مقدمه
خداوند متعال کمال مطلق است و در او هیچ نقص و کمبودی راه ندارد، وجود مقدسی که وجود از سرچشمه زلال او نشأت می گیرد و مبدأ تمام خیرات و برکات است. وَلِلَّهِ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَا يَفْقَهُونَ(منافقون/7) خزائن آسمانها و زمین از آن خداست، ولی منافقان نمی فهمند. هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ و َهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ(حدید/3) اول و آخر و پیدا و پنهان اوست و او به هر چیز داناست. الله الصّمدُ(توحید/2) خداوندی است که همه نیازمندان قصد او می کنند. إنَّ الله علی کلِّ شیءٍ قدیرٌ(آل عمران/165) همانا خداوند بر همه چیز تواناست.
هر آن چه به صحنه گیتی راه پیدا کرده و یا خواهد کرد، ساخته دست قدرت اوست.ذلکُمُ اللّه رَبُّکُمْ لا إِلَـهَ إِلاَّ هُوَ خَالِقُ کُلِّ شَیْءٍ فَاعْبُدُوهُ وَهُوَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ وَکِیلٌ (انعام/102) این است پروردگار شما، هیچ معبودی جز او نیست، آفریدگار همه چیز اوست، او را بپرستید و او نگهبان و مدبّر همه موجودات است.
تا او اراده وجود نکند و عنایت و تفضّل ننماید، هیچ چیز به دایره موجودات راه پیدا نخواهد کرد. در نتیجه، هر موجودی غیر از ذات اقدس خداوند، به حکم مخلوق بودن، محتاج و فقیر است، از اصل وجود گرفته تا بقاء و تمامی صفات کمال و او که خالق علی الاطلاق است، تنها موجود بی نیاز عالم است. یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَی الله وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ(فاطر/35) ای مردم شما همگی نیازمند به خدایید، تنها خداوند است که بی نیاز و شایسته هرگونه حمد و ستایش است.
با کمی دقت در آفاق و انفس، وَفِي الْأَرْضِ آَيَاتٌ لِلْمُوقِنِينَ/ وَفِي أَنفُسِكُمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ(ذاریات/20 و 21) و در زمین آیاتی برای جویندگان یقین است. و در وجود خود شما (نیز آیاتی است) آیا نمی بینید؟! در می یابیم که موجودات عالم به زبان حال و قال به درگاه الهی عرضه حاجت داشته و تقاضای کمال دارند. با نگاه به زمین خشکیده، گیاهان تشنه ای که از شدّت نیاز به آب، پژمرده شده اند و رنگشان رو به زردی نهاده، حیواناتی که از گرسنگی و تشنگی به ناله درآمده و رمق حرکت از آنها گرفته شده و یا حتی جامداتی که تا زمانی که کامل نشده اند، چهره نامطلوب و صحنه ناهنجاری به نمایش می گذارند که هر صاحب عقل و خردی را به تأسّف و انزجار وا می دارد، به این نکته پی می بریم که تمام کائنات برای رفع نیاز خود و تحصیل کمال، رو به سوی آستان حضرت حق(جلّ ذکره) دارند.
در این میان، از همه بیشتر انسان است که باید از این منبع فیض، تقاضای عنایت کند، چرا که به خاطر وجود عنصر بی نظیری در نهاد وجودش به نام عقل، در مسیر کمال و پیشرفت، هیچ موجود دیگری را قدرتِ همطرازی با انسان نیست، پس انسان نسبت به سایر مخلوقات، ظرفیت بیشتری برای تکامل دارد – به همین خاطر است که از سوی خدای متعال اشرف مخلوقات نامیده شده و علت آفرینش سایر موجودات می باشد. «انّ الله یقول: عبدی! خلقتُ الاشیاءَ لأجلِکَ و خلقتُکَ لأجلی ...»[1] خدای متعال می فرماید: بنده من! همه اشیاء را به خاطر تو خلق کردم و تو را به خاطر خودم خلق نمودم... و به اقتضای تکامل بی نظیر خود، احتیاج بیشتری نیز به خالق خود خواهد داشت و به جهت صاحب عقل بودن، نیاز به این مطلوب را بیشتر و بهتر درک می نماید.
اما راه تحصیل این مطلوب چیست؟ انسان چگونه می تواند از چشمه سار فیض خدای متعال سیراب شده و عطش حاصل از فقر و نیاز خود را تسکین بخشد؟
تنها خالق انسان است که به جهت آگاهی و علم خود به کمال انسان و تمام نیازمندی های او در این مسیر، سزوار پاسخ دادن به این پرسش و امثال آن است. خدای متعال در قرآن کریم می فرماید: قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ(فرقان/77) بگو اگر دعای شما نباشد، پروردگارم هیچ اعتنایی به شما نمی کند. یعنی شرط توجه و عنایت پروردگار به بندگانش، همان دعا و درخواست ایشان به درگاه باری تعالی است. همچنین در جای دیگر از قرآن کریم: وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ(غافر/60) پروردگار شما گفته است: مرا بخوانید تا (دعای) شما را بپذیرم. کسانی که از عبادت من تکبر می ورزند به زودی با ذلّت وارد دوزخ می شوند. دستور به دعا و درخواست از خود داده و اجابت آن را خود به عهده گرفته است و ترک آن را مساوی استکبار و سرپیچی از بندگی و سبب دخول در جهنّم می داند. حضرت ابراهیم علیه السّلام خطاب به بت پرستان می فرماید: و أدعُوا رَبّی عَسی ألاّ أکونَ بِدُعاءِ رَبّی شقیًّا(مریم/48) و من پروردگارم را می خوانم و امیدوارم در خواندن پروردگارم بی پاسخ نمانم.
آیات مذکور و نظائر آن در قرآن بیانگر این نکته است که راه وصول به نیازمندی ها و رفع حاجات انسان، خواستن از خالق منّان است که اصطلاحا به این عمل مقدس «دعا» می گویند.
و اما مطلبی که در این هنگام، ذهن بسیاری از ما را به خود مشغول ساخته، این است که خیلی از مواقع دعا می کنیم ولی از استجابت دعا خبری نیست. با وجود دامنه وسیع آیات – که برخی از آن ذکر شد- و و روایات ائمه اطهار علیهم السّلام که در آینده به آن خواهیم پرداخت - درباره ضمانت خداوند در مورد استجابت دعای بندگان، چطور ممکن است دعاهای ما از ناحیه خدای منّان مستجاب نشود؟
همین سوال- که در صورت نبود پاسخ مناسب ممکن است زمینه پیدایش بسیاری بدبینی ها به ساحت قدس ربوبی و اولیاء خدا گردد - ما را بر آن داشت تا سلسله مباحثی را پیرامون استجابت دعا با تکیه بر کلام وحی و جملات نورانی ائمه اطهار علیهم السّلام به شیفتگان قرآن و عترت و سالکان طریق هدایت، در قالب پنج بخش به ترتیب ذیل عرضه بداریم، باشد که مورد توجه سلطان ملک وجود، امام موعود، حضرت مهدی علیه السّلام قرار گیرد:
1. ارزش و اهمیت دعا از نگاه روایات
2. شرایط استجابت دعا
3. موانع استجابت دعا
4. آداب دعا
5. خاتمه(بررسی برخی حکمتهای عدم استجابت دعا با وجود شرایط و آداب دعا و نبودن موانع استجابت دعا).
ارزش و اهمّیت دعا از نگاه روایات
1- با وجود قرآن چرا اهل بیت علیهم السّلام؟
شاید برای برخی این سؤال مطرح باشد که با بودن قرآن کریم چرا باید به دیگران مراجعه کرد. آیا مراجعه به غیر قرآن، بدعت نیست؟ قبل از اینکه به بررسی روایات اهل بیت علیهم السّلام پیرامون ارزش و اهمّیت دعا بپردازیم، به نظر می رسد لازم است به طور اجمالی پاسخ این سؤال داده شود تا نتیجه مطلوب از این مبحث حاصل شود. ادّله عقلی و نقلی فراوانی در مکتب فریقین(شیعه و سنّی) برای مراجعه به اهل بیت علیهم السّلام و هدایت جستن از طریق رهنمودهای ایشان وجود دارد، امّا ما به اقتضاء حال و بضاعت به طور خلاصه به قسمتی از آن ها می پردازیم.
خداوند عزّوجلّ در قرآن کریم، مسلمین را به اطاعت از رسول گرامی اش مکلّف گردانده است. مِن جمله آیات شریفه ای است که به برخی از آن ها اشاره می شود:
...وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ(حشر/7) «آنچه را پیامبر به شما عطا کرد(از اموال و احکام و معارف دینی) بگیرید و از آنچه شما را نهی کرد بازایستید و از خدا پروا کنید زیرا خدا سخت کیفر است.»
يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ ...(انفال/24) «ای اهل ایمان! هنگامی که خدا و پیامبرش شما را به حقایقی که به شما زندگی می بخشد، دعوت می کنند، اجابت کنید ...»
وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَن يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَن يَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُّبِينًا(احزاب/36) «برای هیچ زن و مرد مؤمنی سزاوار نیست، هنگامی که خدا و پیامبرش کاری را حکم کند، برای آنان در کار خودشان اختیار باشد و هر کس خدا و پیامبرش را نافرمانی کند، یقیناً به صورتی آشکار گمراه شده است.»
در نتیجه بر اساس این آیات و نظایر آن در قرآن کریم، تمامی مسلمین باید از اوامر و نواهی رسول خدا صلّی الله علیه و آله اطاعت کنند. یکی از مهم ترین دستورات پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله، سفارش به تمسّک به ذوات مقدّس اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام و اقتدا به ایشان در تمامی شئون زندگی تا قیامت است. به روایات زیر که از منابع مهّم و معتبر نزد اهل سنّت نقل گردیده توجّه فرمائید: رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند:
«اِنّی تارِکٌ - أو مُخْلِفٌ- فیکُمُ الثِّقْلَینِ – أو الخلیفَتین مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا بَعدي، كِتَابَ اللَّهِ، وَعِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي ، وَإنَّهُمَا لَنْ يَفتَرِقا حَتَّى يَرِدَا عَلَىَّ الْحَوْضَ» همانا من دو وجود گران سنگ- یا دو جانشین- را در میان شما از خود به یادگار گذاشتم، پس از من تا زمانی که به آن چنگ می زنید، هرگز گمراه نمی شوید: کتاب خدا و عترت من اهل بیتم. و این دو تا آن گاه که در حوض کوثر بر من وارد شوند هرگز از هم جدا نمی شوند.
این حدیث شریف، صحیح، قطعی، متواتر و مورد اتّفاق شیعه و سنّی است و منابع معتبر بسیاری آن را نقل کرده اند که مِن باب نمونه به بعضی از آنها اشاره می کنیم: صحیح مسلم ج 2 ص 362 – سنن ابی داوود ج1 ص427- سنن ترمزی ج 5 ص 328- مسند احمد بن حنبل ج 3 ص 14، 17، 26 و ج 5 ص 182، 189 و 190- المناقب خوارزمی ص 154 و 223 و ...
حدیث دیگری از رسول اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم: «مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَحْیَا حَیَاتِی وَ یَمُوتُ مَمَاتِی وَ یسکنُ جَنَّةَ عَدْنٍ غَرَسَهَا رَبِّی فَلیُوالِ عَلیًّا مِن بعدی و لیُوالِ وَلیَّهُ وَلیَقتَدِ بِأهلِ بیتی مِن بَعدی فَإنَّهُم عترَتی خُلِقُوا مِن طینَتی رُزِقُوا فهمی و عِلمی، فویلٌ للمُکَذِّبینَ بفَضْلِهِم مِن أمّتی، القاطِعینَ فیهم صِلَتی، لا أَنالَهُمُ الله شفاعتی» هر که خوشنود می شود که بسان زندگی من زندگی کرده و مانند مرگ من بمیرد و در بهشت جاودانی که پروردگارم آن را غرس کرده جای گیرد، پس علی را بعد از من دوست بدارد و دوستدارانش را نیز دوست بدارد و بعد از من به اهل بیتم اقتدا کند، زیرا آنها عترت من هستند و از طینت من آفریده شده اند و فهم و علم من به آنان داده شده است، پس وای بر گروهی از امّت من که فضیلت ایشان را تکذیب و پیوندشان را با من قطع می کنند، خدا این گروه را از شفاعت من بهره مند نسازد.»[2]
و امّا حدیث پایانی از رسول گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله و سلّم: إنّما مَثَلی و مَثَلُ أَهْلِ بَيْتِي کسَفِينَةِ نُوحٍ، مَن رَکِبَها نَجَی وَ مَن تَخَلَّفَ عَنها غَرِقَ» من و اهل بیتم بسان کشتی نوح هستیم، که هرکس بر آن سوار شد نجات یافت و هر کسی بازماند غرق شد.[3]
پس ما موظّفیم در همه امور، همگام با قرآن کریم، به اهل بیت علیهم السّلام رجوع کرده و فرامین ایشان را سرلوحه زندگی خویش قرار دهیم. البته در زمینه تمسّک به اهل بیتِ رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم صحبت فراوان است و کتاب های مستقلی در این رابطه به نگارش درآمده که مخاطبین گرامی را به آن ها ارجاع می دهیم.
2- امّا روایات
بعد از مقدمه ای که تقدیم شد، حال توجّه خواننده گرامی را به روایات اهل بیت علیهم السّلام پیرامون ارزش و اهمّیت دعا، معطوف می داریم. باشد که از این رهگذر با قطره ای از دریای بی کران علوم خاندان عصمت علیهم السّلام آشنا شده و بدین وسیله، اسباب تقرّبمان به درگاه إلهی را فراهم سازیم.
1- عن ابی عبدالله علیه السّلام، قال امیرالمؤمنین علیه السّلام: «أَحَبُّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللَّهِ عزّوجلّ فِی الْأَرْضِ الدُّعَاءُ وَ أفضَلُ العِبادَةِ العفافُ. قال: و کانَ امیرُالمؤمنین علیه السّلام رجلاً دَعّاءً» از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمودند امیرالمؤمنین علیه السّلام می فرماید: محبوب ترین کارها در روی زمین، برای خدای عزّوجلّ دعا است و بهترین عبادت پرهیزگاری و پارسائی است و امیرالمؤمنین علیه السّلام مردی بود که بسیار دعا می کرد.»[4]
2- عَنْ سَیْفٍ التَّمَّارِ قَالَ سَمِعْتُ ْ أَبا عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام یَقُولُ: «عَلَیكُم بالدّعاء فَإنّكُم لاتقرَّبونَ بمثلِهِ ولا تترُكُوا صغیرَةً لصِغَرِها أن تَدعُوا بِها إنَّ صاحِبَ الصِّغارِ هُوَ صاحبُ الكِبارِ» سیف تمّار گوید شنیدم از حضرت صادق علیه السّلام که می فرمود: بر شما باد به (ملازمت) دعا، زیرا به هیچ چیز مانند آن به خدا نزدیک نشوند و هیچ حاجت کوچکی را به خاطر کوچکیش رها نکنید از اینکه برای آن به درگاه خداوند دعا کنید، زیرا آن کس که حاجات کوچک به دست اوست، همان کسی است که حاجات بزرگ در اختیار اوست.»[5]
3- قال رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم: «ما مِن شیءٍ اکرمَ عَلَی اللهِ تعالی مِنَ الدُّعاءِ» هیچ چیزی نزد خدای تعالی با فضیلت تر از دعا نیست.[6]
4- عن الصادق علیه السّلام: «مَن لم يَسألِ اللّه مِن فَضلِهِ افتَقَرَ» هر که از فضل خداوند درخواست نکند نیازمند و فقیر گردد.[7]
5- عن ابی عبدالله علیه السّلام قال: «يَا ميسرُ ادْعُ وَ لَا تَقُلْ إِنَّ الْأَمْرَ قَدْ فُرِغَ مِنْهُ إِنَّ عـِنـْدَ اللَّهِ عـَزَّ وَ جـَلَّ مـَنْزِلَةً لَا تُنَالُ إِلَّا بِمَسْأَلَةٍ وَ لَوْ أَنَّ عَبْداً سَدَّ فَاهُ وَ لَمْ يَسْأَلْ، لَمْ يـُعـْطَ شـَيـْئاً، فـَسـَلْ تـُعـْطَ. يـَا مـُيـَسّرُ! إِنَّهُ لَيـْسَ مِنْ بَابٍ يُقْرَعُ إِلَّا يُوشِكُ أَنْ يُفْتَحَ لِصَاحِبِهِ»
میسر بن عبدالعزیز گوید: حضرت صادق علیه السّلام به من فرمود: ای میسّر دعا کن و مگو که کار گذشته است و آنچه مقدّر شده همان شود(و دعا اثری ندارد)، همانا نزد خدای عزّوجلّ منزلت و مقامی است که به جز به درخواست و مسألت بدان نتوان رسید و اگر بنده ای دهان خود را ببندد و درخواست نکند، چیزی به او داده نشود، پس درخواست کن تا به تو داده شود، ای میسّر هیچ دری نیست که کوبیده شود، جز اینکه امید آن رود که به روی کوبنده باز شود.[8]
6- عن النبّی صلّی الله علیه و آله و سلّم: «الدُّعاءُ مُخُّ العبادة» دعا جان و مغز عبادت است.[9]
7- قال النبّی صلّی الله علیه و آله و سلّم: «ألا أدُلُّکُم عَلَی سِلاحٍ یُنجِیکُم مِن أعدائِکُم و یُدِرُّ أرزاقَکُم؟ قالُوا: بَلَی! قالَ: تَدعُونَ رَبَّکُم بِاللَّیلِ و النَّهارِ؛ فَإنَّ سِلاحَ المُؤمِنِ الدُّعاء.» پیغمبر اکرم صلّى الله علیه و آله و سلّم فرمودند: آیا شما را به سلاحی راهنمائى نکنم که شما را از دشمنان رهائی دهد و روزى شما را فراوان سازد؟ عرض کردند: چرا، فرمود: پروردگارتان را در شب و روز بخوانید زیرا سلاح مؤمن دعا است.»[10]
8- کان علیُّ بن الحسین علیهما السّلام یقول: «الدّعاءُ يدفَعُ البلاءَ النّازلَ و ما َلمْ يَنْزل» حضرت زین العابدین می فرمود: دعا بلائی را که نازل شده و آنچه نازل نشده دفع می کند.[11]
9- عَنْ عَلَاءِ بْنِ كَامِلٍ قَالَ قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: «عَلَيْكَ بِالدُّعَاءِ فَإِنَّهُ شِفَاءٌ مِنْ كُلِّ دَاءٍ» علاء بن کامل گوید حضرت صادق علیه السّلام به من فرمود: بر تو باد به دعا زیرا آن درمان هر دردی است.»[12]
10- عن ابی عبدالله علیه السّلام: «مَا أَبْرَزَ عَبْدٌ يَدَهُ إِلَى اللَّهِ الْعَزِيزِ الْجَبَّارِ إِلَّا اسْتَحْيَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ يَرُدَّهَا صِفْراً حَتَّى يَجْعَلَ فِيهَا مِنْ فَضْلِ رَحْمَتِهِ مَا يَشَاءُ فَإِذَا دَعَا أَحَدُكُمْ فَلَا يَرُدَّ يَدَهُ حَتَّى يَمْسَحَ عَلَى وَجْهِهِ وَ رَأْسِه» حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: هیچ بندهای دست به درگاه خدای عزیز جبّار نگشاید جز اینکه خدای عزّوجلّ شرم کند که آن را تهی بازگرداند تا اینکه از فضل رحمت خود در آن بنهد، پس هرگاه یکی از شما دعا کرد دستش را بر نگرداند تا آن را به سر و روی خود کشد.»[13]
11- عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: «هـَلْ تـَعـْرِفـُونَ طـُولَ الْبـَلَاءِ مـِنْ قـِصـَرِهِ قـُلْنـَا لَا قَالَ إِذَا أُلْهِمَ أَحَدُكُمُ الدُّعَاءَ عِنْدَ الْبَلَاءِ فَاعْلَمُوا أَنَّ الْبَلَاءَ قَصِيرٌ» هشام بن سالم گويد: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: آيا طولانى بودن بلا را از كوتاهى آن مى شناسيد (و مى فهميد چه بلائى طولانى و چه بلائى كوتاه است؟) عرض كرديم: نـه، فـرمـود چون در هنگام بلاء به كسى الهام شد كه دعا كند بدانيد كه بلاء كوتاه است.»[14]
12- قال الصادق علیه السّلام: «عَلَیْکَ بِالدُّعاءِ فَاِنَّ فِیهِ شِفاءٌ مِنْ کُلِّ داءٍ» از حضرت صادق علیه السّلام مروی است: بدرستی که در دعا شفای از هر بیماری وجود دارد.[15]
13- قال الصادق علیه السّلام:
«إنَّ الدُّعاءَ أنفَذُ مِنَ السِّلاحِ الحَديدِ» از حضرت صادق علیه السّلام مروی است: بدرستی که دعا تاثیرگذارتر از سلاح تیز است.[16]
14- قال رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم: «ألدّعاءُ سِلاحُ المُؤمِنينَ وَ عَمُودُ الدِّينِ وَ نُورُ السَّمَاواتِ وَ الأَرضِ» رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمودند: دعا سلاح مؤمنین و ستون دین و نور آسمان ها و زمین است.[17]
15- عن عنسبة قال سَمِعتُ ابا عبدالله علیه السّلام: مَنْ تَخَوَّفَ مِنْ بَلَاءٍ يُصِيبُهُ فَتَقَدَّمَ فِيهِ بِالدُّعَاءِ لَمْ يُرِهِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِكَ الْبَلَاءَ أَبَداً» عنسبه گوید: از امام صادق علیه السّلام شنیدم هرکس از اصابت بلائی بترسد و در مورد آن بلاء دعا کند، خداوند هرگز آن بلا را به او نشان نخواهد داد.[18]
16- قال امیرالمؤمنین علیه السّلام: «الدُّعَاءُ مِفْتَاحُ الرَّحْمَةِ وَ مِصْبَاحُ الظُّلْمَةِ» امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: دعا کلید رحمت و چراغ تاریکی است.[19]
17- عن رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم: «أَعْجَزَ النَّاسِ مَنْ عَجَزَ بِالدُّعَاءِ ، وَإِنَّ أَبْخَلَ النَّاسِ مَنْ بَخِلَ بِالسَّلامِ » از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم روایت شده است: ناتوان ترین مردم کسی است که از دعا کردن عاجز است و بخیل ترین مردم کسی است که از سلام کردن بخل می ورزد.»[20]
18- قال امیرالمؤمنین علیه السّلام: «اعلمُالنّاسِ بالله اكثرُهُم لَهُ مسألةً» امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: عالم ترین مردم به خداوند دعاگوترین ایشان نزد خداست.[21]
19- قال رسول الله صلّی الله عليه و آله و سلّم: «يَدْخُلُ الْجَنَّةَ رَجُلانِ كانا يَعْمَلانِ عَمَلاً واحِدا ، فَيَرى اَحَدُهُما صاحِبَهُ فَوْقَهُ فَيَقولُ : يا رَبِّ، بِما اَعْطَيْتَهُ وَ كانَ عَمَلُنا واحِدا ؟فَيَقولُ اللّه تَبارَكَ وَ تَعالى: سَاَلَنى وَ لَمْ تَسْاَلْنى ثُمَّ قَالَ صلّی الله عليه و آله و سلّم: اسألُوا الله و أجزِلُوا فَإنَّهُ لا يَتَعاظَمُهُ شيءٌ» رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: دو نفر که هریک دو گونه عمل انجام داده اند وارد بهشت می شوند ولی یکی دیگری را برتر از خود می بیند، لذا می گوید: پروردگارا! من و او عملمان یکی بود، این مقام برتر او در چیست؟ خدای تبارک و تعالی می فرماید: او از من درخواست کرد ولی تو نخواستی. آنگاه حضرت فرمود: از خدا بخواهید و زیاد هم بخواهید چون در برابر ذات اقدس احدیت، چیزی بزرگ نیست»[22]
20- قال امیرالمؤمنین علیه السّلام: «... فما زالت نعمةٌ ولا نضارةُ عيشٍ إلّا بذنوبٍ اجتَرَحُوا، إنّ الله ليس بظلامٍ للعبيد، وَلَو أَنَّهُمُ استَقبَلُوا ذلك بِالدُّعاءِ وَالإنابةِ لَما تنزِلُ، وَلَو أنَّهُم إذا نَزَلَت بِهِمُ النِقَمُ، وزالَت عنهُمُ النِّعَمُ، فَزِعُوا إلى الله بصدقٍ مِن نيّاتِهم ، ولَم يَهِنُوا وَلَم يُسرِفُوا، لَأصلَحَ الله لَهُم كلَّ فاسدٍ، وَلَرَدَّ علَيهِم كُلَّ صالحٍ» امیرمؤمنان علیه السّلام فرمود: زوال نعمت و شادابی های زندگی فقط به جهت نافرمانی و گناه است، خدا هرگز به بندگان ستم روا نمی دارد. در عین حال اگر پس از گناه دست به درگاه خداوند بردارند از بلا ایمن خواهند بود، بلکه اگر پس از نزول بلا و زوال نعمتها هم صادقانه به درگاه خدا روی آورده و کوتاهی نکنند و از زیاده روی (در گناه) دست بردارند، خدا فساد آنان را اصلاح نموده و آنچه شایسته است به آنها باز می گرداند.»[23]
از آنچه که گذشت دانسته شد که سنّت الهی بر آن تعلّق گرفته که برخی از امور را از طریق دعا و درخواست به انسان عنایت کند و این مسیری است که پیمودن آن بر تمامی انسان ها واجب گردیده است و از طرفی طبق آیات قرآن و روایات ائمّه اطهار علیهم السّلام که برخی از آنان ذکر شد خدای تعالی اجابت دعای بندگان را ضمانت کرده و ایشان را به این امر مهم تشویق و ترغیب نموده است. اما این بدان معنا نیست که هر بنده ای، هر چیزی را به هر شکلی و تحت هر شرایطی که بخواهد و دعا کند، خدای متعال خواسته او را اجابت نماید، بلکه پروردگار مهربان که اصل دعا را فرض و واجب کرده، خود نیز برای انجام آن شرایطی مقرّر فرموده که تا آن ها حاصل نشود هیچ گاه دعا به هدف اجابت نائل نخواهد شد.
قَالَ الصَّادِقُ علیه السّلام: «احْفَظْ آدَابَ الدُّعَاء... فَإِنْ لَمْ تَأْتِ بِشَرْطِ الدُّعَاءِ فَلَا تَنْتَظِرِ الْإِجَابَة... وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَوْ لَمْ يَكُنِ اللَّهُ أَمَرَنَا بِالدُّعَاءِ لَكُنَّا إِذاً أَخْلَصْنَا الدُّعَاءَ تَفَضَّلْ عَلَيْنَا بِالْإِجَابَةِ فَكَيْفَ وَ قَدْ ضَمِنَ ذَلِكَ لِمَنْ أَتَى بِشَرَائِطِ الدُّعَاء» امام صادق علیه السّلام فرمودند: آداب دعا را رعایت کن...اگر شرایط دعا را به جا نیاوردی منتظر اجابت مباش...و بدان که اگر خدا ما را به دعا کردن فرمان نداده بود ولی ما خالصانه او را می خواندیم،باز از روی فضل و کرم اجابت می کرد،چه رسد به این که خودش اجابت دعای کسی را که شرایط آن را به جا آورَد ضمانت کرده است.[24]
در این قسمت برآنیم تا در حد وسع، شرایط استجابت دعا را به طور خلاصه بیان نمائیم تا با عمل به آن - إن شاء الله تعالی- مقدمات اجابت دعا بیش از پیش فراهم شود.
1- شناخت خدا
1- قال موسی بن جعفر علیهما السّلام:
«قال قومٌ للصّادق عليه السّلام: نَدعُو فَلا يُستَجابُ لَنا ، قال: «لِأنَّكُم تَدعُونَ مَن لا تَعرِفُونَهُ» حضرت کاظم عليه السّلام فرمودند: عده ای از امام صادق عليه السّلام پرسیدند: چرا ما دعا می کنیم ولی مستجاب نمی شود حضرت فرمودند: چون شما کسی را که نمی شناسید می خوانید.[25]
2- خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:
وَإِذَا سَمِعُواْ مَا أُنزِلَ إِلَی الرَّسُولِ تَرَی أَعْیُنَهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُواْ مِنَ الْحَقِّ یَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاکْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ. ... فَأَثَابَهُمُ اللَّهُ بِمَا قَالُوا جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَ ذَلِكَ جَزَاءُ الْمُحْسِنِينَ (مائده/ 83و 85) و هنگامی که آنچه را به رسول نازل می شود می شنوند، می بینی که چشمانشان از اشک پر می شود از آنچه از حق می شناسند می گویند پروردگارا ما ایمان آوردیم پس ما را در زمره شاهدان محسوب فرما ... پس خداوند به پاداش آنچه گفتند بهشت هایی که از زیر آن نهرهایی جاری است، نصیبشان ساخت، در آن جاودانه اند و این است پاداش نیکوکاران.
3- قال الصادق عليه السّلام:
«إحفِظ آدابَ الدّعا و أُنظُر مَن تَدعُو، وَ کَيفَ تَدعُو،وَ لِماذا تَدعُو؟» آداب دعا را حفظ کن و نگاه کن (دقت کن) چه کسی را می خوانی و چگونه می خوانی؟ و برای چه می خوانی؟[26]
4- قال رجلٌ للصّادقِ عليه السّلام:
إنا ندعُو الله فلا یستجیبُ لَنا، قال: إنّکم تدعونَ مَن لاتهابُونَه و تعصونَهُ و کیفَ یستجیبُ لکُم» مردی به امام صادق عليه السّلام عرض کرد: ما خدا را می خوانیم پس چرا مستجاب نمی شود حضرت فرمود: چون شما کسی را می خوانید که از او پروا ندارید و از فرمانش سرپیچی می کنید! با این اوصاف چگونه دعایتان را اجابت کند؟[27]
5- قال رسولُ الله صلّی الله عليه و آله و سلّم قال اللَّهُ عَزَّ وَ جَل:
«مَنْ سَأَلَنِي وَ هُوَ يَعْلَمُ أَنِّي أَضُرُّ وَ أَنْفَعُ إسْتَجبتُ لَهُ» هرکس مرا بخواند در حالتی که می داند من ضرر می رسانم و من نفع می دهم، دعایش را مستجاب می گردانم.[28]
با دقت در آیات و روایات ملاحظه می گردد که هر قدر شناخت نیایشگر از توحید و قدرت لایزال الهی بر تقدیرات هستی بیشتر و درجات معرفت او نسبت به رحمت و لطف بیکران خداوند بالاتر باشد، دعای او مؤثّرتر خواهد بود.
2- ایمان و عمل صالح
شرط دیگر استجابت دعا ایمان است، برای تحقق ایمان، اعتقاد صحیح در نبوت و امامت لازم است، یعنی انسان بدون راهنمایی از جانب خدای متعال، هرگز مسیر ایمان را پیدا نخواهد کرد، حال اگر راهنما دارد اما راهنمای او معیّن از جانب خدای متعال نباشد، بالعکس او را به ورطه گمراهی و هلاکت خواهد کشاند، در زیارت جامعه کبیره خطاب به ائمه اطهار عليهم السّلام می گوئیم: «مَنْ أَرَادَ اللَّهَ بَدَأَ بِكُمْ وَ مَنْ وَحَّدَهُ قَبِلَ عَنْكُمْ» هر کس اراده معرفة الله و تقرب ألی الله دارد باید از شما اهل بیت آغاز کند و هر آن کس که خواهان توحید حقیقی است، باید مسیر توحید و یکتاپرستی را از شما اخذ نماید». پس استجابت دعا منوط به ایمان و ایمان متّکی بر هدایت انبیاء و امامان حق (مؤیَّد مِن عندالله) می باشد. نتیجه این بحث این است که دعای بزرگی چون عاقبت بخیری و یا اهل بهشت بودن و فرار از جهنم بدون سرسپردگی به اولیاء الله و امامان حق محال است که به هدف اجابت برسد، چون رکن ایمان، ولایت امامان حقّ است. امام هادی عليه السّلام در روایتی می فرماید: «... إذا أخلَصتَ في طاعَةِ الله، وَاعتَرَفتَ بِرَسُولِ الله وَبِحَقِّنا أهلِ البيتِ وسَأَلتَ الله تَبَارَكَ وَتَعالى شيئًا لَم يحرِمكَ ...» اگر در بندگی خدا اخلاص داشته باشی و به پیامبر صلّی الله عليه و آله و سلّم و حقّی که خدا برای ما اهل بیت قرار داده اعتراف نمایی، سپس از خدا چیزی درخواست کنی، محروم نخواهی شد[29].
همچنین با توجّه به آیات و روایات، معلوم می شود که ایمان به تنهائی و جدای از عمل، برای استجابت دعا کافی نیست، در قرآن کریم هر کجا سخن از ایمان به میان آمده، در کنار آن عمل صالح نیز مطرح شده است، یعنی این دو، دو بالند برای پریدن در آسمان رضای خداوند متعال، همان گونه که با یک بال، پرنده قادر بر پرواز نیست، انسان نیز برای تقربّ إلی الله و استجابت دعای خود به هر دو عنصر نیازمند است. خدای عزّوجلّ در قرآن کریم می فرماید: وَیَسْتَجِیبُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَیَزِیدُهُم مِّن فَضْلِهِ (شوری/26) و درخواست کسانی را که ایمان آوردند و عمل شایسته انجام دادند، اجابت می کند و از فضل خویش بر آنان می افزاید ...
1-قالَ رسولُ الله صلّی الله علیه و آله: «يَا أَبَا ذَرٍّ، يَكْفِي مِنَ الدُّعَاءِ مَعَ الْبِرِّ مَا يَكْفِي الطَّعام مِنَ الْمِلْحِ.» رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: ای اباذر آن اندازه که نمک برای غذا کافی است،همراه با کار خیر دعا کردن کافی است.
«يَا أَبَا ذَرٍّ، مَثَلُ الَّذِي يَدْعُو بِغَيْرِ عَمَلٍ، كَمَثَلِ الَّذِي يَرْمِي بِغَيْرِ وَتَرٍ.» ای اباذر، کسی که دعا می کند ولی عمل نمی کند مانند کسی است که با کمان بی زه تیر اندازد. [30]
2-قالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السّلام (لَمّا سُئِلَ) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ، فَمَا بَالُنَا نَدْعُو فَلَا يُجَابُ قَالَ: «إِنَّ قُلُوبَكُمْ خَانَتْ بِثَمَانِ خِصَالٍ أَوَّلُهَا أَنَّكُمْ عَرَفْتُمُ اللَّهَ فَلَمْ تُؤَدُّوا حَقَّهُ كَمَا أَوْجَبَ عَلَيْكُمْ فَمَا أَغْنَتْ عَنْكُمْ مَعْرِفَتُكُمْ شَيْئاً وَ الثَّانِيَةُ أَنَّكُمْ آمَنْتُمْ بِرَسُولِهِ ثُمَّ خَالَفْتُمْ سُنَّتَهُ وَ أَمَتُّمْ شَرِيعَتَهُ فَأَيْنَ ثَمَرَةُ إِيمَانِكُمْ وَ الثَّالِثَةُ أَنَّكُمْ قَرَأْتُمْ كِتَابَهُ الْمُنْزَلَ عَلَيْكُمْ فَلَمْ تَعْمَلُوا بِهِ وَ قُلْتُمْ سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا ثُمَّ خَالَفْتُمْ وَ الرَّابِعَةُ [أَنَّكُمْ] قُلْتُمْ إِنَّكُمْ تَخَافُونَ مِنَ النَّارِ وَ أَنْتُمْ فِي كُلِّ وَقْتٍ تَقْدَمُونَ إِلَيْهَا بِمَعَاصِيكُمْ فَأَيْنَ خَوْفُكُمْ وَ الْخَامِسَةُ أَنَّكُمْ قُلْتُمْ إِنَّكُمْ تَرْغَبُونَ فِي الْجَنَّةِ وَ أَنْتُمْ فِي كُلِّ وَقْتٍ تَفْعَلُونَ مَا يُبَاعِدُكُمْ مِنْهَا فَأَيْنَ رَغْبَتُكُمْ فِيهَا وَ السَّادِسَةُ أَنَّكُمْ أَكَلْتُمْ نِعْمَةَ الْمَوْلَى وَ لَمْ تَشْكُرُوا عَلَيْهَا وَ السَّابِعَةُ أَنَّ اللَّهَ أَمَرَكُمْ بِعَدَاوَةِ الشَّيْطَانِ وَ قَالَ إِنَّ الشَّيْطانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا فَعَادَيْتُمُوهُ بِلَا قَوْلٍ وَ وَالَيْتُمُوهُ بِلَا مُخَالَفَةٍ وَ الثَّامِنَةُ أَنَّكُمْ جَعَلْتُمْ عُيُوبَ النَّاسِ نُصْبَ عُيُونِكُمْ وَ عُيُوبَكُمْ وَرَاءَ ظُهُورِكُمْ تَلُومُونَ مَنْ أَنْتُمْ أَحَقُّ باللَّوْمِ مِنْهُ فَأَيُّ دُعَاءٍ يُسْتَجَابُ لَكُمْ مَعَ هَذَا وَ قَدْ سَدَدْتُمْ أَبْوَابَهُ وَ طُرُقَهُ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَصْلِحُوا أَعْمَالَكُمْ وَ أَخْلِصُوا سَرَائِرَكُمْ وَ أْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ فَيَسْتَجِيبَ اللَّهُ لَكُمْ دُعَاءَكُم.» حضرت امیر المومنین علیه السّلام در پاسخ به این سوال که خداوند فرموده است ـ مرا بخوانید اجابتتان می کنم ـ پس چرا دعا می کنیم ولی دعایمان اجابت نمی شود؟ فرمودند: زیرا دل های شما هشت خیانت کرده است، اوّل آن ها اینکه شما خدا را شناختید امّا حقّ او را چنان که بر شما واجب کرده است ادا نکردید،بنابراین شناخت شما به کارتان نیامد و دوّم،شما به رسول خدا صلّی الله علیه و آله ایمان آوردید سپس با سنّت او مخالفت کردید و شریعتش را نابود کردید،پس ثمره ایمانتان کجاست؟ وسوّم،شما کتابش(قرآن) را که بر شما نازل شده قرائت کردید امّا به آن عمل نکردید و گفتید شنیدیم و اطاعت کردیم ولی بعد با آن مخالفت کردید و چهارم، گفتید از آتش جهنّم می ترسید وحال آن که در هر زمان به واسطه گناهانتان به سمت آن قدم برداشتید، پس کجاست ترس شما؟ وپنجم،گفتید که مشتاق بهشت هستید وحال آن که در هر زمان اعمالی انجام دادید که شما را از آن دور می کرد،پس کجاست رغبت و اشتیاقتان به بهشت؟ و ششم، نعمت مولا را خوردید و شکر نعمت به جای نیاوردید و هفتم، خداوند شما را به دشمنی شیطان امر کرد و فرمودـ همانا شیطان دشمن شماست پس او را دشمن بداریدـ پس با او دشمنی کردید بدون هیچ کلامی و با او دوستی نمودید بدون هیچ مخالفتی وهشتم، شما عیوب مردم را مقابل چشمانتان وعیوب خویش را پشت سرتان قرار دادید،ملامت کردید کسی را که خود سزاوارتر به ملامت بودید نسبت به او،پس با این وضعیّت کدام دعایتان مستجاب شود در حالی که درها و راه های دعا را بسته اید؟ پس تقوای الهی پیشه کنید و اعمالتان را اصلاح نمائید و باطن خویش را خالص نموده و امر به معروف و نهی از منکر نمائید تا خداوند دعایتان را اجابت نماید.[31]
3-عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: «إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَوْحَى إِلَى دَاوُدَ (ع) أَنْ أَبْلِغْ قَوْمَكَ أَنَّهُ لَيْسَ مِنْ عَبْدٍ مِنْهُمْ آمُرُهُ بِطَاعَتِي فَيُطِيعُنِي إِلَّا كَانَ حَقّاً عَلَيَّ أَنْ أُطِيعَهُ وَ أُعِينَهُ عَلَى طَاعَتِي وَ إِنْ سَأَلَنِي أَعْطَيْتُهُ وَ إِنْ دَعَانِي أَجَبْتُهُ وَ إِنِ اعْتَصَمَ بِي عَصَمْتُهُ وَ إِنِ اسْتَكْفَانِي كَفَيْتُهُ وَ إِنْ تَوَكَّلَ عَلَيَّ حَفِظْتُهُ مِنْ وَرَاءِ عَوْرَتِهِ وَ إِنْ كَادَهُ جَمِيعُ خَلْقِي كُنْتُ دُونَهُ.» امام باقر علیه السّلام می فرمایند: خدا به حضرت داود(ع) وحی کرد: به قوم خویش پیغام مرا برسان که هر کس فرمان مرا اطاعت کند، سزاوار است که من هم به سخن او گوش دهم و او را بر فرمان برداری خویش یاری نمایم، اگر از من درخواستی نماید به او عطا کنم،اگر دعا کند او را اجابت نمایم، اگر به من پناه آورد او را از وقوع در گناه نگه دارم، اگر بخواهد او را کفایت نمایم، اگر بر من توکّل کند او را از وقوع در مهالک حفظ کنم و اگر همه خلق با او مکر و نیرنگ کنند با من طرف هستند.[32]
هنگام دعا کرن و طلب حاجت از خداوند مهربان، بنده باید نسبت به اجابت دعای خود خوش گمان باشد. از آن جائی که خدای تعالی، منشأ تمام خیرات است و منزّه از هرگونه نقص و عیب می باشد، در صورت وجود شرائط استجابت و فقدان موانع آن، دلیلی برای عدم استجابت دعا نخواهد بود، مگر اینکه بنده نعوذ بالله به ساحت مقدّس خداوند سوء ظنّ داشته باشد.
1- حضرت صادق عليه السّلام می فرمایند: «إذا دَعَوتَ فَظُنَّ أنَّ حاجَتَکَ بِالبابِ» ترجمه: «هرگاه دعا کردی گمان کن که حاجتت بر درخانه است.»[33]
2- فی الحدیث القدسیّ:
«أَنَا عِنْدَ ظَنِّ عَبْدِي بِي فَلَا يَظُنَّ بِي إِلَّا خَيْراً» خدای متعال می فرماید: من نزد گمان بنده خود هستم(نسبت به خودم)، پس نباید بنده من جز خیر و خوبی به من گمان داشته باشد.[34]
3- قال رسول الله صلّی الله عليه و آله و سلّم:
«اُدْعُوا اللَّهَ وَأَنْتُمْ مُوقِنُونَ بِالإِجَابَةِ» خدا را بخوانید در حالی که شما یقین به اجابت دارید.[35]
4- ...أنّ رسول الله صلّی الله عليه و آله و سلّم قال و هو علی منبرِه:
«والذی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ مَا أُعْطِيَ مُؤْمِنٌ قَطُّ خَيْرَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ إِلَّا بِحُسْنِ ظَنِّهِ بِاللَّهِ وَ رَجَائِهِ لَهُ وَ حُسْنِ خُلُقِهِ وَ الْكَفِّ عَنِ اغْتِيَابِ الْمُؤْمِنِينَ وَ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَا يُعَذِّبُ اللَّهُ مُؤْمِناً بَعْدَ التَّوْبَةِ وَ الِاسْتِغْفَارِ إِلَّا بِسُوءِ ظَنِّهِ بِاللَّهِ وَ تَقْصِيرِهِ مِنْ رَجَائِهِ وَ سُوءِ خُلُقِهِ وَ اغْتِيَابِهِ لِلْمُؤْمِنِينَ ...» رسول خدا صلّی الله عليه و آله و سلّم در حالی که بر منبر بودند، فرمودند: قسم به کسی که هیچ پروردگاری جز او نیست، خیر دنیا و آخرت به هیچ مومنی داده نشد مگر به خاطر حسن ظنّش به خدای متعال و امید به او و خُلق نیکو و خودداری کردنش از غیبت کردن مومنین و قسم به کسی که هیچ پروردگاری جز او نیست، خدای متعال عذاب نمی کند مومنی را بعد از اینکه توبه نموده و استغفار کرده است مگر به واسطه سوء ظنّی که به خدا دارد و امیدواری کم او نسبت به خداوند و بداخلاقی و غیبت کردنش از مومنین ...[36]
5- عن سفیانَ بنِ عُیَینَة قال: سمعتُ ابا عبدالله عليه السّلام یقولُ: «حُسن الظنَّ بِاللّه أَنْ لا تَرْجُوَ اِلا اللّهَ وَ لا تَخاف اِلاّ ذَنْبَکَ» ترجمه: حسن ظنّ به خدا این است که فقط به خدا امیدوار باشی و تنها از گناهت بترسی»[37]
4-مأیوس شدن از دیگران(اخلاص در دعا)
شرط چهارم در واقع اشاره مستقیم به توحید افعالیِ باری تعالی دارد،یعنی بنده هنگام مناجات و دعا به درگاه خدای متعال، باید متوجّه باشد که تنها خدای متعال،منشأ خیرات است، ...ولله خَزائِنُ السَّمواتِ وَ الاَرضِ...(منافقون/7)خزائن آسمان ها و زمین از آن خداست.پس اگر کسی حاجتی دارد،فقط باید به درگاه پروردگار امیدوار باشد، به این حالت اخلاص در دعا نیز گفته می شود[البته دعا کردن برای رضای خداوند و به جهت نزدیکی به حضرت حق نیز، از مقوله اخلاص در دعا محسوب می شود،در مقابل انجام دعا به هدف خودنمائی،که اصطلاحاً ریا نامیده شده و یکی از گناهان کبیره می باشد] خدا در قرآن کریم می فرماید:وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْراً(طلاق/3)و هر كس بر خدا توكّل كند، كفايت امرش را مىكند خداوند فرمان خود را به انجام مىرساند و خدا براى هر چيزى اندازهاى قرار داده است. غیر ذات باری تعالی،تمامی مخلوقات تنها ابزار و وسائطی هستند که سنّت خدا بر آن است تا فیض خود را از طریق آن ها به مخلوقاتش برساند.
1-قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: «إِذَا أَرَادَ أَحَدُكُمْ أَنْ لَا يَسْأَلَ رَبَّهُ شَيْئاً إِلَّا أَعْطَاهُ فَلْيَيْأَسْ مِنَ النَّاسِ كُلِّهِمْ وَ لَا يَكُونُ لَهُ رَجَاءٌ إِلَّا عِنْدَ اللَّهِ فَإِذَا عَلِمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِكَ مِنْ قَلْبِهِ لَمْ يَسْأَلِ اللَّهَ شَيْئاً إِلَّا أَعْطَاهُ.» امام صادق علیه السّلام فرمودند: کسی که بخواهد هر از خدا درخواست می کند به او عطا گردد باید از همه مردم مأیوس شود و امیدی به غیر خدا نداشته باشد،هنگامی که خدا چنین حالتی را در قلب او ملاحظه فرماید،هرچه بنده از خدا بخواهد به او می دهد[38]
2-عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السّلام قَالَ: «رَأَیتُ الْخَيْرَ كُلَّهُ قَدِ اجْتَمَعَ فِي قَطْعِ الطَّمَعِ عَمَّا فِي أَيْدِي النَّاسِ وَ مَنْ لَمْ يَرْجُ النَّاسَ فِي شَيْءٍ وَ رَدَّ أَمْرَهُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي جَمِيعِ أُمُورِهِ اسْتَجَابَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ فِي كُلِّ شَيْءٍ.» از امام زین العابدین علیه السّلام نقل شده که ایشان فرمودند: تمام خیر را در قطع طمع و انتظار،از آن چه در دستان مردم است،دیدم و هر کس که در هیچ چیزی به مردم امید نداشته باشد و در تمام امور امر خود را به خدای متعال بازگرداند(فقط به خدا امیدوار باشد)،خداوند در هر چیز خواسته اش را اجابت خواهد کرد.[39]
3-فِيمَا وَعَظَ اللَّهُ تَعَالَى بِهِ عِيسَى: «يَا عِيسَى ادْعُنِي دُعَاءَ الْحَزِينِ الْغَرِيقِ- الَّذِي لَيْسَ لَهُ مُغِيثٌ يَا عِيسَى سَلْنِي وَ لَا تَسْأَلْ غَيْرِي فَيَحْسُنَ مِنْكَ الدُّعَاءُ وَ مِنِّي الْإِجَابَةُ وَ لَا تَدْعُنِي إِلَّا مُتَضَرِّعاً إِلَيَّ وَ هَمُّكَ هَمّاً وَاحِداً فَإِنَّكَ مَتَى تَدْعُنِي كَذَلِكَ أُجِبْكَ.»خدای متعال به حضرت مسیح موعظه فرمود که:اى عيسى! مرا بخوان مانند انسان محزون در حال غرق شدن كه هيچ دادرسى برايش نيست. اى عيسى! از من بخواه و از غير من نخواه تا از تو دعاى نيك بر آيد و از من اجابت، دعا مكن مگر با حالت تضرع و تمام همتت را صرف اين امر بنما كه هر گاه اين گونه مرا خواندى تو را اجابت خواهم نمود[40]
4-في الحديث القدسي: «يَا مُوسَى سَلْنِي كُلَّمَا تَحْتَاجُ إِلَيْهِ حَتَّى عَلَفَ شَاتِكَ وَ مِلْحَ عَجِينِكَ.»در حدیث قدسی آمده است که خدای متعال خطاب به حضرت موسی فرمود: اى موسى! هر چه بدان نياز دارى از من بخواه، حتى علف گوسفند و نمك غذايت را.[41]
5-عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السّلام فِي وَصِيَّتِهِ لِمُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِيَّةِ قَالَ: «وَ أَخْلِصِ الْمَسْأَلَةَ لِرَبِّكَ فَإِنَّ بِيَدِهِ الْخَيْرَ وَ الشَّرَّ وَ الْإِعْطَاءَ وَ الْمَنْعَ وَ الصِّلَةَ وَ الْحِرْمَانَ.» از امیر المومنین علیه السّلام نقل شده که در وصیّتشان به محمد بن حنفیّه فرمودند: درخواست خود به درگاه خدا را خالص نما،زیرا خیر و شرّ و عطا و منع و رسیدن و محروم شدن،به دست خداست.[42]
6-عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِلصَّادِقِ علیه السّلام: «يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا بَالُ الْمُؤْمِنِ إِذَا دَعَا رُبَّمَا اسْتُجِيبَ لَهُ وَ رُبَّمَا لَمْ يُسْتَجَبْ لَهُ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ فَقَالَ علیه السّلام إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا دَعَا اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بِنِيَّةٍ صَادِقَةٍ وَ قَلْبٍ مُخْلِصٍ اسْتُجِيبَ لَهُ بَعْدَ وَفَائِهِ بِعَهْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذَا دَعَا اللَّهَ بِغَيْرِ نِيَّةٍ وَ إِخْلَاصٍ لَمْ يُسْتَجَبْ لَه...» هشام بن سالم از امام صادق علیه السّلام پرسید: با این که خدا فرموده: مرا بخوانید تا شما را اجابت نمایم،چرا گاهی دعای مومن مستجاب می شود و گاهی نمی شود؟ حضرت فرمودند: اگر بنده با نیّتی صادقانه و قلبی مخلص خدا را بخواند،و به عهد و پیمانی که با خدا دارد وفا کرده باشد،دعایش مستجاب می شود،ولی اگر نیّت و اخلاص نداشته باشد حاجتش را نمی گیرد...[43]
5-حضور قلب
فردی که مشغول دعا به درگاه خدای متعال است،باید تمام توجه خود را به سمت معبود متمرکز کند و به هنگام دعا التفات خود را از هرآنچه غیر خداست باز دارد.یکی از علائم بی ادبی فرد،آن است که هنگام سخن گفتن با دیگری،نسبت به مخاطب خود بی توجّه باشد.هر قدر جایگاه و شخصیت مخاطب بالاتر و مهم تر باشد،به همان نسبت این بی ادبی عظیم تر خواهد بود.حال اگر به آن چه گفته شد،نیاز متکلّم به مخاطب را اضافه کنیم،عمق این سوء ادب دیگر قابل وصف نخواهد بود.در مقام دعا،متکلّم و داعی،انسان است که وجود او را سراسر نیاز و احتیاجات در بر گرفته است و در طرف دیگر،مخاطب خدای غنیّ بالذّات است که خالق و روزی دهنده به کلّ موجودات گیتی می باشد.پس بی توجّهی نسبت به حضرت حق در هنگام نیایش،نهایت بی ادبی به آستان قدس ربوبی خواهد بود.بدیهی است،کسی که کیفیّت دعای او نوعی هتک حرمت به ساحت مقدّس خدای متعال است،نباید انتظار اجابت دعایش را داشته باشد.
1-قَالَ رسول الله صلّی الله علیه و آله: «ادْعُوا اللهَ وَ أَنْتُمْ مُوقِنُونَ بِالْإِجَابَةِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللهَ لَا يَقْبَلُ دُعَاءً مِنْ قَلْبٍ غَافِل» رسول خدا صلّی الله علیه وآله فرمودند: خدا را بخوانید در حالی که یقین به اجابت دعا دارید و بدانید که خداوند از دل غافل،دعایی را نمی پذیرد.[44]
2-سُئِلَ رَسُولُ اللهِ صلّی الله علیه و آله عَنِ اسْمِ اللَّهِ الْأَعْظَمِ قَالَ: «كُلُّ اسْمٍ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ أَعْظَمُ فَفَرِّغْ قَلْبَكَ مِنْ كُلِ مَا سِوَاهُ وَ ادْعُهُ بِأَيِّ اسْمٍ شِئْت...» از رسول خدا صلّی الله علیه وآله در باره اسم اعظم خدا سوال شد،حضرت فرمودند: همه اسم های خدا اعظم هستند، پس دل خود را از هرچه جز اوست خالی گردان و آن گاه او را به هر اسمی که خواستی بخوان.[45]
3-قال الصّادق علیه السّلام: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا يَسْتَجِيبُ دُعَاءً بِظَهْرِ قَلْبٍ سَاهٍ فَإِذَا دَعَوْتَ فَأَقْبِلْ بِقَلْبِكَ ثُمَّ اسْتَيْقِنْ بِالْإِجَابَةِ.» امام صادق علیه السّلام فرمودند: همانا خدای عزّ و جلّ دعایی را که از دلی غافل و بی توجّه سر زند اجابت نمی کند،پس هر گاه دعا کردی با دلت(به خدا)روی آر و یقین بدان که در این صورت دعایت مستجاب می شود.[46]
6-وفای به عهد الهی
خدای متعال با بندگان خود عهد بسته است که در صورت دعا کردن ایشان،دعایشان رامستجاب کند-ادعونی استجب لکم-ولی در جای دیگر از قرآن کریم می فرماید: أَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُم (بقره/40)به عهد من وفا کنید،(که اگر چنین کنید)به عهد شما وفا خواهم کرد.در نتیجه یکی از شروط اجابت دعا،وفا نمودن بنده به عهد و قرارهایی است که با خدای خود بسته است،و در صورت بی توجّهی به آن ها از اجابت دعا محروم خواهد شد.وفای به عهد الهی در قرآن از اهمیّت ویژه برخوردار است.خداوند در قرآن کریم می فرماید: بَلى مَنْ أَوْفى بِعَهْدِهِ وَ اتَّقى فَإِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ إِنَّ الَّذِينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَيْمانِهِمْ ثَمَناً قَلِيلًا أُولئِكَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ وَ لا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَ لا يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ لا يُزَكِّيهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ. (آل عمران/76و77) آرى، كسى كه به پيمان خود وفا كند و پرهيزگارى پيشه نمايد، (خدا او را دوست مىدارد زيرا) خداوند پرهيزگاران را دوست دارد. كسانى كه پيمان الهى و سوگندهاى خود (به نام مقدس او) را به بهاى ناچيزى مىفروشند، آنها بهرهاى در آخرت نخواهند داشت و خداوند با آنها سخن نمىگويد و به آنان در قيامت نمىنگرد و آنها را (از گناه) پاك نمىسازد و عذاب دردناكى براى آنهاست. در جای دیگر از مصحف شریف می فرماید: الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُون(بقره/27) فاسقان كسانى هستند كه پيمان خدا را، پس از محكم ساختن آن، ميشكنند و پيوندهايى را كه خدا دستور داده برقرار سازند، قطع نموده، و در روى زمين فساد ميكنند، اينها زيانكارانند. در این رابطه به حدیثی از حضرت صادق علیه السّلام توجّه فرمایید: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: «قَالَ لَهُ رَجُلٌ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ [ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ] وَ إِنَّا نَدْعُو فَلَا يُسْتَجَابُ لَنَا، قَالَ لِأَنَّكُمْ لَا تَفُونَ اللَّهَ بِعَهْدِهِ وَ إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ [أَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ] وَ اللَّهِ لَوْ وَفَيْتُمْ لِلَّهِ لَوَفَى اللَّهُ لَكُم» از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده است: مردی به ایشان عرض کرد:فدایت شوم،خدا می فرماید:مرا بخوانید شما را اجابت می کنم،و ما او را خواندیم ولی(دعای)ما مستجاب نشد!حضرت فرمودند:چون شما به عهد خدا وفا نکردید.خداوند می فرماید: به عهد من وفا کنید، به عهدتان وفا می کنم،به خدا قسم اگر به عهد خدا وفا می کردید،هر آینه خدا هم به عهد خود برایتان وفا می کرد.[47]
در تأثیر منفی لقمه حرام بر زندگی،جای هیچ گونه تردید نیست.لقمه حرام به حدّی شیطان را بر انسان مسلّط می سازد که اگر ولی خدا هم با او سخن گفته و راهنمائیش نماید،پاسخی جز تمسخر و دشمنی به خیرخواهی او نخواهد داد.در واقعه کربلا و حوادث روز عاشورا،لشگر یزیدیان(علیهم لعنة الله)در مقابل خیر خواهی های امام حسین علیه السّلام،گفتند:تو را با لب تشنه خواهیم کشت!حضرت سیّدالشّهدا علیه السّلام علّت قساوت قلب ایشان را اینگونه بیان فرمودند: «و أحاطُوا بِالحسينِ مِن كُلِّ جانبٍ حَتّى جَعَلُوهُ في مثلِ الحلقةِ فَخَرَجَ علیه السّلامُ حَتّى أَتَى النّاسَ فَاستَنصَتَهُم فَأَبَوا أَن يَنصِتُوا حَتّى قالَ لَهُم وَيْلَكُمْ مَا عَلَيْكُمْ أَنْ تُنْصِتُوا إِلَيَّ فَتَسْمَعُوا قَوْلِي وَ إِنَّمَا أَدْعُوكُمْ إِلَى سَبِيلِ الرَّشَادِ فَمَنْ أَطَاعَنِي كَانَ مِنَ الْمُرْشَدِينَ وَ مَنْ عَصَانِي كَانَ مِنَ الْمُهْلَكِينَ وَ كُلُّكُمْ عَاصٍ لِأَمْرِي غَيْرُ مُسْتَمِعٍ قَوْلِي فَقَدْ مُلِئَتْ بُطُونُكُمْ مِنَ الْحَرَام»لشگر عمر سعد از هر طرف امام حسین علیه السّلام را احاطه کردند تا جائی که ایشان را در حلقه محاصره قرار دادند ...حضرت از ایشان خواستند تا سکوت کنند ولی آن ها سکوت نکردند،تا اینکه امام علیه السّلام فرمودند: وای بر شما!چه مانعتان می شود از اینکه سکوت کنید تا کلام مرا بشنوید،من تنها شما را به راه رشد و هدایت دعوت می کنم.هر کس از من اطاعت کند از هدایت شدگان خواهد بود و هرکه از من نافرمانی کند هلاک خواهد شد،و همه شما امر مرا نافرمانی می کنید، به کلامم گوش فرا نمی دهید، پس قطعاً شکم های شما از حرام پر شده است.[48]
یکی از آثار سوء کسب حرام،عدم استجابت دعا ست.روایات زیادی بر این مطلب دلالت دارد که من باب نمونه به برخی از آن ها اشاره می شود:
1-رُوِيَ «أَنَّ رَجُلًا أَتَى النَّبِيَّ صلّی الله علیه وآله فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ ادْعُ اللَّهَ أَنْ يَسْتَجِيبَ دُعَائِي فَقَالَ صلّی الله علیه و آله إِنْ أَرَدْتَ ذَلِكَ فَأَطِبْ كَسْبَك»مردی خدمت نبیّ اکرم صلّی الله علیه و آله رسید،پس عرض کرد: ای رسول خدا از خدا بخواهید ات دعایم را مستجاب کند، پس رسول اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند: اگر می خواهی دعایت مستجاب شود، درآمد و کسبت را پاک کن.[49]
2-رُوِيَ «أَنَّ مُوسَى علیه السّلام رَأَى رَجُلًا يَتَضَرَّعُ تَضَرُّعاً عَظِيماً وَ يَدْعُو رَافِعاً يَدَيْهِ وَ [يَبْتَهِلُ] فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَى مُوسَى علیه السّلام لَوْ فَعَلَ كَذَا وَ كَذَا لَمَا أَسْتَجِيبُ دُعَاءَهُ لِأَنَّ فِي بَطْنِهِ حَرَاماً وَ عَلَى ظَهْرِهِ حَرَاماً وَ فِي بَيْتِهِ حَرَاما» روایت شده است که موسی علیه السّلام مردی را دید که به شدّت زاری می کند و در حالی که دو دستش را بالا برده است دعا و زاری می کند.پس خداوند به موسی علیه السّلام وحی نمود: اگر او چنین و چنان هم می کرد، دعایش مستجاب نمی شد، زیرا در شکمش و بر پشتش و در خانه اش حرام جای دارد.[50]
3-قَالَ رسول الله صلّی الله علیه و آله: «إِنَّ أَحَدَكُمْ لَيَرْفَعُ يَدَيْهِ إِلَى السَّمَاءِ فَيَقُولُ يَا رَبِّ يَا رَبِّ وَ مَطْعَمُهُ حَرَامٌ وَ مَلْبَسُهُ حَرَامٌ فَأَيُّ دُعَاءٍ يُسْتَجَابُ لِهَذَا وَ أَيُّ عَمَلٍ يُقْبَلُ مِنْهُ وَ هُوَ يُنْفِقُ مِنْ غَيْرِ حِلٍّ إِنْ حَجَّ حَجَّ حَرَاماً وَ إِنْ تَصَدَّقَ تَصَدَّقَ بِحَرَامٍ وَ إِنْ تَزَوَّجَ تَزَوَّجَ بِحَرَامٍ وَ إِنْ صَامَ أَفْطَرَ عَلَى حَرَامٍ فَيَا وَيْحَهُ مَا عَلِمَ أَنَّ اللَّهَ طَيِّبٌ لَا يَقْبَلُ إِلَّا الطَّيِّبَ وَ قَدْ قَالَ فِي كِتَابِهِ إِنَّما يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِين» رسول خدا صلّی الله علیه وآله فرمودند: همانا یکی از شما دو دستش را به سمت آسمان بلند می کند و می گوید: ای پروردگارم! ای پروردگارم! در حالی که لقمه و لباسش حرام است، پس کدامین دعای این شخص مستجاب می شود و کدام عملش(به درگاه خدا)پذیرفته می گردد در حالی که از غیر حلال انفاق می کند.اگر حج به جا آورد، حجّ حرام است،اگر صدقه دهد از حرام می دهد و اگر ازدواج کند به وسیله مال حرام ازدواج می کند و اگر روزه بگیرد با مال حرام افطار می کند، پس وای بر او! نمی داند که خداوند پاک است، جز پاک را قبول نمی کند و به تحقیق که او در کتابش (قرآن)فرموده است: فقط خداوند از متّقین قبول می کند.[51]
4- قَالَ رسول الله صلّی الله علیه وآله: «أَطِبِ كَسْبَكَ تُسْتَجَبْ دَعْوَتُكَ فَإِنَّ الرَّجُلَ يَرْفَعُ اللُّقْمَةَ إِلَى فِيهِ فَمَا تُسْتَجَابُ لَهُ دَعْوَةٌ أَرْبَعِينَ يَوْما»رسول خدا صلّی الله علیه وآله فرمودند: درآمدت را پاک کن تا دعایت مستجاب شود، پس همانا انسان لقمه(حرام)را به دهان خود می برد و(در نتیجه)تا چهل روز دعایش مستجاب نمی شود.[52]
5-في الحديث القدسيّ: «منك الدُّعاءُ وَ مِنّي الإِجابَةَ، فَلا تُحجَبُ عَنِّي إلّا دَعوَةُ آكِلِ الحَرامِ.» در حديث قدسى آمده:خداوند فرموده: اى بندهام، از تو دعا كردن و از من اجابت نمودن است. پس هيچ گاه براى دعا از من خجالت مكش مگر موقعى كه غذاى حرام خورده باشى.[53]
6-عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السّلام قَالَ:«إِذَا أَرَادَ أَحَدُكُمْ أَنْ يُسْتَجَابَ لَهُ فَلْيُطَيِّبْ كَسْبَهُ وَ لْيَخْرُجْ مِنْ مَظَالِمِ النَّاسِ وَ إِنَّ اللَّهَ لَا يُرْفَعُ إِلَيْهِ دُعَاءُ عَبْدٍ وَ فِي بَطْنِهِ حَرَامٌ أَوْ عِنْدَهُ مَظْلِمَةٌ لِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ.» از امام صادق علیه السّلام روایت شده که فرمودند: هر یک از شما که می خواهد دعایش مستجاب شود، پس باید درآمد خود را پاک کند و از مظالم مردم(حقّ النّاس) خارج شود، و بدرستی که نزد خداوند، دعای هیچ بنده ای که مال حرامی در شکمش یا مظلمه کسی به گردنش باشد، بالا نمی رود.[54]
افرادی که دعایشان مستجاب است
در پایان فصل شرایط دعا، به ذکر افرادی می پردازیم که در جملات نورانی ائمّه اطهار علیهم السّلام به عنوان کسانی معرّفی شده اند که دعایشان به درگاه خداوند کریم مستجاب است.
1- دعای امام عادل.
2- نفرین مظلوم در حقّ کسی که به او ظلم کرده.
3- دعای فرزند صالح در حقّ والدینش.
4- دعای پدر صالح برای فرزندش.
5- دعای مومن در غیاب مومن دیگر.
عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ علیه السّلام قَالَ: «خَمْسُ دَعَوَاتٍ لَا يُحْجَبْنَ عَنِ الرَّبِّ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى دَعْوَةُ الْإِمَامِ الْمُقْسِطِ وَ دَعْوَةُ الْمَظْلُومِ يَقُولُ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَأَنْتَقِمَنَّ لَكَ وَ لَوْ بَعْدَ حِينٍ وَ الْوَلَدُ الصَّالِحُ لِوَالِدَيْهِ وَ الْوَالِدُ الصَّالِحُ لِوَلَدِهِ وَ دَعْوَةُ الْمُؤْمِنِ لِأَخِيهِ بِظَهْرِ الْغَيْبِ فَيَقُولُ وَ لَكَ مِثْلُهُ.» عبد الله بن سنان از امام صادق عليه السلام روايت كرد، فرمود: پنج دعاست كه از پروردگار تبارك و تعالى محجوب نمىشود: دعاى پيشواى عادل و دعاى مظلوم، خداى تعالى مىفرمايد: من، اگر چه بعد از مدتى، براى تو انتقام مىگيرم. و دعاى فرزند صالح براى پدر و مادرش و پدر صالح براى فرزندش و دعاى مؤمن در غياب مؤمن براى او، خداى تعالى مىفرمايد: و براى تو مثل آن باد.
6- دعای کودکان قبل از ارتکاب گناه.
قَالَ رَسُولُ اللهِ صلّی الله علیه و آله: «دُعَاءُ أَطْفَالِ أُمَّتِي مُسْتَجَابٌ مَا لَمْ يُقَارِفُوا الذُّنُوب» رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: دعای کودکان امّتم مستجاب است تا زمانی که مرتکب گناه نشوند.
7- نفرین پدر درباره فرزندی که او را آزرده.
8-دعای مظلوم در حقّ کسیکه انتقامش را از ظالم گرفته است.
9- دعای مومن در حق کسی که به خاطر اهل بیت علیهم السّلام به او کمک کرده.
10- نفرین مومن درباره کسی که در اضطرار و احتیاجش به کمک او نیاز داشته و او با وجودِ توانِ کمک، از کمک به او دریغ کرده است.
قَالَ الصَّادِقُ (عَلَيْهِ السَّلَامُ): «ثَلَاثُ دَعَوَاتٍ لَا يُحْجَبْنَ عَنِ اللهِ (تَعَالَى): دُعَاءُ الْوَالِدِ لِوَلَدِهِ إِذَا بَرَّهُ، وَ دَعْوَتُهُ عَلَيْهِ إِذَا عَقَّهُ، وَ دُعَاءُ الْمَظْلُومِ عَلَى ظَالِمِهِ، وَ دُعَاؤُهُ لِمَنِ انْتَصَرَ لَهُ مِنْهُ، وَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ دَعَا لِأَخٍ لَهُ مُؤْمِنٍ وَاسَاهُ فِينَا، وَ دُعَاؤُهُ عَلَيْهِ إِذَا لَمْ يُوَاسِهِ مَعَ الْقُدْرَةِ عَلَيْهِ وَ اضْطِرَارِ أَخِيهِ إِلَيْهِ.» امام صادق علیه السّلام فرمودند: سه دعاست كه از خداوند عزيز و جليل مخفى نمىماند: دعاى پدر براى فرزندش، زمانى كه به او نيكى كند و نفرينش بر او وقتى كه پدر را بيازارد. نفرين مظلوم عليه ظالم و دعايش براى كسى كه وى را عليه ظالم يارى كرده است. دعاى مؤمن براى برادر مؤمنى كه او را در راه ما يارى كرده باشد ونفرينش عليه او زمانى كه او را يارى نكرده باشد با اينكه هم او قدرت اين كار را داشت و هم برادر مؤمنش بدان نيازمند بود.
11- دعای حاجی و عمره گذار.
12- دعای روزه دار تا وقتی که افطار کند.
قَالَ رَسُولُ اللهِ صلّی الله علیه و آله:« أَرْبَعَةٌ لَا تُرَدُّ لَهُمْ دَعْوَةٌ وَ تُفَتَّحُ لَهَا أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ تَصِيرُ إِلَى الْعَرْشِ دُعَاءُ الْوَالِدِ لِوَلَدِهِ وَ الْمَظْلُومِ عَلَى مَنْ ظَلَمَهُ وَ الْمُعْتَمِرِ حَتَّى يَرْجِعَ وَ الصَّائِمِ حَتَّى يُفْطِر» رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: چهار نفرند که دعایشان رد نمی شود و درهای آسمان بروی دعایشان باز می شود و تا عرش بالا می رود، دعای پدر برای فرزندش و نفرین مظلوم درباره کسی که به او ظلم کرده و دعای عمره گذار تا زمانی که برگردد و روزه دار تا هنگامی که افطار کند.
عيسى بن عبد الله القمي قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام يَقُولُ:« ثَلَاثَةٌ دَعْوَتُهُمْ مُسْتَجَابَةٌ الْحَاجُّ وَ الْمُعْتَمِر...». «عيسى بن عبد اللَّه قمى» گويد: شنيدم حضرت امام صادق- عليه السّلام- مىگويد: سه نفر دعايشان مستجاب است: اوّل: حاجى و معتمر (كسى كه حج و عمره انجام مىدهد...)
13- نفرین انسان درباره کسانی که در حقّشان خوبی کرده ولی آن ها از او تشکّر نکرده اند.
عَنِ النَّبِيِّ صلّی الله علیه و آله: «مَنْ أَحْسَنَ إِلَى قَوْمٍ فَلَمْ يُقْبِلُوهُ بِالشُّكْرِ فَدَعَا عَلَيْهِمْ اسْتُجِيبَ لَهُ فِيهِمْ.» رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: هرکس به مردم خوبی کند و آن ها از وی تشکّر نکنند و او نفرینشان کند، نفرینش در حقّ آنان مستجاب می شود.
14- دعای کسی که قرآن بخواند.
قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ علیه السّلام:«مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ كَانَتْ لَهُ دَعْوَةٌ مُجَابَةٌ إِمَّا مُعَجَّلَةٌ وَ إِمَّا مُؤَجَّلَة» امام مجتبی علیه السّلام فرمودند: کسی که قرآن بخواند دعایش،دیر یا زود مستجاب می شود.
15- دعای کسی که به مومنی در ماه رمضان افطاری دهد.
عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ علیه السّلام قَالَ: «أَيُّمَا مُؤْمِنٍ أَطْعَمَ مُؤْمِناً لَيْلَةً مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِذَلِكَ مِثْلَ أَجْرِ مَنْ أَعْتَقَ ثَلَاثِينَ رَقَبَةً نَسَمَةً مُؤْمِنَةً وَ كَانَ لَهُ بِذَلِكَ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ دَعْوَةٌ مُسْتَجَابَةٌ.» امام صادق عليه السّلام فرمودند: هر مؤمنى كه در شبى از ماه رمضان مؤمنى را اطعام کند، خداوند به سبب اين كار او را پاداشى همانند پاداش كسى نويسد كه سى بنده مؤمن را آزاد نموده است و او در پيشگاه خداى گرامى و بزرگ دعایی برآورده شده دارد.
16- دعای دیگران در حقّ انسان.
قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السّلام:«لَا تَسْتَحْقِرُوا دَعْوَةَ أَحَدٍ فَإِنَّهُ قَدْ يُسْتَجَابُ الْيَهُودِيُّ فِيكُمْ وَ لَا يُسْتَجَابُ لَهُ فِي نَفْسِه». مولا امیرالمومنین علیه السّلام فرمودند: دعای هیچ کس را کوچک نشمارید، پس بدرستی که گاهی دعای یک یهودی در حقّ شما مستجاب می شود در حالی که دعایش درباره خودش مستجاب نمی گردد.
17- دعای کسی که در دعا کردن به درگاه خداوند اصرار و پافشاری می کند.
عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ وَ أَبِي جَعْفَرٍ علیهما السّلام قَالا: «وَ اللهِ مَا يُلِحُّ عَبْدٌ عَلَى اللهِ إِلَّا اسْتَجَابَ لَه». از امام صادق و امام باقر علیهما السّلام روایت شده است که فرمودند: به خدا قسم بنده ای(در درخواست و دعا) به درگاه خداوند اصرار و پافشاری نمی نماید مگر اینکه پروردگار دعایش را مستجاب خواهد نمود.
18- دعای کسی که یاد خدا در او منجر به فراموش کردن دعایش شده است.
عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ علیه السّلام قَالَ: «إِنَّ اللهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَقُولُ مَنْ شُغِلَ بِذِكْرِي عَنْ مَسْأَلَتِي أَعْطَيْتُهُ أَفْضَلَ مَا أُعْطِي مَنْ سَأَلَنِي». از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمودند: خدای تبارک و تعالی می فرماید: هر کس که به واسطه یاد من از خواسته اش غافل شود(خواسته و دعایش را فراموش کند)، بالاترین چیزی که به سائل درگاهم عطا شده است به او عنایت خواهم کرد.
19- دعای مظلوم.
20- دعای مسافر.
عَنِ النَّبِيِّ (صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) أَنَّهُ قَالَ: «دَعْوَةُ الْمَظْلُومِ مُسْتَجَابَةٌ وَ إِنْ كَانَتْ مِنْ فَاجِرٍ مَخُوفٍ عَلَى نَفْسِهِ». از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت شده است که فرمودند: دعای مظلوم مستجاب است، اگرچه این دعا از سوی مظلومی باشد که اهل گناه و فسق و فجور است و (به خاطر عقوبت و آثار گناهانش) بر جان او ترسیده شده.
قَالَ رَسُولُ اللهِ صلّی الله علیه وآله: «ثَلَاثُ دَعَوَاتٍ مُسْتَجَابَاتٌ دَعْوَةُ الصَّائِمِ وَ دَعْوَةُ الْمُسَافِرِ وَ دَعْوَةُ الْمَظْلُوم». رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: سه دعا مستجاب است: دعای روزه دار،دعای مسافر و دعای مظلوم.
قَالَ رَسُولُ اللهِ صلّی الله علیه و آله: «ثَلَاثُ دَعَوَاتٍ مُسْتَجَابَاتٌ لَا شَكَّ فِيهِنَّ دَعْوَةُ الْمَظْلُومِ وَ دَعْوَةُ الْمُسَافِرِ وَ دَعْوَةُ الْوَالِدِ عَلَى وَلَدِهِ». رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: سه دعا بدون شک مستجاب است: دعای مظلوم، دعای مسافر و نفرین پدر درباره فرزند.
21- دعای مجاهد و رزمنده در راه خدا.
22- دعای مریض.
عيسى بن عبد الله القمي قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللهِ علیه السّلام يَقُولُ:« ثَلَاثَةٌ دَعْوَتُهُمْ مُسْتَجَابَةٌ الْحَاجُّ وَ الْمُعْتَمِرُ وَ الْغَازِي فِي سَبِيلِ اللهِ فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونَهُمْ وَ الْمَرِيضُ فَلَا تَقْرِضُوهُ وَ لَا تُضْجِرُوهُ». عيسى بن عبد اللَّه قمى گويد: شنيدم حضرت امام صادق- عليه السّلام- مىگويد: سه نفر دعايشان مستجاب است: اوّل: حاجى و معتمر (كسى كه حج و عمره انجام مىدهد) دوّم: مجاهد(رزمنده) در راه خدا- دقت كنيد كه در آنچه از او باقى مانده چگونه عمل مىكنيد- سوّم: مريض، مبادا متعرّض او شويد يا دلتنگش نماييد.
عن النبیّ صلّی الله علیه و آله: «مَنْ عَادَ مَرِيضاً فِي اللهِ لَمْ يَسْأَلِ الْمَرِيضُ لِلْعَائِدِ شَيْئاً إِلَّا اسْتَجَابَ لَه».از نبیّ اکرم صلّی الله علیه و آله روایت شده است که فرمودند: كسى كه مريضى را به خاطر خداوند عيادت مىكند، اگر آن مريض برايش دعا كند، مستجاب مىشود.
23- دعای فقیری که به او کمک می شود،اگر مومن باشد.
حُفِظَ عَنْهُمْ علیهم السّلام:« إِنَّ سِتَّةً لَا تُحْجَبُ لَهُمْ ... وَ الْفَقِيرُ الْمُنْعَمُ عَلَيْهِ إِذَا كَانَ مُؤْمِنا». از اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام این روایت شریف محفوظ است که فرمودند: شش گروه هستند که دعایشان مستجاب است... و (ششم) فقیری که به او کمک می شود،اگر مومن باشد.