منظور از خسران و معاتبه چیست؟

فصل دوازدهم؛ مرابطه، مراقبه، محاسبه و معاتبه | ۶

 

خسران از بین رفتن اصل سرمایه است و آن سرمایه، عمر انسان است كه هر لحظه‌‏اى كه از آن مى‏‌گذرد قسمتى از سرمایه زندگى از بین مى‌‏رود و دیگر باز نمى‏‌گردد، مگر آنكه این سرمایه در مسیر ایمان و عمل صالح و طرفدارى از حق و جهاد در راه آن صرف شود و در غیر این صورت هر لحظه از عمرت كه به غفلت بگذرد دیگر قابل جبران نیست و آنچه از عمرت باقى مانده وظایف و مسئولیتى خاص براى خود دارد كه بر فرض توفیق مى‏توانى تنها حق آن را ادا كنى.
خلاصه انسان باید در دنیا به حساب خود رسیدگى كند تا در روز قیامت سرافكنده نباشد.
چون قیامت پیش حق صفها زده‏
در حساب و در مناجات آمده‏
ایستاده پیش یزدان اشكریز
بر مثال راست خیز رستخیز
حق همى گوید چه آوردى مرا
اندرین مهلت كه دادم من تو را
عمر خود را در چه پایان برده‏‌اى‏
قوت و قوّت در چه فانى كرده‌‏اى‏
گوهر دیده كجا فرسوده‌‏اى‏
پنج حس را در كجا پالوده‌‏اى‏
چشم و گوش و هوش و گوهرهاى عرش‏
خرج كردى چه خریدى تو ز فرش‏
دست و پا دادمت چون بیل و كلند
من ببخشیدم ز خود آن كى شدند
همچنین پیغامهاى دردگین‏
صد هزاران آید از حضرت چنین‏
نعمتت دادم بگو شكرت چه بود
دادمت سرمایه هین بنماى سود[1]

نتیجه آن كه این همه تأكید نسبت به محاسبه نفس در آیات و احادیث براى آن است كه مردم از خواب غفلت بیدار شوند و براى زندگى سراى دیگر كه سراى جاودانى است توشه‏‌اى برچینند و زادى بردارند و تا فرصت از دست نرفته است عمل خیرى براى خود ذخیره كنند.
امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:
«عِبَادَ اللَّهِ، الْآنَ فَاعْلَمُوا وَ الْأَلْسُنُ مُطْلَقَةٌ وَ الْأَبْدَانُ صَحِیحَةٌ وَ الْأَعْضَاءُ لَدْنَةٌ وَ الْمُنْقَلَبُ فَسِیحٌ وَ الْمَجَالُ عَرِیضٌ، قَبْلَ إِرْهَاقِ الْفَوْتِ وَ حُلُولِ الْمَوْتِ، فَحَقِّقُوا عَلَیكُمْ نُزُولَهُ وَ لَا تَنْتَظِرُوا قُدُومَهُ.»[2]
اى بندگان خدا! از هم اكنون به هوش باشید، زیرا هنوز زبانها آزاد، بدنها سالم، اعضاء و جوارح آماده، محل رفت و آمد وسیع و مجال بسیار است. به هوش باشید پیش از آنكه فرصت از دست برود و مرگ فرا رسد. آمدن مرگ را مسلّم و تحقق یافته شمارید، نه آنكه منتظر آن باشید [كه در عمل سستى و تأخیر كنید].
از پس مرگ سرایى كه تو بنشینى نیست‏
جز بنایى كه عملهاى تو در وى بنا است‏
آن بنا كز عمل خیر، یكى كاخ بلند
و آن بنا كز عملى زشت یكى غار بلاست‏
ترسمت فرصت توفیق به فردا ندهند
بارى امروز كن آن توبه كه طوق فرداست[3]

 

پس از آنكه از محاسبه و بازنگرى در اعمال روزانه فراغت حاصل شد و انسان در محكمه وجدان از خود دادخواهى كرد و خود را مقصر شناخت، حال نوبت مى‏رسد به معاتبه یعنى انتقاد از خود.
در این مرحله انسان باید شخصا خود را مورد عتاب و خطاب و سرزنش قرار دهد و بدین وسیله خویشتن را براى جبران و ترمیم نواقص آماده سازد.
ضمنا باید توجه داشت كه در موقع محاسبه لازم است انسان به عیوب خود بپردازد و با عیب جویى از دیگران در مقام تبرئه خویش برنیاید. برخى از افراد با عیب‏جویى از دیگران ناخودآگاه خود را تبرئه كرده و گناه را به گردن دیگران مى‏‌اندازند و شانه از زیر بار مسئولیت خالى مى‏كنند. خوشا به حال آنان كه از وادى خودخواهى و خودپسندى بیرون آمده و براى خود در درون خویش واعظى دارند، و بدا به حال كسانى كه در وادى خود خواهى باقى مانده و نصیحت‌پذیر نیستند و هیچگاه در خود عیبى نمى‌‏بینند.
امیر المؤمنین علیه السلام مى‌‏فرماید:
«منَ حَاسَبَ نَفسَه وَقفَ عَلى عُیوبِه وَ اَحاطَ بِذُنوبِه، وَ استَقالَ الذُّنوب وَ أصلَحَ العُیوب.»[4]
هر كس خود را زیر ذرّه بین حساب قرار دهد بر عیبهاى خویش آگاه و از گناهان خود مطلع مى‌‏شود. چنین فردى سر انجام در زدودن گناه و اصلاح عیوب خود موفق خواهد شد.
و نیز آن حضرت فرمود:
«مَن ذَمَّ نَفسَه أصلَحَها[5]، مَن مَدَحَ نَفسَهُ ذَبحَها.»[6]
هر كس از خود بدگویى و انتقاد كند خود را اصلاح كرده و هر كس خودستایى نماید خویش را تباه كرده است.
و نیز از آن حضرت نقل شده است كه فرمود:
«... طُوبَى لِمَن شَغَلَه عَیبه عَن عُیوبِ النّاسِ ...»[7]
... خوشا به حال آن كه عیبهایش او را از عیوب دیگران باز دارد ....
یعنى آن‏قدر گرفتار عیوب خویش باشد كه دیگر فرصتى براى پرداختن به عیب‌هاى مردم نداشته باشد.
باید دانست كه معاتبه دو مرحله دارد: مرحله انتقاد از خود، و مرحله توبه و جبران ما فات.
در مرحله اول باید از نفس «لوّامه»[8] الهام گرفت و خود را توبیخ و سرزنش كرد. این مرحله، مرحله خشم و تنبیه است. اولیاى خدا به منظور تنبیه و تأدیب خویش تكالیف و تضییقاتى بر خود الزام مى‏‌كردند از قبیل شب‌‏زنده‌‏دارى و گرسنگى و روزه‏‌دارى، كم‌‏گویى و اشتغال به اوراد و اذكار مأثوره از معصومین علیهم السلام، خدمت به بندگان خدا و اطعام و انعام و ... تا بدین وسیله نفس سركش را رام سازند، كه امیر مؤمنان علیه السلام فرمود:
«مَن لَم یسُس نَفسَهُ أضَاعَها.[9]
هر كه نفس خود را سیاست و تأدیب نكند آن را تباه كرده است.»
در حالات مرحوم آیة الله بروجردى رضوان اللّه علیه نقل شده كه ایشان هرگاه نسبت به طلاب پرخاش مى‌‏كردند علاوه بر اینكه از آن شخص عذرخواهى مى‌‏نمودند نذر داشتند كه براى جبران این عمل، فرداى آن روز را روزه بگیرند.
این اندازه تنبیه و تأدیب با سیره معصومین علیهم السلام و موازین شرع انور كاملاً انطباق دارد و در سنن وارده مشابه این گونه امور براى تنبیه و تأدیب نفس یافت مى‌‏شود.
اما آنچه از برخى مشایخ صوفیه و عرفا نقل شده كه در مقام تنبیه و توبیخ، خود را مى‌‏سوزاندند و یا خویشتن را به اعمال شاقه و موهنه وامى‌‏داشتند و یا آنكه از مردم كناره‌‏گیرى نموده و یا سكوت مطلق ما دام العمر اختیار مى‏‌كردند، این‏ها مطالبى است كه ظاهرا از دایره دستورهاى شرع انور و سیره اولیاى وحى علیهم السلام بیرون است و دلیلى بر آن در كتاب و سنّت دیده نمى‌‏شود. و اللّه العالم.
اما مرحله دوم كه راجع به توبه و استغفار و جبران ما فات است در باره آن مفصل بحث كردیم.[10]

1- شرح دهید «خسران» به چه معنی است؟
2- این همه تأكید نسبت به محاسبه نفس در آیات و احادیث براى چیست؟
3- معاتبه یعنی چه؟ و مراحل آن را نام ببرید و مختصری شرح دهید.

 

[1] مثنوى معنوى، دفتر سوم، ص 487.
[2] نهج البلاغه فيض الاسلام، خطبه 187.
[3] كليات ديوان مرحوم شهريار، ج 5- ص 330.
[4] شرح غرر، چاپ دانشگاه، ج 5- ص 399، حديث 8927.
[5] همان، ص 445، شماره 9103.
[6] همان، ص 446، شماره 9104.
[7] نهج البلاغه صبحى صالح، خطبه 176، وسائل الشيعه، ج 11- ص 229 با اين تفاوت كه عبارت:« عن عيوب المؤمنين من اخوانه» به جاى« عيوب النّاس» آمده است.
[8] اشاره است به آيه شريفه‏\i« وَ لا اقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللّوّامَةِ»\E( قيامت- 2).
[9] فهرست غرر، ص 389، شماره 8193.
[10] ممكن است كسى بگويد كه مرحله توبيخ و مرحله توبه از يكديگر جدا نيستند و تفكيك يكى از ديگرى دليل درستى ندارد، زيرا هر دو لازم و ملزوم‏اند. در پاسخ اين اشكال مى‏توان گفت اگر چه اين دو از يكديگر جدا نيستند ولى مرحله توبيخ و سرزنش بر توبه تقدّم رتبى دارد، زيرا تا انسان از خود انتقاد نكند براى استغفار و توبه آماده نمى‏شود. و اللّه العالم.