تولی و تبری| ۲۹
امیر المومنین علیه السلام وقتی پیکر مطهر فاطمه زهرا سلام الله علیها را دفن کرد، در قبرستان بقیع چهل صورت قبر ساخت تا قبر همسرشان مشخص نشود؛ و زمانی که خبر دفن حضرت زهرا سلام الله علیها در شهر پیچید، مردم به در خانه امیر المومنین علیه السلام آمدند... در درس قبل به این مسئله پرداختیم که اذیت و آذار حضرت زهرا (س) همان اذیت و ناراحت کردن خداوند متعال و رسول گرامی اسلام (ص) است. در این درس با توجه به جایگاه حضرت زهرا (س) در اسلام، به این مسئله خواهیم پرداخت که چرا ایشان وصیت به دفن شبانه کردند؟
یکی از مسائل مهم و قابل بررسی جهان اسلام وقایع بعد از شهادت رسول خدا (ص) است، از جمله آن وصیت حضرت زهرا به امیر المومنین سلام الله علیهما در مورد دفن شبانه ایشان است که این امر مورد تأیید فریقین می باشد. امام صادق (ع) می فرمایند: « قَالَتْ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع إِذَا تُوُفِّیتُ لَا تُعْلِمْ أَحَداً إِلَّا أُمَّ سَلَمَةَ وَ أُمَّ أَیمَنَ وَ فِضَّةَ وَ مِنَ الرِّجَالِ ابْنَی وَ الْعَبَّاسَ وَ سَلْمَانَ وَ عَمَّاراً وَ الْمِقْدَادَ وَ أَبَا ذَرٍّ وَ حُذَیفَةَ وَ ... فَكُنْ مِنَ النِّسْوَةِ فِیمَنْ یغَسِّلُنِی وَ لَا تَدْفِنِّی إِلَّا لَیلًا وَ لَا تُعْلِمْ أَحَداً قَبْرِی [1]»، حضرت زهرا به امیر المومنین (ع) گفتند: زمانی که از دنیا رفتم، کسی را به جز ام سلمه و ام ایمن و فضه و از مردان پسرانم و عباس و سلمان و عمار و مقداد و ابوذر و حذیفه خبر مکن و همرا زنان بدن من را غسل بده و مرا شبانه دفن کن و کسی را از محل دفن من خبر نکن.
ابن قتیبه دینوری از علمای اهل سنت در تأویل مختلف الحدیث می نویسد: فاطمه از ابوبكر میراث پدرش را خواست، ابوبكر نپذیرفت، قسم خورد كه دیگر با او (ابو بكر) سخن نگوید و وصیت كرد كه شبانه دفن شود تا او (ابوبكر) در دفن وی حاضر نشود[2].
سوال مهمی که قابل طرح است این است که چرا یگانه دختر رسول خدا (ص) و تنها یادگار ایشان که جایگاه بزرگی در اسلام دارد -چنانچه ابن عباس از رسول خدا (ص) نقل می کند که ایشان فرمودند: « ... فَأَمَّا ابْنَتِی فَاطِمَةُ فَهِی سَیدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِین ...»، دختر من فاطمه سرور زنان دو عالم از اول خلقت تا آخر خلقت می باشد[3] - وصیت به دفن شبانه می کند و اجازه نمی دهد جز افراد معدودی در تشییع پیکرش شرکت کنند و بر او نماز بخوانند؟ ذهبی از علمای اهل سنت در تاریخ خود می نویسد بعد از وفات فاطمه (س) وقتی عائشه همسر پیامبر (ص) با خبر شد به سمت خانه ایشان رفت ولی اسماء اجازه ورود نداد، عایشه ناراحت شد و پیش پدر خود آمد و ماجرا را تعریف کرد و ابوبکر به منزل حضرت زهرا (س) آمد و جلوی در با اسماء خادم حضرت زهرا (س) صحبت کرد که چرا اجازه ورود نمی دهی؟ اسماء در جواب گفت فاطمه زهرا (س) این گونه وصیت کرده است و دستور داده است[4].
و از طرفی امیر المومنین (ع) وقتی پیکر مطهر فاطمه زهرا (س) را دفن کرد، در قبرستان بقیع چهل صورت قبر ساخت تا قبر همسرشان مشخص نشود؛ و زمانی که خبر دفن حضرت زهرا (س) در شهر پیچید، مردم به در خانه امیر المومنین (ع) آمدند، « ... فَقَالُوا: ... تَمُوتُ ابْنَةُ نَبِینَا مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ وَ لَمْ یخَلِّفْ فِینَا وَلَداً غَیرَهَا، وَ لَا نُصَلِّی عَلَیهَا! إِنَّ هَذَا لَشَیءٌ عَظِیمٌ »، گفتند: دختر نبی ما محمد ص از دنیا رفت و ایشان غیر از فاطمه فرزندی بین ما نداشت و ما بر او نماز نخواندیم و این امر بزرگی است. امیر المومنین در جواب فرمودند: «... أَوْصَتْ فِی أَنْ لَا یصَلِّی عَلَیهَا أَحَدٌ مِنْكُمْ ... »، زهرا (س) وصیت کرده است هیچکدام از شما بر او نماز نخواند[5].
با توجه به منابع مورد قبول شیعه و سنی دو دلیل مطرح شده است:
1- حضرت زهرا نمی خواستند ابوبکر بر او نماز بخواند.
ابن بطال شارح کتاب صحیح بخاری می نویسد: « ... و دفن علی بن أبی طالب زوجته فاطمة لیلاً، فَرَّ بِهَا من أبی بكر أن یصلی علیها »، علی بن ابی طالب، همسرش فاطمه را شبانه دفن كرد تا ابوبكر به او نماز نخواند[6]. ابن ابی الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه، می نویسد: « و ظهرت الشكیة و اشتدت الموجدة و قد بلغ ذلك من فاطمة ع حتى إنها أوصت ألا یصلی علیها أبو بكر »، شكایت و ناراحتی فاطمه (از دست غاصبین) به حدی رسید كه وصیت كرد ابوبكر بر وی نماز نخواند.[7] این نماز نخواندن بر دختر رسول خدا آن قدر بر خلیفه اول سخت بود و نشان از یک خطای بزرگ برای او داشت، که به هر طریقی می خواست این کار را انجام بدهد، تا جایی که ابوبکر دستور داد: « هَاتُوا مِنْ نِسَاءِ الْمُسْلِمِینَ مَنْ تَنْبُشُ هَذِهِ الْقُبُورَ حَتَّى نَجِدَ فَاطِمَةَ ع فَنُصَلِّی عَلَیهَا وَ نَزُورَ قَبْرَهَا فَبَلَغَ ذَلِكَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ع فَخَرَجَ مُغْضَباً قَدِ احْمَرَّتْ عَینَاهُ وَ قَدْ تَقَلَّدَ سَیفَهُ ذَا الْفَقَارِ حَتَّى بَلَغَ الْبَقِیعَ وَ قَدِ اجْتَمَعُوا فِیهِ فَقَالَ ع لَوْ نَبَشْتُمْ قَبْراً مِنْ هَذِهِ الْقُبُورِ لَوَضَعْتُ السَّیفَ فِیكُمْ فَتَوَلَّى الْقَوْمُ عَنِ الْبَقِیع »، زنان مسلمین را بیاورید تا این قبرها را بشكافند و ما جنازه فاطمه (س) را پیدا كنیم و بر آن نماز بخوانیم و قبرش را زیارت نماییم. و چون این سخن به گوش حضرت على علیه السّلام رسید، در حالى خارج شد كه خشمناك بود و شمشیر خود ذوالفقار را حمایل كرده بود. با همین حالت آمد تا وارد بقیع شد در حالی كه آنان اجتماع كرده بودند، آن گاه فرمود: اگر یكى از این قبرها را بشكافید این شمشیر را در میان شما مى گذارم (و همه را از دم شمشیر مى گذرانم). پس از این جریان بود كه آن گروه از بقیع خارج شدند[8].
نکته اساسی این است که، در آن زمان خواندن نماز بر میت یکی از کارهای خلیفه وقت بود و با وجود او یا حاکم شهر، هیچ کسی حق نداشت بدون اجازه آن ها بر میت نماز بخواند، هنگامی که عبد الله بن مسعود از دنیا رفت، بدون اطلاع عثمان خلیفه سوم، بر او نماز خواندند و او را دفن کردند، بدین جهت، عثمان ماموری را نزد عمار فرستاد و او را مورد ضرب و شتم قرار داد، بنا بر این عدم دعوت ابوبکر برای حضور در نماز حضرت زهرا (س) نشانه و رمزی برای نپذیرفتن امامت و خلافت خلیفه بود، از این رو اهل سنت می دانند که نماز نخواندن ابوبکر بر پیکر مطهر حضرت زهرا (س)، دلیل بر عدم مشروعیت خلافت خلیفه اول است[9]. و به همین جهت برای این که این لکه ننگ را از دامن خلیفه اول پاک کنند، به جعل حدیث روی آوردند. ابن حجر عسقلانی که از علمای اهل سنت است، به جعلی و کذب بودن تمام روایاتی که دلالت بر نماز خواند خلیفه اول بر پیکر حضرت زهرا (س) دارد، تصریح می کند[10].
2- حضرت زهرا نمی خواستند افرادی که به او ظلم کرده اند بر ایشان نماز بخوانند.
در روایات آمده است که حضرت زهرا وصیت کردند: « لَا تُصَلِّ عَلَی أُمَّةٌ نَقَضَتْ عَهْدَ اللَّهِ وَ عَهْدَ أَبِی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِی عَلَیهِ السَّلَامُ، وَ ظَلَمُونِی حَقِّی، وَ أَخَذُوا إِرْثِی، وَ خَرَقُوا صَحِیفَتِی الَّتِی كَتَبَهَا لِی أَبِی بِمِلْكِ فَدَك »، امتی که عهد و پیمان خدا و پدرم را در مورد امیر المومنین علی ع شکستند و نقض کردند ( منظور پیمان روز غدیر خم ) و در حق من ظلم کردند و ارث مرا گرفتند و نامه ای را که پدرم به عنوان سند ملکیت فدک به من داده بود را آتش زدند؛ بر من نماز نخوانند[11].
دفن شبانه، نماز بدون حضور و اطلاع خلیفه، قبر پنهان، عدم بیعت با خلیفه اول، اسراری است كه در درون خود پیام ها دارند. درست است كه فاطمه (س) این چنین خواست و این گونه وصیت كرد؛ ولی چه اتفاقی افتاده است كه زهرا (س) وصیت تاریخی اش را با این در خواست ها به پایان می برد، مگر نه این است كه خشم و ناراحتی اش را نسبت به دشمنانش اظهار می كند و در واقع چندین پرسش را در برابر نگاه های تیزبین مورخان و آیندگان می گذارد تا بپرسند: چرا قبر فاطمه (س) پنهان است؟ و چرا دختر پیامبر شبانه و پنهانی دفن شد؟ و چرا علی (ع) بدون اطلاع ابوبكر و عمر بر وی نماز خواند؟ و ...، آیا كسی كه جانشین پیامبر بود ( آن گونه كه خود ادعا كرده اند، یعنی ابوبکر) شایستگی نماز خواندن بر وی را نداشت؟
آری، فاطمه وصیت كرد كه او را شبانه دفن نموده و هیچ یك از كسانی را كه بر وی ستم كرده اند، خبر نكنند، و این بهترین سند برای اثبات این كه صدیقه شهیده مظلوم از دنیا رفته و از افرادی كه بر وی ستم كرده اند، هرگز راضی نشده است[12].
یکی از مسائل مهم و قابل بررسی جهان اسلام وقایع بعد از شهادت رسول خدا (ص) است، از جمله آن وصیت حضرت زهرا به امیر المومنین سلام الله علیهما در مورد دفن شبانه ایشان است که این امر مورد تأیید فریقین می باشد. امام صادق (ع) می فرمایند: « قَالَتْ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع إِذَا تُوُفِّیتُ لَا تُعْلِمْ أَحَداً إِلَّا أُمَّ سَلَمَةَ وَ أُمَّ أَیمَنَ وَ فِضَّةَ وَ مِنَ الرِّجَالِ ابْنَی وَ الْعَبَّاسَ وَ سَلْمَانَ وَ عَمَّاراً وَ الْمِقْدَادَ وَ أَبَا ذَرٍّ وَ حُذَیفَةَ وَ ... فَكُنْ مِنَ النِّسْوَةِ فِیمَنْ یغَسِّلُنِی وَ لَا تَدْفِنِّی إِلَّا لَیلًا وَ لَا تُعْلِمْ أَحَداً قَبْرِی [1]»، حضرت زهرا به امیر المومنین (ع) گفتند: زمانی که از دنیا رفتم، کسی را به جز ام سلمه و ام ایمن و فضه و از مردان پسرانم و عباس و سلمان و عمار و مقداد و ابوذر و حذیفه خبر مکن و همرا زنان بدن من را غسل بده و مرا شبانه دفن کن و کسی را از محل دفن من خبر نکن.
ابن قتیبه دینوری از علمای اهل سنت در تأویل مختلف الحدیث می نویسد: فاطمه از ابوبكر میراث پدرش را خواست، ابوبكر نپذیرفت، قسم خورد كه دیگر با او (ابو بكر) سخن نگوید و وصیت كرد كه شبانه دفن شود تا او (ابوبكر) در دفن وی حاضر نشود[2].
سوال مهمی که قابل طرح است این است که چرا یگانه دختر رسول خدا (ص) و تنها یادگار ایشان که جایگاه بزرگی در اسلام دارد -چنانچه ابن عباس از رسول خدا (ص) نقل می کند که ایشان فرمودند: « ... فَأَمَّا ابْنَتِی فَاطِمَةُ فَهِی سَیدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِین ...»، دختر من فاطمه سرور زنان دو عالم از اول خلقت تا آخر خلقت می باشد[3] - وصیت به دفن شبانه می کند و اجازه نمی دهد جز افراد معدودی در تشییع پیکرش شرکت کنند و بر او نماز بخوانند؟ ذهبی از علمای اهل سنت در تاریخ خود می نویسد بعد از وفات فاطمه (س) وقتی عائشه همسر پیامبر (ص) با خبر شد به سمت خانه ایشان رفت ولی اسماء اجازه ورود نداد، عایشه ناراحت شد و پیش پدر خود آمد و ماجرا را تعریف کرد و ابوبکر به منزل حضرت زهرا (س) آمد و جلوی در با اسماء خادم حضرت زهرا (س) صحبت کرد که چرا اجازه ورود نمی دهی؟ اسماء در جواب گفت فاطمه زهرا (س) این گونه وصیت کرده است و دستور داده است[4].
و از طرفی امیر المومنین (ع) وقتی پیکر مطهر فاطمه زهرا (س) را دفن کرد، در قبرستان بقیع چهل صورت قبر ساخت تا قبر همسرشان مشخص نشود؛ و زمانی که خبر دفن حضرت زهرا (س) در شهر پیچید، مردم به در خانه امیر المومنین (ع) آمدند، « ... فَقَالُوا: ... تَمُوتُ ابْنَةُ نَبِینَا مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ وَ لَمْ یخَلِّفْ فِینَا وَلَداً غَیرَهَا، وَ لَا نُصَلِّی عَلَیهَا! إِنَّ هَذَا لَشَیءٌ عَظِیمٌ »، گفتند: دختر نبی ما محمد ص از دنیا رفت و ایشان غیر از فاطمه فرزندی بین ما نداشت و ما بر او نماز نخواندیم و این امر بزرگی است. امیر المومنین در جواب فرمودند: «... أَوْصَتْ فِی أَنْ لَا یصَلِّی عَلَیهَا أَحَدٌ مِنْكُمْ ... »، زهرا (س) وصیت کرده است هیچکدام از شما بر او نماز نخواند[5].
با توجه به منابع مورد قبول شیعه و سنی دو دلیل مطرح شده است:
1- حضرت زهرا نمی خواستند ابوبکر بر او نماز بخواند.
ابن بطال شارح کتاب صحیح بخاری می نویسد: « ... و دفن علی بن أبی طالب زوجته فاطمة لیلاً، فَرَّ بِهَا من أبی بكر أن یصلی علیها »، علی بن ابی طالب، همسرش فاطمه را شبانه دفن كرد تا ابوبكر به او نماز نخواند[6]. ابن ابی الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه، می نویسد: « و ظهرت الشكیة و اشتدت الموجدة و قد بلغ ذلك من فاطمة ع حتى إنها أوصت ألا یصلی علیها أبو بكر »، شكایت و ناراحتی فاطمه (از دست غاصبین) به حدی رسید كه وصیت كرد ابوبكر بر وی نماز نخواند.[7] این نماز نخواندن بر دختر رسول خدا آن قدر بر خلیفه اول سخت بود و نشان از یک خطای بزرگ برای او داشت، که به هر طریقی می خواست این کار را انجام بدهد، تا جایی که ابوبکر دستور داد: « هَاتُوا مِنْ نِسَاءِ الْمُسْلِمِینَ مَنْ تَنْبُشُ هَذِهِ الْقُبُورَ حَتَّى نَجِدَ فَاطِمَةَ ع فَنُصَلِّی عَلَیهَا وَ نَزُورَ قَبْرَهَا فَبَلَغَ ذَلِكَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ع فَخَرَجَ مُغْضَباً قَدِ احْمَرَّتْ عَینَاهُ وَ قَدْ تَقَلَّدَ سَیفَهُ ذَا الْفَقَارِ حَتَّى بَلَغَ الْبَقِیعَ وَ قَدِ اجْتَمَعُوا فِیهِ فَقَالَ ع لَوْ نَبَشْتُمْ قَبْراً مِنْ هَذِهِ الْقُبُورِ لَوَضَعْتُ السَّیفَ فِیكُمْ فَتَوَلَّى الْقَوْمُ عَنِ الْبَقِیع »، زنان مسلمین را بیاورید تا این قبرها را بشكافند و ما جنازه فاطمه (س) را پیدا كنیم و بر آن نماز بخوانیم و قبرش را زیارت نماییم. و چون این سخن به گوش حضرت على علیه السّلام رسید، در حالى خارج شد كه خشمناك بود و شمشیر خود ذوالفقار را حمایل كرده بود. با همین حالت آمد تا وارد بقیع شد در حالی كه آنان اجتماع كرده بودند، آن گاه فرمود: اگر یكى از این قبرها را بشكافید این شمشیر را در میان شما مى گذارم (و همه را از دم شمشیر مى گذرانم). پس از این جریان بود كه آن گروه از بقیع خارج شدند[8].
نکته اساسی این است که، در آن زمان خواندن نماز بر میت یکی از کارهای خلیفه وقت بود و با وجود او یا حاکم شهر، هیچ کسی حق نداشت بدون اجازه آن ها بر میت نماز بخواند، هنگامی که عبد الله بن مسعود از دنیا رفت، بدون اطلاع عثمان خلیفه سوم، بر او نماز خواندند و او را دفن کردند، بدین جهت، عثمان ماموری را نزد عمار فرستاد و او را مورد ضرب و شتم قرار داد، بنا بر این عدم دعوت ابوبکر برای حضور در نماز حضرت زهرا (س) نشانه و رمزی برای نپذیرفتن امامت و خلافت خلیفه بود، از این رو اهل سنت می دانند که نماز نخواندن ابوبکر بر پیکر مطهر حضرت زهرا (س)، دلیل بر عدم مشروعیت خلافت خلیفه اول است[9]. و به همین جهت برای این که این لکه ننگ را از دامن خلیفه اول پاک کنند، به جعل حدیث روی آوردند. ابن حجر عسقلانی که از علمای اهل سنت است، به جعلی و کذب بودن تمام روایاتی که دلالت بر نماز خواند خلیفه اول بر پیکر حضرت زهرا (س) دارد، تصریح می کند[10].
2- حضرت زهرا نمی خواستند افرادی که به او ظلم کرده اند بر ایشان نماز بخوانند.
در روایات آمده است که حضرت زهرا وصیت کردند: « لَا تُصَلِّ عَلَی أُمَّةٌ نَقَضَتْ عَهْدَ اللَّهِ وَ عَهْدَ أَبِی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِی عَلَیهِ السَّلَامُ، وَ ظَلَمُونِی حَقِّی، وَ أَخَذُوا إِرْثِی، وَ خَرَقُوا صَحِیفَتِی الَّتِی كَتَبَهَا لِی أَبِی بِمِلْكِ فَدَك »، امتی که عهد و پیمان خدا و پدرم را در مورد امیر المومنین علی ع شکستند و نقض کردند ( منظور پیمان روز غدیر خم ) و در حق من ظلم کردند و ارث مرا گرفتند و نامه ای را که پدرم به عنوان سند ملکیت فدک به من داده بود را آتش زدند؛ بر من نماز نخوانند[11].
دفن شبانه، نماز بدون حضور و اطلاع خلیفه، قبر پنهان، عدم بیعت با خلیفه اول، اسراری است كه در درون خود پیام ها دارند. درست است كه فاطمه (س) این چنین خواست و این گونه وصیت كرد؛ ولی چه اتفاقی افتاده است كه زهرا (س) وصیت تاریخی اش را با این در خواست ها به پایان می برد، مگر نه این است كه خشم و ناراحتی اش را نسبت به دشمنانش اظهار می كند و در واقع چندین پرسش را در برابر نگاه های تیزبین مورخان و آیندگان می گذارد تا بپرسند: چرا قبر فاطمه (س) پنهان است؟ و چرا دختر پیامبر شبانه و پنهانی دفن شد؟ و چرا علی (ع) بدون اطلاع ابوبكر و عمر بر وی نماز خواند؟ و ...، آیا كسی كه جانشین پیامبر بود ( آن گونه كه خود ادعا كرده اند، یعنی ابوبکر) شایستگی نماز خواندن بر وی را نداشت؟
آری، فاطمه وصیت كرد كه او را شبانه دفن نموده و هیچ یك از كسانی را كه بر وی ستم كرده اند، خبر نكنند، و این بهترین سند برای اثبات این كه صدیقه شهیده مظلوم از دنیا رفته و از افرادی كه بر وی ستم كرده اند، هرگز راضی نشده است[12].
خودآزمایی
1- دلیل وصیت حضرت زهرا (س) بر عدم شرکت مردم در تشییع جنازه خود چیست؟
2- اجازه ندادن حضرت زهرا (س) به ابوبکر برای اقامه نماز بر ایشان، بیانگر چه مطلبی است؟
پی‌نوشت‌ها
[1] بحار الانوار ج78 ص 310
[2] سایت موسسه ولیعصر عج تحت عنوان چرا حضرت زهرا (س) شبانه دفن شد؟
[3] بحار الانوار ج 43 ص 24
[4] تاریخ الاسلام ذهبی ج2 ص 29
[5] بحار الانوار ج30 ص349
[6] شرح صحیح بخاری ( ابن بطال ) ج3 ص235
[7] شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ج16 ص264
[8] بحار الانوار ج 43 ص 212/ ( ترجمه روحانی)
[9] سلسله پژوهش های اعتقادی ( سید علی اصغر میلانی ) ص 132
[10] لسان المیزان ج3 ص 334
[11] بحار الانوار ج30 ص 348
[12] سایت موسسه تحقیقاتی ولیعصر عج تحت عنوان چرا فاطمه شب دفن شد؟
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
مجید رضایی
ارسال نظر