التزام عملى به نوافل و مستحبات و ترك مكروهات‏

یكى دیگر از نقاط آغاز، التزام به نوافل و مستحبات است. نوافل و سنن صالحه چندان مهم است كه بعضى از فقها ترك جمیع سنن را از آن جهت كه دلیل بر بی‌اعتنایى به آداب شرع مقدّس است حرام دانسته‌آند.[1]
چند نكته مفید:
الف. التزام و استمرار بر نوافل و مستحبات سه اثر مهم دارد:
1. گناهان انسان را محو می‌سازد، چنان كه خداوند متعال می‌فرماید:
«وَ اقِمِ الصَّلوةَ طَرَفَىِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیلِ اِنَّ الْحَسَناتِ یذْهِبْنَ السَّیئاتِ ....[2]
نماز بگزار در آغاز و انجام روز و ساعاتى از شب. زیرا نیكی‌ها بدی‌ها را از میان می‌برد ...»
و در حدیث آمده است كه نماز مؤمن در شب گناهان روز او را از بین می‌برد.[3] و در بعضى نقل‌ها آمده است كه نماز وتر گناهان را از بین می‌برد.[4]
2. نواقص و كمبودهایى را كه بر اثر غفلت یا قصور در فرایض و واجبات رخ داده است، جبران می‌کند. مثلاً نوافل یومیه- خصوصاً نوافل شب- نواقص نمازهاى یومیه را مرتفع می‌سازد، روزه‏هاى مستحبّى نواقص روزه‌هاى ماه رمضان را بر طرف می‌کند، صدقات مستحبّه كمبودهاى واجبات مالى از قبیل زكات و خمس را رفع می‌نماید و ... و احتمال دارد كه اعمال مستحبه مطلقاً در رفع نواقص كلیه فرایض و واجبات مؤثر باشد. در این مورد به چند حدیث اشاره مى‏شود.
از امام باقر(ع) نقل شده است كه فرمود:
«إنَّما جُعِلَتْ النّافِلةُ لِیتُمَّ بِها ما یفْسُدُ مِنَ الْفَریضَةِ.[5]
نماز نافله براى آن قرار داده شده است كه فساد و نقض فرایض را جبران كند.»
و در حدیث دیگر آمده است:
«إنَّ اللّهَ تَباركَ وَ تَعالَى أتَمَّ صَلَاةَ الفَرِیضَةَ بِصَلوةِ النَّافِلَة.[6]
خداوند تبارك و تعالى نماز واجب را با نماز نافله كامل كرده است.»
ابوحمزه ثمالى می‌گوید كه امام(ع) فرمود: هیچ نمازى بدون حضور قلب قبول نیست. من عرض كردم: فدایت شوم، همه ما هلاك شدیم؟ فرمود: نه، زیرا خداوند متعال این گونه عبادات را به وسیله نافله‌ها كامل می‌گرداند.[7]
3. موجب تقرّب به خداوند سبحان می‌شود، چنان كه می‌فرماید:
«تَتَجافى‏ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ ینْفِقُونَ فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما اخْفِىَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أعْینٍ جَزاءً بِما كانُوا یعْمَلُونَ.[8]
مؤمنان حقیقى شب‌ها پهلو از بستر بر می‌دارند و خداى را با بیم و امید می‌خوانند و از آنچه روزی‌شان كرده‌ایم انفاق می‌کنند. پس هیچ كس نمی‌داند به پاداش اعمال‌شان چه نعمت‌ها به عنوان چشم ‏روشنى براى آنها در عالم غیب آماده شده است.»
و نیز می‌فرماید:
«وَ مِنَ اللَّیلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسى‏ أنْ یبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً.[9]
پاسى از شب را براى اداى نافله بیدار باش، باشد كه خدایت تو را به جایگاه پسندیده‌اى برگزیند.»
و در حدیث قدسى آمده است:
«... وَ مَا تَقَرَّبَ‏ إِلَی‏ عَبْدٌ بِشَی‏ءٍ أَحَبَ‏ إِلَی‏ مِمَّا افْتَرَضْتُ‏ عَلَیهِ وَ إِنَّهُ لَیتَقَرَّبُ إِلَی بِالنَّافِلَةِ حَتَّى أُحِبَّهُ فَإِذَا أَحْبَبْتُهُ كُنْتُ سَمْعَهُ الَّذِی یسْمَعُ بِهِ وَ بَصَرَهُ الَّذِی یبْصِرُ بِهِ وَ لِسَانَهُ الَّذِی ینْطِقُ بِهِ وَ یدَهُ الَّتِی یبْطِشُ بِهَا إِنْ دَعَانِی أَجَبْتُهُ وَ إِنْ سَأَلَنِی أَعْطَیتُه‏...[10]
هیچ بنده‌اى به عبادتى بهتر از فرایض و واجبات به من تقرّب نجسته است و او به وسیله نوافل به من تقرّب می‌جوید تا جایى كه من او را دوست بدارم، آنگاه كه دوستش داشتم من گوش شنواى او و دیده بیناى او و زبان گویا و دست تواناى او خواهم بود، اگر مرا بخواند پاسخش می‌دهم و چنانچه چیزى از من بخواهد ارزانی‌اش می‌دارم.»
در حدیث دیگر آمده است:
«صَلَاةُ النَّوَافِلِ‏ قُرْبَانُ‏ كُلِ‏ مُؤْمِنٍ‏....[11]
نماز نافله وسیله نزدیك شدن مؤمنان به خداوند است ....»
از رسول خدا(ص) نقل شده است:
«أشرَافُ اُمَّتِى حَملَةُ القُرانِ وَ أصحَابُ اللَّیلِ.[12]
بزرگان و اشراف امّت من دو گروه‌اند: حاملان [: حافظان‏] قرآن و شب زنده‌داران.»
ب. نكته دوّم آن كه اعمال مستحبه و نوافل در صورتى مفید و مؤثر است كه استمرار و تداوم داشته باشد، چنان كه در احادیث آمده است: هر عمل نیكى را كه شروع می‌کنید حداقل آن را تا یك سال ادامه دهید[13] كه تأثیر عمل در تداوم آن است.
و در حدیث دیگر آمده است: مداومت بر كار خیر آثار خوبى از آن ناشى می‌شود از جمله: ترك كارهاى زشت، پرهیز از لغزش و گناه، حصول یقین، حبّ نجات، طاعت خداى رحمان، تعظیم منطق و برهان، دورى از وسوسه شیطان و پذیرفتن عدل و گفتار حق. این‌ها چیزهایى است كه شخص خردمند از تداوم بر كار خوب به دست مى‏آورد.[14] و در حدیث دیگر در اهمیت مداومت بر كار خیر از امام باقر(ع) نقل شده است كه آن حضرت همواره می‌فرمود: هنگامى كه بر كار خوبى خود را عادت می‌دهم دوست دارم كه بر آن مداومت داشته باشم. چنانچه نتوانم آن را در شب انجام دهم قضاى آن را در روز به جا می‌آورم و اگر در روز از من فوت شود در شب آن را قضا می‌کنم. به راستى محبوب‌ترین عمل نزد خدا عملى است كه دوام داشته باشد.[15]
ج. مقصود از التزام به نوافل و مستحبات آن نیست كه انسان تمام مستحبات را به جا آورد كه چنین چیزى نه ممكن است و نه جایز، زیرا نه امكانات اجازه می‌دهد و نه سایر تكالیف و مسئولیت‌ها براى انسان این همه وقت باقى می‌گذارد بلكه مقصود آن است كه انسان در حدود شرایط و امكانات فردى و اجتماعى اعمالى را انتخاب كند و ملتزم به انجام آن باشد.
د. در شرع انور نسبت به پاره‌اى از عبادات و مستحبات و خدمات و صدقات و سنن صالحه بیشتر تأكید شده و سیره و روش اولیاى دین و ائمه معصومین علیهم السلام بر التزام به این گونه سنن بوده است مانند: قرائت قرآن، تهجّد و شب‌زنده‌دارى و مناجات و راز و نیاز در دل شب (آنگاه كه چشم‌ها همه در خواب‌اند)، التزام به اوّل وقت در نمازهاى واجب، به جا آوردن پنجاه و یك ركعت نماز در شبانه روز كه هفده ركعت آن واجب و بقیه مستحب است به ویژه نماز شب و دو ركعت نافله صبح و دو ركعت نافله عشاء (وتیره)[16] و همواره با وضو بودن، رعایت آداب و سنن و حضور قلب در عبادات، تعقیبات نماز، شركت مداوم در نماز جمعه و جماعات، طولانى كردن قنوت و سجده‌هاى نماز، و سه روز روزه در هر ماه، زیارت قبور اولیاء و شهدا خصوصا پیامبر اكرم(ص) و ائمه معصومین علیهم السلام، گریه و بكاء در عزاى سید الشّهداء(ع) و توسّل به آن حضرت و سایر معصومین علیهم السلام، صله رحم و دستگیرى از ارحام و مستمندان، اطعام طعام و افشاى سلام به ویژه در مورد دوستداران اهل بیت عصمت علیهم السلام، تداوم نسبت به برخى از اوراد و اذكار مأثوره مانند ذكر «لا اله الّا اللّه» و «استغفر اللّه ربى و اتوب إلیه» و صلوات بر محمد و آل محمد(ص) و تسبیحات حضرت فاطمه(س)[17] بعد از هر نماز و در هنگام خواب. بعضى از بزرگان فرموده‌اند صد بار ذكر «لا اله الّا اللّه» و هفتاد بار استغفار پس از نماز صبح به شرط توجه و حضور قلب بسیار مجرب است، حتى المقدور آن را ترك نكنید و همچنین ده بار گفتن «لا اله الّا اللّه الملك الحقّ المبین» و هفت بار «لا حول و لا قوّة الّا باللّه العلى العظیم» پس از نماز صبح و نماز مغرب.
در احادیث آمده است كه قرائت چهار آیه از آخر سوره حشر كه از آیه شریفه‏ «لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُران» شروع شده و تا آخر سوره به پایان می‌رسد هر روز صبح بسیار خوب است و بهتر آن است كه در سجده شكر خوانده شود. این بود قسمتى از مستحبّات كه تداوم بر آن بسیار مجرّب و مفید است.

1- اثرات مهم التزام و استمرار بر نوافل و مستحبات را بیان کنید.
2- اعمال مستحبه و نوافل در چه صورتى مفید و مؤثر است؟
3- مقصود از التزام به نوافل و مستحبات چیست؟

 

پی‌نوشت‌ها

[1] . مرحوم صاحب جواهر در كتاب قضا و شهادات( ج 41- ص 30) در عدالت شاهد می‌فرماید: بعضى از فقها معتقدند كه ترك جمیع سنن و مستحبّات در صورتى كه دلیل بر بى اعتنایى به سنن اسلامى باشد منافى و قادح عدالت است.
[2] . هود- 114.
[3] . جامع احادیث الشیعه، ج 7- ص 107.
[4] . همان، صص 107 و 108. نماز وتر یك ركعت است كه با آداب مخصوصه در پایان نوافل شب خوانده می‌شود.
نوافل شب یازده ركعت است كه هشت ركعت آن به نیت نماز شب و دو ركعت به نیت نماز شفع و یك ركعت به نیت نماز وتر خوانده می‌شود و ثواب و آثار فراوانى دارد.
[5] . جامع احادیث الشیعه، ج 7- صص 116- 118.
[6] . جامع احادیث الشیعه، ج 7- صص 116- 118.
[7]. همان، ص 135.
[8] . سجده- 16- 17.
[9] . اسراء- 79.
[10] . جامع احادیث الشیعه، ج 7- ص 99.
[11] . همان، ص 100.
[12] . همان، ص 102.
[13] . اصول كافى، ج 2- صص 82 و 83.
[14] . تحف العقول، ص 14.
[15] . مستدرك، ج 1- ص 15.
[16] . مفسرّان قرآن گفته‌اند: آیه شریفه «وَ قُرْانَ الْفَجْرِ إنَّ قُرْانَ الْفَجْرِ كانَ مَشْهُوداً» ( اسراء- 78) مربوط به نافله صبح می‌باشد كه در نزد خدا مشهود و مقبول است.
[17] . تسبیحات حضرت زهرا سلام اللّه علیها عبارت است از 34 بار اللّه اكبر، 33 بار الحمد للّه و 33 بار سبحان اللّه.