند، محاسبه دقیق و سخت روز قیامت است، به طوری که یکی از نام های قیامت را «یوم الحساب» نهاده اند. روزی که محکمه عدل الهی برپا می شود و در آن جا دیگر راهی برای کتمان حقیقت و فرار از رسوایی و عقاب وجود ندارد. لقمان حکیم به فرزندش در مورد دقّت حساب و کتاب در قیامت چنین می گوید: «يا بُنَيَّ إِنَّها إِنْ تَكُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَكُنْ فِي صَخْرَةٍ أَوْ فِي السَّماواتِ أَوْ فِي الْأَرْضِ يَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ». پسرم! اگر به اندازه سنگينى دانه خردلى (كار نيك يا بد) باشد، و در دل سنگى يا در (گوشه ‏اى از) آسمان ها و زمين قرار گيرد، خداوند آن را (در قيامت براى حساب) مى ‏آورد، خداوند دقيق و آگاه است.[7]
«خردل» گياهى است كه داراى دانه ‏هاى سياه بسيار كوچكى است كه در كوچكى و حقارت ضرب المثل مى ‏باشد. اشاره به اين كه اعمال نيك و بد هر قدر كوچك و كم ارزش، و هر قدر مخفى و پنهان باشد، همانند خردلى كه در درون سنگى در اعماق زمين، يا در گوشه ‏اى از آسمان ها مخفى باشد، خداوند لطيف و خبير كه از تمام موجودات كوچك و بزرگ و صغير و كبير در سراسر عالم هستى آگاه است، آن را براى حساب، و پاداش و كيفر حاضر مى‏ كند، و چيزى در اين دستگاه گم نمى ‏شود. ... توجّه به اين آگاهى پروردگار از اعمال انسان، و محفوظ ماندن همه نيكي ها و بدي ها در كتاب علم پروردگار و نابود نشدن چيزى در اين عالم هستى، خميرمايه همه اصلاحات فردى و اجتماعى است و نيروى محرّك قوى به سوى خيرات و باز دارنده مؤثّر از شرور و بدي ها است.[8]
و یا قرآن کریم در جای دیگر می فرماید: «لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ ...». آن چه در آسمان ها و زمين است، از آنِ خداست. و (از اين رو) اگر آن چه را در دل داريد، آشكار سازيد يا پنهان، خداوند شما را بر طبق آن، محاسبه مى ‏كند.[9]
توجّه و اندیشه در محاسبه دادگاه پروردگار، بیش از هر چیز دیگری ضرورت محاسبه نفس را آشکار می سازد و به همین دلیل است که امیر المؤمنین (ع) می فرمایند: «حَاسِبُوا أَنْفُسَكُمْ‏ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا». به محاسبه (اعمال) خویش بپردازید پیش از آن که مورد محاسبه (در قیامت) قرار گیرید.[10]


2- کمک گرفتن از دیگران


امّا راه دوّم برای شناخت نقاط ضعف و نقصان انسان، یاری سایر مؤمنین است که به دو شکل متصوّر می باشد: یکی این که خود فرد به سراغ سایر مؤمنین همچون دوستان خود برود و از ایشان بخواهد که در شناختن عیوبش، او را یاری و راهنمایی کنند. امام صادق (ع) می فرمایند: «أَحَبُّ‏ إِخْوَانِي‏ إِلَيَّ‏ مَنْ‏ أَهْدَى إِلَيَّ عُيُوبِي». محبوب ترین برادرانم نزد من کسانی هستند که عیب های مرا به من هدیه دهند (از سر اصلاح و دوستی، عیب هایم را به من بگویند).[11]
لذا امام کاظم (ع) توصیه می کنند که زمانتان را به چهار قسمت تقسیم نموده و یک قسمت آن را برای معاشرت با برادران و دوستان مؤمن خود اختصاص دهید تا در شناخت عیوبتان، شما را راهنمایی کنند: «اجْتَهِدُوا فِي أَنْ يَكُونَ زَمَانُكُمْ أَرْبَعَ سَاعَاتٍ سَاعَةً لِمُنَاجَاةِ اللَّهِ وَ سَاعَةً لِأَمْرِ الْمَعَاشِ وَ سَاعَةً لِمُعَاشَرَةِ الْإِخْوَانِ وَ الثِّقَاتِ الَّذِينَ يُعَرِّفُونَكُمْ عُيُوبَكُمْ وَ يُخْلِصُونَ لَكُمْ فِي الْبَاطِنِ وَ سَاعَةً تَخْلُونَ فِيهَا لِلَذَّاتِكُمْ فِي غَيْرِ مُحَرَّمٍ». بكوشيد كه وقت شما چهار بخش گردد: 1- ساعتى براى مناجات با خدا، 2- و بخشى براى گذران زندگى و معاش، 3- و ساعتى براى همنشينى با برادران و افراد مطمئنّى كه شما را از عيوبتان آگاه ساخته و در دل خيرخواه شما هستند، 4- ساعتى را نيز براى لذّت بردن از حلال خود خلوت نمائيد.[12]
و صورت دوّم آن که مؤمنین، خود برای کمک به یکدیگر و تلاش در جهت رفع عیب ها و نقص ها، پیش قدم شوند. آن ها باید نسبت به پیشرفت و کمال همدیگر بی تفاوت نبوده، بلکه در این راه خود را موظّف و مسئول بدانند. مولای متّقیان علی (ع) می فرمایند: «يَا كُمَيْلُ الْمُؤْمِنُ‏ مِرْآةُ الْمُؤْمِنِ‏ لِأَنَّهُ يَتَأَمَّلُهُ فَيَسُدُّ فَاقَتَهُ وَ يُجْمِلُ حَالَتَهُ». اى كميل! فرد مؤمن آينه مؤمن است، او را به دقّت مى ‏نگرد و برانداز مى ‏كند تا حاجتش را برطرف نمايد و وضعش را اصلاح كند.[13] به همین خاطر امیر المؤمنین (ع) به تمام اهل ایمان سفارش می کنند که در رتبه بندی میان افراد، کسانی را مقدّم کنیم که از گفتن عیوب ما و تلاش در جهت اصلاح نفسمان دریغ نمی ورزند، امام (ع) می فرمایند: «لِيَكُنْ‏ آثَرُ النَّاسِ‏ عِنْدَكَ [إِلَيْكَ‏] مَنْ أَهْدَى إِلَيْكَ عَيْبَكَ [مَرْشَدَكَ‏] وَ أَعَانَكَ عَلَى نَفْسِكَ». باید برگزیده ترینِ مردم نزد تو کسی باشد که عیبت [آن چه (ترکش) موجب رُشد تو می شود] را به تو هدیه کند و تو را در برابر هوای نفست یاری رساند.[14]
 

خودآزمایی


1- شناختن عیوب از چند راه ممکن است؟ شرح دهید.
2- آیه ای از قرآن کریم در بیان دقّت محاسبه اعمال در قیامت بنویسید؟

پی‌نوشت‌ها


[1] سوره کهف/ آیه 59.
[2] قاموس قرآن ج ‏5  ص 71.
[3] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏2 ص 130.
[4] عيون الحكم و المواعظ (لليثي) ص 435.
[5] سوره حشر/ آیه 18 (ترجمه مکارم).
[6] ترجمه الميزان ج ‏19 ص 373.
[7] سوره لقمان/ آیه 16 (ترجمه مکارم).
[8] تفسير نمونه ج ‏17 ص 51 و 52.
[9] سوره بقره/ آیه 284 (ترجمه مکارم).
[10] عيون الحكم و المواعظ (لليثي) ص 231.
[11] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏2 ص 639.
[12] تحف العقول ص 409/ تحف العقول (ترجمه جعفرى) ص 386.
[13] تحف العقول ص 173/ تحف العقول (ترجمه جعفرى) ص 157.
[14] تصنيف غرر الحكم و درر الكلم ص 415.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
مسلم زکی‌زاده
ارسال نظر
نام:
ایمیل:
* نظر: