در درس قبل به بررسی رابطه بین تولی و اصل دین یعنی توحید و رسالت پرداختیم و به این نتیجه رسیدیم که ولایت امیر المومنین علیه السّلام وسیله ای برای سنجش مردم قرار داده شده و ولایت حضرت، ملاک صحّت توحید و نبوت حقیقی است. در این درس با توجه به آیات و روایات، به این موضوع خواهیم پرداخت که تولی نسبت به اهل بیت علیهم السلام نشانه طیب ولادت است.
خداوند متعال در آيات بسیاری از ابزار و وسائلی که شیطان به واسطه آن انسان را منحرف می کند اشاره می کند، و به انسان ها می گويد كه مراقب خود باشند، یکی از این آیات آیه 64 سوره اسراء است که می فرماید: « وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِكَ وَ أَجْلِبْ عَلَيْهِمْ بِخَيْلِكَ وَ رَجِلِكَ وَ شارِكْهُمْ فِي الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ وَ عِدْهُمْ وَ ما يَعِدُهُمُ الشَّيْطانُ إِلاَّ غُرُوراً »، هر كدام از آنها را مى توانى با صدايت تحريك كن و لشكر سواره و پياده ات را بر آنها گسيل دار و در ثروت و فرزندانشان شركت جوى و آنان را با وعده ها سرگرم كن، ولى شيطان، جز فريب و دروغ، وعده اى به آنها نمى دهد.[1]
با توجه به آیه از جمله وسائلی که شیطان برای انحراف انسان به کار می برد:
الف: جمله «وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِكَ» كه بعضى از مفسران آن را تنها به معنى نغمه هاى هوس انگيز موسيقى و خوانندگى تفسير كرده اند؛ امّا معنى وسيعى دارد كه هر گونه تبليغات گمراه كننده را كه در آن از وسائل صوتى و سمعى استفاده مىشود شامل مى گردد. به اين ترتيب نخستين برنامه شيطان، استفاده از اين وسائل است.
ب: استفاده از نيروى نظامى، اين منحصر به عصر و زمان ما نيست كه شياطين براى يافتن منطقه هاى نفوذ به قدرت نظامى متوسل مى شوند، هميشه بازوى نظامى يكى از بازوهاى مهم و خطرناك همه جباران و ستمگران جهان بوده است. به عبارت دیگر نفوذ مستکبرین - که شیاطین انسی محسوب شده و دانسته یا ندانسته تحت فرمان ابلیس هستند- لشکر کشی، تصرف نا بحق و تجاوز به مناطق دیگر برای به دست آوردن منفعت و تسلط به امورات آنان به هدف بهر برداری از منافع و منابع آن سرزمین، یکی دیگر از ابزارهای نفوذ شیطان و اغواگری او در میان جوامع است.
ج: يكى ديگر از وسائل مؤثر نفوذ شيطان از طريق شركت در اموال و نفوس است.[2] به عبارت دیگر شریک شدن شیطان در مال و فرزند، این است که آدمی را به تحصیل مال از طریق حرام وادار کند. يا آن كه از راه حلال به دست بیاورد ولی در معصيت استفاده کند، و در اطاعت خدا صرف نكند، و يا آن كه از راه حرام و غیر مشروع فرزندى، به دنيا آيد، و يا از راه حلال به دنيا آيند ولی تربيت دينى نداشته باشد. چنانچه در تفسیر عیاشی از امام باقر علیه السّلام نقل شده است که می فرمایند: « إِذَا زَنَى الرَّجُلُ أَدْخَلَ الشَّيْطَانُ ذَكَرَهُ ثُمَّ عَمِلَا جَمِيعاً، ثُمَّ يَخْتَلِطُ النُّطْفَتَانِ، فَيَخْلُقُ اللَّهُ مِنْهُمَا فَيَكُونُ شِرْكَةَ الشَّيْطَان »، هر زمانی که مردی زنا کند، شیطان خود را داخل می کند و هر دو این عمل را انجام می دهند، سپس نطفه شیطان و مرد با هم مخلوط می شود و خداوند از این نطفه (کودک را) خلق می کند و در نتیجه، این عمل مشارکت شیطان می شود[3]. زمخشری از علمای اهل سنت در توضیح این آیه، مشارکت شیطان در اموال و اولاد را، کسب مال از طریق حرام و تولد فرزند از طریق نامشروع و سبب غیر شرعی تفسیر می کند[4].
با توجه به آیه قرآن و تفسیر آن، یکی از ابزاری که شیطان به واسطه آن انسان را از مسیر الهی دور می کند، مشارکت در انعقاد نطفه انسان است که باعث می شود فرزند از طریق نامشروع به دنیا بیاید و یا در مسیر درست الهی قرار نگیرد. به همین جهت برای در امان بودن از شر شیطان در حال مجامعت، در منابع روایی دستورالعمل هایی وارد شده است. در کتاب اصول کافی از امام صادق علیه السّلام نقل شده است: « فِي الرَّجُلِ إِذَا أَتَى أَهْلَهُ وَ خَشِيَ أَنْ يُشَارِكَهُ الشَّيْطَانُ قَالَ يَقُولُ بِسْمِ اللَّهِ وَ يَتَعَوَّذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ »، در مورد مردی که می خواهد با همسر خود مجامعت کند و از مشارکت شیطان در این امر می ترسد، حضرت فرمودند: بگوید بسم الله و پناه می برد به خدا از شیطان[5].
راه تشخیص مشارکت شیطان در منابع فریقین
ابوبصیر از امام صادق علیه السلام سوال می کند « وَ بِأَيِّ شَيْءٍ يُعْرَفُ ذَلِكَ ... قَالَ بِحُبِّنَا وَ بُغْضِنَا فَمَنْ أَحَبَّنَا كَانَ نُطْفَةَ الْعَبْدِ وَ مَنْ أَبْغَضَنَا كَانَ نُطْفَةَ الشَّيْطَانِ[6]». چگونه این مشارکت و همراهی شیطان (در انعقاد نطفه فرزند) را بفهمیم و تشخیص بدهیم؟ حضرت فرمودند: به واسطه حب و بغض ما، پس هر کسی که محبّ ما باشد، نطفه آن برای عبد (پدرش) است و هر کس که دشمن ما باشد، نطفه آن نطفه شیطان است.
با توجه به کلام امام صادق علیه السّلام تولی نسبت به امیر المومنین و ائمه معصومین علیهم السلام نشانه حلال زادگی است و این معیاری برای سنجش طیب ولادت است. ابن شهر آشوب در کتاب مناقب[7] خود از اصبغ بن نباته نقل می کند که امیر المومنین علیه السّلام می فرمایند: « لَا يُحِبُّنِي ثَلَاثَةٌ وَلَدُ زِنًا وَ مُنَافِقٌ وَ رَجُلٌ حَمَلَتْ بِهِ أُمُّهُ فِي بَعْضِ حَيْضِهَا »، سه گروه هستند که مرا دوست ندارند ولد زنا و منافق و کسی که در زمان حیض مادرش او را حامله شده است. همچنین رسول خدا صلّی الله علیه و آله به اباذر می فرماید: « مَنْ أَحَبَّنَا أَهْلَ الْبَيْتِ فَلْيَحْمَدِ اللَّهَ عَلَى أَوَّلِ النِّعَمِ قَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا أَوَّلُ النِّعَمِ قَالَ طِيبُ الْوِلَادَةِ إِنَّهُ لَا يُحِبُّنَا أَهْلَ الْبَيْتِ إِلَّا مَنْ طَابَ مَوْلِدُهُ [8]»، هر کسی که ما اهل بیت را دوست دارد پس باید خدا را به خاطر اولین نعمت حمد کند. اباذر پرسید اولین نعمت چیست؟ حضرت فرمودند: حلال زادگی و کسی ما اهل بیت ع را دوست ندارد، مگر این که حلال زاده باشد.
حسکانی از علمای اهل سنت از جابر بن عبد الله انصاری نقل می کند که می گوید: نزد پيامبر بوديم مردى را ديديم كه در حال سجده و ركوع و در حال طاعت و تضرع بود، گفتيم: يا رسول اللّه! چه نيكوست نماز او؟ فرمود: اين همان كسى است كه پدرتان آدم را از بهشت بيرون كرد، پس على علیه السّلام بى پروا به سوى او رفت و او دچار لرزه اى شدید شد، سپس گفت: اگر خدا بخواهد تو را خواهم كشت، او گفت: تو توانايى اين كار را ندارى زيرا كه براى من از جانب پروردگارم مهلت تعيين شده است، تو را چه شده كه مى خواهى مرا بكشى؟ به خدا سوگند كسى تو را دشمن نمى دارد مگر اين كه نطفه من در رحم مادر او پيش از نطفه پدرش قرار مى گيرد و من دشمن تو را در اموال و اولاد شريك مى شوم و اين همان سخن خداوند در كتاب محكم اوست: «و شاركهم فى الاموال و الاولاد و عدهم و ما يعدهم الشيطان الّا غرورا» پيامبر فرمود: راست گفت تو را، يا على به خدا سوگند كه از قريش كسى تو را دشمن نمى دارد مگر زناكار و از انصار كسى تو را دشمن نمى دارد مگر يهودى و از عرب كسى تو را دشمن نمى دارد مگر بدخواه، آن گاه مقدارى تأمل كرد سپس گفت: اى گروه انصار فرزندان خود را به محبت على وادار كنيد[9].
ابن ابی الحدید معتزلی نیز در شرح نهج البلاغه خود از ابو سعید خدری نقل می کند که می گوید: « كنّا نبور أبناءنا بحبّ على بن أبىطالب عليه السلام، فمن أحبّه عرفنا أنّه منّا [10]»، ما فرزندانمان را به واسطه حب علی بن ابی طالب علیه السّلام امتحان می کنیم، پس هر کس که حب علی بن ابی طالب علیه السّلام را داشت می فهمیدیم این اولاد ماست. حلال زاده است.
انس بن مالک از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نقل می کند که فرمودند: « يا أيّها الناس، امتحنوا أولادكم بحبّه، فإنّ عليّاً لا يدعو إلي ضلالة، ولا يبعد عن هدي، فمن أحبّه فهو منكم، ومن أبغضه فليس منكم.[11] »، ای مردم! فرزندانتان را به وسیله محبّت او (علی علیه السّلام) بیازمائید، به درستی که علی به گمراهی دعوت نمی کند و از هدایت دور نمی سازد، پس هر کس (از فرزندانتان) او را دوست بدارد از شماست و هر کس او را دشمن بدارد از شما نیست.
در طول تاریخ مردم برای این که از حلال زادگی اولاد خود اطمینان حاصل کنند، به واسطه محبت علی بن ابی طالب علیه السّلام او را محک می زدند. جابر بن عبد الله انصاری از صحابه رسول خدا صلّی الله علیه و آله می گوید: « كُنَّا نَبُورُ أَوْلَادَنَا فِي وَقْعَةِ الْحَرَّةِ [كَذَا] بِحُبِّ عَلِيٍّ فَمَنْ أَحَبَّهُ عَلِمْنَا أَنَّهُ مِنْ أَوْلَادِنَا، وَ مَنْ أَبْغَضَهُ أَشْفَيْنَا مِنْهُ »، در واقعه حرّه اولاد خود را با محبت على مى آزموديم پس هر كدام كه او را دوست مى داشت، مى دانستيم كه او از اولاد ماست و هر كس او را دشمن مى داشت، از او دور مى شديم.[12]
واقعه حره
این فاجعه در ذى الحجّه سال 63 هجرى واقع شد و به واقعه «حرّه» نیز معروف است. پس از حادثه خونین کربلا و آگاهى مردم از ماهیّت یزید و پلیدى و خباثت وى، و با اعلام قیام و جهاد از سوى، عبداللّه بن حنظله غسیل الملائکه و برخى دیگر از صاحب نفوذان، انقلاب خونینى در مدینه آغاز شد.
مردم مدینه نخست با عبداللّه بن حنظله تا پاى جان بیعت کردند و آن گاه، عثمان بن محمد بن ابوسفیان، والى مدینه را بیرون کردند. بنى امیّه در منزل مروان بن حکم اجتماع کردند و همگى در آن جا محبوس شدند. مردم مدینه یزید را از خلافت خلع کرده و به بدگویى و سبّ و لعن وى پرداختند. یزید که از ماجرا مطّلع شد، لشکر عظیمى فراهم ساخت و فرماندهى آن را به عهده مردى خون ریز به نام مسلم بن عقبه گذاشت. این فرمانده سفّاک، پس از محاصره مدینه، مقاومت آنان را درهم شکست و به قتل و غارت مدینه پرداخت و کشتار وسیعى را در این شهر به راه انداخت. از بزرگان مهاجر و انصار هزار و هفتصد تن و از سایر مسلمین ده هزار تن به قتل رسیدند. در این فاجعه به زنان مسلمان نیز بى حرمتى شد و جمعى از آنان مورد تجاوز قرار گرفتند.[13]
محمد جزری در کتاب خود می نویسد: از قدیم مشهور بوده است که فقط زنا زاده دشمن و مبغض علی علیه السّلام است. و از عباده بن صامت نقل می کند که مى گوید : « کنّا نبور أولادنا بحبِّ علیّ بن أبی طالب ع فإذا رأینا أحدهم لا یحبّ علیّ بن أبی طالب علمنا أنّه لیس منّا و أنّه لغیر رِشْدَة »، ما فرزندانمان را با دوست داشتن على بن ابى طالب علیه السّلام امتحان مى کردیم ، و چون مى دیدیم یکى از آنها على ابن ابى طالب علیه السّلام را دوست ندارد، مى فهمیدیم از ما نیست و از راه حلال به دنیا نیامده است[14].
پس با توجه به آنچه بیان شد تولی وسیله است برای تشخیص حلال زادگی فرزندان، و کسی که نسبت به اهل بیت علیهم السلام محبت داشته باشد حلال زاده خواهد بود.
خودآزمایی
1- با توجه به آیه 64 سوره اسراء، مشارکت شیطان در اموال و انفس را توضیح دهید.
2- با توجه به منابع روایی، راه تشخیص مشارکت شیطان چیست؟ یکی از نمونه های تاریخی آن را بنویسید.
پینوشتها
[1] سوره اسرا آیه 64/ ترجمه مکارم
[2] تفسیر نمونه ج12 ص184
[3] تفسیر عیاشی ج2 ص 299
[4] الکشاف ج2 ص 678
[5] اصول کافی ج5 ص502
[6] همان
[7] ج3 ص 208
[8] کشف الغمة فی معرفة الائمة ج1 ص 402
[9] شواهد التنزیل ج1 ص 488/ ترجمه روحانی
[10] شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ج4 ص 110
[11] تاریخ دمشق ( ابن عساکر ) ج42 ص 289
[12] شواهد التنزیل ج1 ص 488/ ترجمه روحانی
[13] پایگاه اطلاع رسانی آیت الله مکارم شیرازی تحت عنوان واقعه حره
[14] اسنی المطالب ص 58
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
مجید رضایی