فصل دوازدهم؛ مرابطه، مراقبه، محاسبه و معاتبه | ۳
د. اصل ثبت و ضبط اعمال: بسیارى از مردم در اثر غفلت ماهها و سالها به حساب خود نمیرسند، گویى اصلا كارى نكردهاند. اینان اعمال گذشته خود را فراموش و از میان رفته میپندارند، غافل از این كه خداوند براى هر فردى پروندهاى ترتیب داده و فرشتگانى را مأمور تنظیم آن نموده است و روز قیامت این پرونده مورد بررسى قرار میگیرد، كه میفرماید:
«وَ كُلَّ انْسانٍ الْزَمْناهُ طائِرَهُ فی عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ یوْمَ الْقِیامَةِ كِتاباً یلْقیهُ مَنْشُوراً.[1]
اعمال هر انسانى را به گردنش قرار دادهایم و روز قیامت كتابى براى او بیرون میآوریم كه آن را در برابر خود گشوده میبیند.»
«اقْرَاْء كِتابِكَ كَفى بِنَفْسِكَ الْیوْمَ عَلَیكَ حَسیباً.[2]
[این همان نامه اعمال اوست، به او میگوییم] كتابت را بخوان! كافى است كه امروز خود حسابگر خود باشى.»
«وَ انَّ عَلَیكُمْ لَحافِظینَ، كِراماً كاتِبینَ یعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ.[3]
به راستى نگهبانان خوب و نویسندگان آگاهى بر شما گماردهام كه به تمام اعمال و رفتار شما دانایند.»
این پرونده به طور تفصیل بر انسان عرضه میشود تا جاى هیچگونه انكار و شبههاى باقى نماند. در آیه 4 سوره طارق پس از این كه خداى متعال به آسمان و ... سوگند یاد میکند، میفرماید:
«اِنْ كُلُّ نَفْسٍ لَمّا عَلَیها حافِظٌ.
[به این آیت بزرگ الهى سوگند] كه هر كس مراقب و حافظى دارد.»
«ما یلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ الَّا لَدَیهِ رَقیبٌ عَتیدٌ.[4]
انسان هیچ سخنى را تلفظ نمیکند مگر این كه نزد آن، فرشتهآى است مراقب و آماده براى انجام مأموریت.»
«اذْ یتَلَقَّى الْمُتَلَقِّیانِ عَنِ الْیمینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعیدٌ.[5]
به خاطر بیاورید هنگامى را كه دو فرشته راست و چپ كه ملازم شما هستند اعمال شما را تلقّى و ثبت میکنند.»
«أَمْ یحْسَبُونَ أَنّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْویهُمْ بَلى وَ رُسُلُنا لَدَیهِمْ یكْتُبُونَ.[6]
آنها چنین میپندارند كه ما اسرار پنهانى و سخنان سرّى آنها را نمیشنویم. آرى، رسولان [و فرشتگان] ما نزد آنها هستند و مینویسند.»
«وَ كُلُّ شَىْءٍ فَعَلُوهُ فِى الزُّبُرِ وَ كُلُّ صَغیرٍ وَ كَبیرٍ مُسْتَطَرٌ.[7]
هر كارى را كه انجام دادهاند در نامههاى اعمالشان ثبت است و هر كار كوچك و بزرگى نوشته میشود.»
«وَ تَرى كُلَّ امَّةٍ جاثِیةً كُلُّ امَّةٍ تُدْعى الى كِتابها الْیوْمَ تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ، هذا كِتابُنا ینْطِقُ عَلَیكُمْ بِالْحَقِّ انّا كُنّا نَسْتَنْسِخُ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.[8]
در آن روز [: قیامت] هر امّتى را میبینى [كه از شدّت ترس و وحشت] بر زانو نشسته، هر امّتى به سوى كتابش خوانده میشود و [به آنها میگویند] امروز جزاى آنچه انجام میدادید به شما میدهند. این كتاب ما است كه به حق با شما سخن میگوید [و اعمال شما را بازگو میکند]. ما آنچه انجام میدادید، مینوشتیم و نسخه بردارى میکردیم.»
این نمونه آیات نشان میدهد كه تمام كارهایى كه انسان انجام میدهد به وسیله فرشتگانى ثبت و ضبط شده و در روز حساب (روز قیامت) به پروندههاى اعمال انسان رسیدگى میشود.
امیر المؤمنین(ع) میفرمود:
«... عِبَادَ اللَّهِ احْذَرُوا یوْماً تُفْحَصُ فِیهِ الْأَعْمَالُ وَ یكْثُرُ فِیهِ الزِّلْزَالُ وَ تَشِیبُ فِیهِ الْأَطْفَالُ اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ عَلَیكُمْ رَصَداً مِنْ أَنْفُسِكُمْ وَ عُیوناً مِنْ جَوَارِحِكُمْ وَ حُفَّاظَ صِدْقٍ یحْفَظُونَ أَعْمَالَكُمْ وَ عَدَدَ أَنْفَاسِكُمْ- لَا تَسْتُرُكُمْ مِنْهُ ظُلْمَةُ لَیلٍ دَاجٍ وَ لَا یكِنُّكُمْ مِنْهُ بَابٌ ذُو رِتَاجٍ- وَ أَنَّ غَداً مِنَ الْیوْمِ قَرِیب...[9]
... اى بندگان خدا! برحذر باشید از روزى كه اعمال مورد بررسى قرار میگیرد و لرزشها و تنشها فراوان است و كودكان [از ناراحتى] پیر میشوند.[10] اى بندگان خدا! بدانید كه مراقبهایى از خودتان بر شما گماشته شده و دیدهبانانى از اعضاى پیكرتان ناظر شما هستند.[11] و نیز بدانید كه حسابگران راستگو اعمال شما را ثبت میکنند و حتى عدد نفسهایتان را نگه میدارند، نه ظلمت شب تاریك شما را از آنها پنهان میدارد و نه درهاى محكم و بسته [و خلاصه هر كجا باشید به همراه شما هستند]. و به راستى فردا به امروز نزدیك است ...
ه. محاسبه و بررسى اعمال از موضوعات بسیار حساس روز قیامت است كه هیچ كس را از آن گریزى نیست. خداوند متعال میفرماید:
«وَ قِفُوهُمْ انَّهُمْ مَسْئُولُونَ.[12]
آنها را باز دارید كه بایستى مورد بازجویى قرار گیرند.
مسئله به حدّى مهم است كه حتى پیامبران الهى نیز بازپرسى میشوند:
«فَلَنَسْئلَنَّ الَّذینَ ارْسِلَ الَیهِمْ وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلینَ.[13]
ما حتما، هم از اعمال امّتها و هم از پیامبران آنها پرسش خواهیم كرد.»
روز قیامت پنجاه موقف دارد كه هر موقفى هزار سال طول میکشد و در هر موقفى از چیزى پرسش میکنند.
امام صادق(ع) میفرماید:
«أَلَا فَحَاسِبُوا أَنْفُسَكُمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا، فَإِنَ فِی الْقِیامَةِ خَمْسِینَ مَوْقِفاً، كُلُّ مَوْقِفٍ مُقَامُ أَلْفِ سَنَةٍ، ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیةَ «فِی یوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ».[14]
اى مردم! پیش از آن كه شما را مورد محاسبه قرار دهند خودتان به حسابتان رسیدگى كنید، زیرا در روز قیامت پنجاه موقف است كه هر موقفى هزار سال طول میکشد. سپس این آیه را تلاوت فرمود: «... روزى كه مقدار آن پنجاه هزار سال است ...».»
موضوع محاسبه به قدرى دقیق است كه حتى از تصمیمات و نیتهاى قلبى انسان نیز پرسش میشود. میفرماید:
«... وَ انْ تُبْدُوا ما فی انْفُسِكُمْ اوْ تُخْفُوهُ یحاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ ...[15]
... اگر آنچه را كه در دلهایتان هست آشكار یا پنهان كنید خداوند طبق آن شما را مورد محاسبه قرار خواهد داد ...»
یكى از اسامى پروردگار «سریع الحساب» و یكى از نامهاى روز قیامت «یوم الحساب» است و این هر دو، دلالت بر اهمیت حساب و محاسبه میکند. در یك جا میفرماید:
«... وَ مَنْ یكْفُرْ بِایاتِ اللَّهِ فَانَّ اللَّهَ سِریعُ الْحِسابِ.[16]
... آنان كه به آیات خدا كافر شوند، بدانند كه او بزودى به حسابها خواهد رسید.»
و در جاى دیگر میفرماید:
«... انَّ الَّذینَ یضِلُّونَ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدیدٌ بِما نَسُوا یوْمَ الْحِسابِ.[17]
... آنان كه از راه خدا گمراه شوند براى آنها عذاب سختى در پیش است به خاطر آنكه روز حساب را فراموش كردند.»
پس، بدا به حال كسانى كه آن روز را فراموش كنند كه فراموش كردن دو چیز موجب بدبختى و خسران ابدى است: فراموشى خدا و فراموشى روز جزا.
«... رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا انْ نَسینا اوْ اخْطَأْنا ....[18]
... خدایا! بر ما مگیر اگر فراموش كرده یا مرتكب خطا شدهایم ....»
و. اصل مجازات از اصول مسلّمه عالم خلقت و از ضروریات دین مبین اسلام است. هر عملى عكس العملى و هر حركتى بازتابى خواهد داشت و به قول شاعر:
از مكافات عمل غافل مشو
گندم از گندم بروید جو ز جو
خداوند در اینباره تأكید فراوان دارد كه هیچ عملى بدون مجازات و پاداش و كیفر نخواهد ماند و میفرماید:
«... ثُمَّ تَوَفّى كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا یظْلَمُونَ.[19]
... هر كس آنچه كسب كرده بدون كم و كاست باز خواهد یافت بى آن كه به او ستمى وارد شود.»
و باز میگوید:
«كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ رَهینَةٌ.[20]
هر كس در گرو عمل خویش است.»
ى. اصل توبه نیز از اصول سازنده و انسان ساز اسلام است. توبه وسیله آشتى و بازگشت به سوى خدا و جبران مافات است. اصولا اصل محاسبه بدون امكان توبه بیهوده و عبث است، بدین جهت خداوند مكرر بندگان خود را به توبه و بازگشت امر میکند و به آنها نوید رحمت و مغفرت میدهد.
«قُلْ یا عِبادِىَ الَّذینَ اسْرَفُوا عَلى انْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ انَّ اللَّهَ یغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً ...[21]
بگو: اى بندگان من كه بر خود اسراف و ستم كردهاید! از رحمت خداوند ناامید نشوید كه خدا همه گناهان را میآمرزد ....»
خودآزمایی
1- به چه دلیل بسیارى از مردم به حساب خود رسیدگی نمیکنند؟
2- دو چیز که موجب بدبختى و خسران ابدى است را بیان کنید؟
3- چرا خداوند مكرر بندگان خود را به توبه و بازگشت امر میکند؟
پینوشتها
[1] . اسراء- 13.
[2] . اسراء- 14.
[3] . انفطار، 10- 12.
[4] . ق- 18.
[5] . ق- 17.
[6] . زخرف- 80.
[7]. قمر- 52 و 53.
[8] . جاثیه- 28 و 29.
[9] . نهج البلاغه فیض الاسلام، خطبه 156.
[10]. اشاره به این آیه شریفه است كه میفرماید:
فَكَیفَ تَتَّقُونَ انْ كَفَرْتُمْ یوْماً یجْعَلُ الْوِلْدانَ شیباً (مزمل- 17).
شما اگر كافر شوید چگونه خود را [از عذاب شدید الهى] بركنار میدارید در آن روز كه كودكان را پیر میکند؟
[11]. این بخش از فرمایش امیر مؤمنان(ع) اشاره به یكى از شواهد و گواهان روز قیامت است كه به نفع یا به ضرر انسان شهادت میدهند، زیرا در آن روز گذشته از اینكه خداى متعال و انبیاء و اوصیاء و فرشتگان و زمین و .... براى كارهاى نیك و یا بد انسان شهادت میدهند، اعضاء و جوارح هر كس نیز به منفعت یا به زیان او گواهى خواهند داد و قرآن مجید صراحتا این مطلب را بیان فرموده است.
در یك جا میفرماید:
یوْمَ تَشْهَدُ عَلَیهِمْ الْسِنَتُهُمْ وَ ایدیهِمْ وَ ارْجُلُهُمْ بِما كانُوا یعْمَلُونَ (نور- 24).
در آن روز كه زبانها و دستها و پاهایشان علیه آنها به اعمالى كه مرتكب میشدند گواهى میدهد.
و در جاى دیگر میفرماید:
وَ یوْمَ یحْشَرُ اعْداءُ اللّهِ الَى النّارِ فَهُمْ یوزَعُونَ، حَتّى اذا ما جاءوها شَهِدَ عَلَیهِمْ سَمْعُهُمْ وَ ابْصارُهُمْ وَ جُلُودُهُمْ بِما كانُوا یعْمَلُونَ. وَ قالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَینا قالُوا انْطَقَنَا اللّهُ الَّذی انْطَقَ كُلَّ شَىْءٍ وَ هُوَ خَلَقَكُمْ اوَّلَ مَرَّةٍ وَ الَیهِ تُرْجَعُونَ (فصلت 19- 21).
به خاطر بیاورید روزى را كه دشمنان خدا را جمع كرده به سوى دوزخ میبرند و صفوف پیشین را نگه میدارند تا صفهاى بعد به آنها ملحق بشوند. وقتى به آن میرسند گوشها و چشمها و پوستهاى تنشان به اعمال آنها گواهى میدهد. آنها به پوستهاى تن خود میگویند: چرا بر ضدّ ما گواهى دادید؟ جواب میدهند: همان خدایى كه هر موجودى را به نطق در آورده، ما را گویا ساخته است. و او شما را در آغاز آفرید و بازگشتتان به سوى اوست.
مولوى به این مناسبت میگوید:
روز محشر هر نهان پیدا شود
هم ز خود هر مجرمى رسوا شود
دست و پا بدهد گواهى با بیان
بر فساد او به پیش مستعان
دست گوید من چنین دزدیدهام
لب بگوید من چنین پرسیدهام
چشم گوید كردهام غمزه حرام
گوش گوید چیدهآم سوء الكلام
پس دروغ آمد ز سر تا پاى خویش
كه دروغش كرد هم اعضاى خویش
(مثنوى معنوى، دفتر پنجم، ص 939)
[12] . صافات- 24.
[13] . اعراف- 6.
[14] . بحار الانوار، چاپ بیروت، ج 7- ص 126، روضه كافى، ص 143، حدیث 108.
[15] . بقره- 284.
[16] . آل عمران- 19.
[17] . ص- 26.
[18] . بقره- 286.
[19] . بقره- 281.
[20] . مدثر- 38.
[21] . زمر- 53.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله محمدرضا مهدوی کنی