شیوه‌های بیان تبری در قرآن

در درس قبل به ویژگی های دشمن اهل بیت علیهم السلام پرداختیم. در این درس با توجه به واژه لعن و استعمال آن در قرآن می توانیم، اوصاف و ویژگی های دشمن خدا و پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و اهل بیت ایشان علیهم السلام را از منظر قرآن کریم بشناسیم تا با شناخت بهتر این خصائص و تشخیص مصادیق آن در هر زمان، نسبت به أداء فریضه تبرّی انجام تکلیف کنیم.
لعن و نفرین یکی از شیوه های برائت و ابراز تبری است. در معارف دینی، لعن و نفرین های مختلفی از زبان خداوند،  پیامبران و اولیای دین نقل شده است، واژه لعن و مشتقات آن 41 بار در قرآن ذکر شده، که به معنای دوری از رحمت است[1]. هر گاه لعن کردن از سوی خداوند باشد، به معنای دوری از رحمت و سعادت از جانب خداوند است، و هر گاه از طرف غیر خداوند صورت پذیرد، به معنای در خواست از خداوند برای دوری از رحمت و سعادت نسبت به فرد مورد لعن می باشد.

قرآن کریم می فرماید: « إِنَّ الَّذِینَ یؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِینا »، كسانى كه خدا و پیامبرش را ایذاء مى ‏كنند خداوند آنها را در دنیا و آخرت از رحمت خود دور مى ‏سازد و براى آنان عذاب خوار كننده ‏اى آماده كرده است[2]؛ همان طور که در آیه شریفه بیان شده است، یک دسته از کسانی که مورد لعن خداوند در دنیا و آخرت هستند، کسانی هستند که خدا و رسول او را مورد اذیت قرار می دهند. این ها به حدّی مغضوب پروردگار و از رحمت او دور هستند که خداوند عذاب خوار کننده ای برای ایشان فراهم نموده است.

«أذی» به معنای آزار و اذیت که بر هر ذی روحی از نظر جسمی و روحی می رسد[3]. از آن جایی كه خداوند منزه است از این كه كسى او را بیازارد، به این معنا که هر چیزى ناشی از نقص و عیبی در ذات مقدسش باشد، از مقام او منزه و دور است، پس در آیه مورد بحث منظور از اذیت خدا، همان اذیت رسول او می باشد که به جهت تعظیم و احترام رسول، خود چنین فرموده است: « یؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ »، که نتیجه این اذیت، دوری از رحمت خداوند در دنیا و آخرت خواهد بود.
در تفسیر نمونه ذیل این آیه شریفه در توضیح آزار و اذیت خداوند می نویسد: «در این كه منظور از ایذاء پروردگار چیست؟ بعضى گفته‏ اند همان كفر و الحاد است كه خدا را به خشم مى ‏آورد، چرا كه آزار در مورد خداوند جز ایجاد خشم مفهوم دیگرى نمى‏ تواند داشته باشد. این احتمال نیز وجود دارد كه ایذاء خداوند همان ایذاء پیامبر ص و مؤمنان است، و ذكر خداوند براى اهمیت و تاكید مطلب است. و اما ایذاء پیامبر اسلام ص مفهوم وسیعى دارد، و هر گونه كارى كه او را آزار دهد شامل مى ‏شود، اعم از كفر و الحاد و مخالفت دستورات خداوند، همچنین نسبت هاى ناروا و تهمت و ...».[4]

اینک به بیان برخی از افرادی می پردازیم که به شهادت آیات قرآن، روایات و تاریخ مورد قبول فریقین (شیعه و سنی)، با رفتار و گفتار خود، موجبات اذیت و آزار رسول گرامی اسلام را فراهم کردند.

آیات ابتدایی سوره تحریم[5] سرزنش شدیدی نسبت به زنان پیامبر ص را بیان می کند، در شأن نزول این آیات آمده است: پیامبر ص بعضی از اوقات كه نزد «زینب بنت جحش» (یكى از همسرانش) مى ‏رفت، زینب او را نگاه مى ‏داشت و از عسلى كه تهیه كرده بود خدمت پیامبر ص مى ‏آورد، این سخن به گوش «عایشه» رسید، و بر او گران آمد. (عایشه) مى ‏گوید: من با «حفصه» ( یكى دیگر از همسران پیامبر ص ) قرار گذاشتیم كه هر وقت پیامبر ص نزد یكى از ما آمد، فورا بگوئیم آیا صمغ مغافیر[6] خورده‏ اى؟!  و پیامبر ص مقید بود كه هرگز بوى نامناسبى از دهان یا لباسش شنیده نشود بلكه به عكس اصرار داشت همیشه خوشبو و معطر باشد!
به این ترتیب روزى پیامبر ص نزد حفصه آمد، او این سخن را به پیامبر ص گفت، حضرت فرمود: من مغافیر نخورده ‏ام، بلكه عسلى نزد زینب بنت جحش نوشیدم، و من سوگند یاد مى ‏كنم كه دیگر از آن عسل ننوشم، ولى این سخن را به كسى مگو (مبادا به گوش مردم برسد، و بگویند چرا پیامبر غذاى حلالى را بر خود تحریم كرده؟ و یا از كار پیامبر در این مورد و یا مشابه آن تبعیت كنند، و یا به گوش زینب برسد و او دل ‏شكسته شود). ولى سرانجام او این راز را افشا كرد، و بعدا معلوم شد اصل این قضیه توطئه ‏اى بوده است. پیامبر ص سخت ناراحت شد و این آیات نازل شد که سرزنش شدیدی نسبت به بعضى از همسران پیامبر (ص) بیان می کند، به طوری که در آیه 4 می فرماید: « إِنْ تَتُوبا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُما »، اگر شما از كار خود توبه كنید، و دست از آزار پیامبر ص بردارید به سود شما است، زیرا دل هاى شما با این عمل از حق منحرف گشته، و به گناه آلوده شده[7]. منظور از این دو نفر به اتفاق مفسران اهل سنت، حفصه و عایشه است[8].
در کتب معتبر اهل سنت در ادامه این ماجرا آمده است، « قال عُمَرُ: فَدَخَلْتُ عَلَى عَائِشَةَ فَقُلْتُ یا بِنْتَ أَبِی بَكْر أَ قَدْ بَلَغَ مِنْ شَأْنِكِ أَنْ تُؤْذِی رَسُولَ اللَّهِ صلى الله علیه و سلم فَقَالَتْ مَا لِی وَ مَا لَكَ یا ابْنَ الْخَطَّابِ عَلَیكَ بِعَیبَتِكَ. قَالَ فَدَخَلْتُ عَلَى حَفْصَةَ بِنْتِ عُمَرَ فَقُلْتُ لَهَا یا حَفْصَةُ أَ قَدْ بَلَغَ مِنْ شَأْنِكِ أَنْ تُؤْذِی رَسُولَ اللَّهِ صلى الله علیه و سلم وَ اللَّهِ لَقَدْ عَلِمْتِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله علیه و سلم لاَ یحِبُّكِ. وَ لَوْلاَ أَنَا لَطَلَّقَكِ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله علیه و سلم ... »، عمر می گوید: نزد عائشه رفتم، گفتم: اى دختر ابوبكر كارت به آن‌ جا رسیده است كه رسول خدا ص را اذیت مى ‌كنى؟! گفت: اى پسر خطاب! تو با من چه كار داری؟ دختر خودت را نصیحت كن!؛ عمر می گوید: نزد حفصه رفتم و گفتم: چرا پیامبر خدا را اذیت مى ‌كنى؟ به خدا سوگند خودت مى ‌دانى كه رسول خدا ص تو را دوست ندارد و اگر من نبودم تو را طلاق مى ‌داد ... [9]. پس یکی از مصادیق ایذاء کنندگان رسول خدا ص بعضی از همسران رسول خدا می باشند که به واسطه توطئه و افشای راز آن حضرت، سبب اذیت و آزار آن بزرگوار شدند.

با توجه به آن چه گفته شد و با در نظر داشتن ویژگی های رفتاری بعضی از همسران پیامبر، این سؤال مطرح می شود که چرا خداوند در قرآن همسران آن حضرت را اُمّ المومنین (مادر مؤمنین) نامیده و فرموده است: « النَّبِی أَوْلى‏ بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُم‏ ... »، پیامبر نسبت به مؤمنان از خود آنها أولى است، و همسران او مادران آنها (مؤمنان) محسوب مى‏ شوند...[10].
در پاسخ باید گفت، این که همسران رسول خدا مادران مؤمنان هستند، امری است قطعی و از ویژگی های رسول خدا صلّی الله علیه وآله است؛ بدیهی است كه تشبیه آنان به مادران مؤمنین، تشبیه به برخی از آثار مادری است و شامل همه آثار آن نشده و تمام احكام، حقوق و ضوابطی كه بر مادر واقعی هر فرد حكمفرما و جاری است، شامل آنان نمی شود؛ از جمله محرمیت طرفینی، ارث بردن از یكدیگر، ازدواج با دختری كه از همسر قبلی دارد و ... .
واضح است كه كسی نمی تواند ادعا كند كه همسران پیامبر با همه مؤمنان محرم هستند و تمام احكام و آثار محرمیت بین آن ها برقرار است و نیز نمی تواند ادعا كند كه مؤمنان از همسران پیامبر ارث می برند و آن ها نیز از تمام مؤمنان ارث خواهند برد و ... .
تنها اثری كه با روایات و شواهد تاریخی قطعی ثابت شده است، حرمت ازدواج با خود آن ها بعد از رسول خدا صلّی الله علیه وآله است و بیشتر از آن از آیه استفاده نمی شود. چنان چه بیشتر مفسرین اهل سنت به این امر اشاره کرده اند. همچنین دلیل نزول این آیه، گفتار زشت برخی از صحابه بود كه زنان رسول خدا صلّی الله علیه وآله را قبل از وفات آن حضرت بین خود تقسیم كرده بودند و هر كدام یكی از همسران آن حضرت را انتخاب كرده بود و می گفتند كه اگر رسول خدا از دنیا برود، ما با این همسرش ازدواج خواهیم كرد. این سخنان به گوش پیامبر خدا رسید و آن حضرت را ناراحت و غمگین كرد، خداوند به خاطر حفظ حرمت و تسكین قلب نازنینش این حكم را نازل كرد و به همه صحابه گوشزد نمود كه هرگز حق ازدواج با همسران آن حضرت بعد از وفات ایشان را ندارید[11].
پس صرف این که زنی همسر رسول خدا ص است، دلیل بر این نمی شود که فردی صالح و مورد تأیید باشد. خداوند در قرآن نسبت به همسران حضرت نوح و لوط می فرماید: « ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِینَ کفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ کانَتا تَحْتَ عَبْدَینِ مِنْ عِبادِنا صالِحَینِ فَخانَتاهُما فَلَمْ یغْنِیا عَنْهُما مِنَ اللَّهِ شَیئاً وَ قِیلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِینَ »، خداوند براى كسانى كه كافر شده ‏اند به همسر نوح و همسر لوط مثَل زده است، آن دو تحت سرپرستى دو بنده از بندگان صالح ما بودند، ولى به آن دو خیانت كردند و ارتباط با این دو (پیامبر) سودى به حالشان (در برابر عذاب الهى) نداشت، و به آنها گفته شد: وارد آتش شوید همراه كسانى كه وارد مى‏شوند[12].

1-    معنای لعن را توضیح دهید و رابطه آن با تبری را بیان کنید؟
2-    با توجه به آیه 57 سوره احزاب چه کسانی شامل لعن خدا می شوند؟

 

پی‌نوشت‌ها

[1]  معجم مقاییس اللغة ج5 ص 252
[2]  سوره احزاب آیه 57/ ترجمه مکارم
[3]  ترجمه و تحقیق الفاظ قرآن ( راغب ) ج1 ص 166
[4]  تفسیر نمونه ج 17 ص 422
[5]  سوره تحریم آیات 1 الی 4
[6]  صمغى بود كه یكى از درختان حجاز به نام "عرفط" (بر وزن هرمز) تراوش مى ‏كرد و بوى نامناسبى داشت.
[7]  تفسیر نمونه ج 24 ص 276
[8]  صحیح البخاری ج8 ص58/ صحیح مسلم ج2 ص1110/ السنن الکبری ج6 ص495
[9]  صحیح مسلم ج2 ص1106/ الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور ج8 ص221
[10]  سوره احزاب آیه 6 / ترجمه مکارم
[11] سایت موسسه تحقیقاتی حضرت ولیعصر عج، پرسش و پاسخ اهل سنت، مراد از ام المونین در آیه 6 سوره احزاب.
[12]  سوره تحریم آیه 10 (ترجمه مکارم)