تبدیل کینه و دشمنی به محبّت و دوستی

امام زین العابدین علیه السّلام در ادامه دعای مکارم الاخلاق می فرمایند: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَبْدِلْنِی‏ مِنْ‏ بِغْضَةِ أَهْلِ الشَّنَآنِ الْمَحَبَّةَ». خدایا! بر محمّد و آل محمّد درود فرست و کینه شدید کینه توزان نسبت به من را، به محبّت تبدیل فرما.

«أَبْدِلْ» فعل امر است از مصدر «إبدال» در مورد معنای آن در لغت آمده است: «(أبْدَلْتُه‏) بِكَذَا (إِبْدَالًا) نَحَّیتُ الأوّلَ و جَعَلْتُ الثانِىَ مَكَانَهُ»، ابدلته یعنی اوّلی را برداشتم و دوّمی را به جای آن قرار دادم.‏[1] این کلمه در دو آیه از قرآن کریم آمده است. در سوره کهف می فرماید: «فَأَرَدْنا أَنْ یبْدِلَهُما رَبُّهُما خَیراً مِنْهُ زَكاةً وَ أَقْرَبَ رُحْماً». پس خواستیم كه پروردگارِ آن پدر و مادر، (فرزند دیگرى را) به ایشان عوض دهد كه از روى پاكیزگى از آن پسر بهتر و از روى رأفت و مهربانى از او نزدیك تر باشد (حضرت صادق علیه السّلام فرموده: خداى تعالى به جاى آن پسر كشته شده، دخترى به آن پدر و مادر عطا نمود كه هفتاد پیغمبر از او به دنیا آمدند).[2] و در سوره تحریم فرموده است: «عَسى‏ رَبُّهُ إِنْ طَلَّقَكُنَّ أَنْ یبْدِلَهُ أَزْواجاً خَیراً مِنْكُنَّ مُسْلِماتٍ مُؤْمِناتٍ قانِتاتٍ تائِباتٍ عابِداتٍ سائِحاتٍ ثَیباتٍ وَ أَبْكاراً». امید است كه اگر او (رسول خدا) شما را طلاق دهد، پروردگارش به جاى شما همسرانى بهتر براى او قرار دهد، همسرانى مسلمان، مؤمن، متواضع، توبه كار، عابد، هجرت ‏كننده، زنانى غیر باكره و باكره.[3]
همان طور که از معنای لغوی و استعمالات قرآنی این کلمه پیداست، در واقع إبدال معنای جایگزینی دارد، چیزی را به جای چیز دیگری جایگزین کردن، بنا بر این معنای «أَبْدِلْ» می شود: جایگزین کن.
«بِغْضَة» در لغت از ماده «بغض» به معنای «شدّةُ البُغض» است.[4] کلمه بِغْضَة در قرآن نیامده است ولی ماده «بغض» در چند جای قرآن کریم به شکلی دیگر استعمال شده، مانند: «إِنَّما یرِیدُ الشَّیطانُ أَنْ یوقِعَ بَینَكُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِی الْخَمْرِ وَ الْمَیسِرِ وَ یصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ عَنِ الصَّلاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ». مسلماً شیطان مى ‏خواهد با شراب و قمار، میان شما دشمنى و كینه [سخت‏] اندازد، و از یاد خدا و نماز بازتان دارد، آیا شما [از این امور با همه زیان ‏ها وخطراتى كه دارد] خوددارى خواهید كرد؟[5] پس بغضة به معنای کراهت و انزجار شدید می باشد.
«الشَّنَآن» در لغت از ماده «شنأ» به معنای بغض و دشمنی است.[6] این کلمه به همین شکل در دو جای قرآن کریم (سوره مائده آیه 2 و 8) ذکر شده است. در آیه 8 از سوره مائده می فرماید: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِینَ لِلَّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ وَ لا یجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلى‏ أَلاَّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى‏ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ». اى كسانى كه ایمان آورده ‏اید! همواره براى خدا قیام كنید، و از روى عدالت، گواهى دهید! دشمنى با جمعیتى، شما را به گناه و ترك عدالت نكشاند! عدالت كنید، كه به پرهیزگارى نزدیك تر است! و از (معصیت) خدا بپرهیزید، كه از آن چه انجام مى ‏دهید، با خبر است.[7] و به صورت اسم فاعل نیز در سوره کوثر آمده است، آن جا که می فرماید: «إِنَّ شانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ». (و بدان) دشمن تو قطعاً بریده ‏نسل و بى ‏عقب است.[8]
بنا بر این معنی این قسمت از دعای امام سجّاد علیه السّلام (وَ أَبْدِلْنِی‏ مِنْ‏ بِغْضَةِ أَهْلِ الشَّنَآنِ الْمَحَبَّةَ)، چنین می شود: «(خدایا!) و کینه شدید کینه توزان (اهل دشمنی) نسبت به من را، به محبّت تبدیل فرما». به عبارت دیگر دل های کینه توزان را از بغض و دشمنی من خالی کن و جای آن را با محبّت من لبریز ساز.

به راستی چقدر این دعا زیباست. در واقع امام زین العابدین علیه السّلام با یک دعا، هم زمان از خداوند متعال رهایی دو نفر را درخواست می نمایند و فرج و گشایش هر دو را تمنّا می کنند. یکی کسی که گرفتار بغض و دشمنی دیگران شده و از این ناحیه در امنیت و آسایش نیست؛ و دیگری کسانی که دائم در آتش کینه توزی و دشمنی نسبت به دیگران، می سوزند و بدین وسیله لحظات زندگی خود را تباه می سازند. کافی است که خداوند تبارک و تعالی این حِقد و کینه را از میان بردارد و آن را مبدّل به دوستی و محبّت کند، آن وقت می بینیم که دنیا چقدر پُر از زیبایی می شود و جامعه بشریّت به جای تماشای صحنه های زشت و دلخراش ظلم و جنایت، شاهد دوستی، محبّت و ایثار در میان مردمان خواهد بود.
از قدیم این جمله معروف است که ده ها دوست برای انسان کم است و یک دشمن برای او زیاد. این دعا به ما می آموزد که باید از کینه و عداوت با دیگران و حتّی دشمن تراشی های بی دلیل برای خود پرهیز داشته باشیم. متأسّفانه در جامعه هر روز شاهد رفتارهای غلطی هستیم، که موجب ایجاد نفرت، کینه و حس انتقام در دیگران می شود. بسترهای بسیاری از دشمنی ها و جنایات عمدتاً از همین رفتارهایی که شاید به چشم ما خیلی مهم و جدّی هم نیاید، پایه گذاری می شود. امّا در مقابل، محبّت اکسیری است که حلّال بسیاری از مشکلات و درمان دردهای فراوان است. محبّت شاه کلیدی است که قفل بسیاری از درهای بسته را می گشاید، درهایی که بی محبّت هرگز باز نمی شوند.
از محبّت تلخ ها شیرین شود / وز محبّت مس ها زرین شود
از محبّت دردها صافی شود / وز محبّت دردها شافی شود
از محبّت خارها گل می شود / وز محبّت سرکه ها مل می شود
برای دفع دشمنی ها و ایجاد محبّت و دوستی دو عامل باید دست به دست هم بدهند تا این اتّفاق فرخنده محقّق شود. یکی دعا و درخواست از مسبّب الاسباب و خداوندی که منشأ تمامی خیرات است و گنجینه عوالم وجود در ید قدرت اوست (وَ لِلَّهِ خَزائِنُ السَّماواتِ وَ الْأَرْض/ خزائن آسمان ها و زمین از آن خداست[9]) و تنها اوست که بر هر چیزی تواناست (إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ كُلِّ شَی‏ءٍ قَدِیرٌ/ خداوند بر هر چیز تواناست[10]). و دیگری اراده، همّت و تلاش مردم است در جهت از میان برداشتن دشمنی ها و ایجاد محبّت و دوستی در سطح جامعه. در موضوع دعا و درخواست، می بینیم که امام سجّاد علیه السّلام به زیبایی و تمام و کمال، از پیشگاه خداوند متعال این مورد را تقاضا می کنند و در ضمن به ما می آموزند که چه چیزی را، به چه شکلی از خدا بخواهیم. خداوند هم کریم است و خود فرموده بخوانید مرا تا اجابت کنم: «وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِینَ یسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ». پروردگار شما گفته است: مرا بخوانید تا (دعاى) شما را بپذیرم! كسانى كه از عبادت من تكبّر مى ‏ورزند به زودى با ذلّت وارد دوزخ مى ‏شوند.[11]
حال این مائیم و بستر اجابت دعا و وظیفه ای که بر دوش داریم. گاهی انسان با رویه باطلی که در پیش می گیرد، خود را از لطف و کرم پروردگار محروم می کند. مانند آن کسی که در بیابان برهوت و بی آب و علف، دل به بارانی بسته که با آن عطش جانش را سیراب کند. امّا به هنگام بارش رحمت خدا، کاسه نیازش را در معرض بارش باران نمی گذارد و بدین سبب خود را از آن محروم می سازد.
شمشیر نیک از آهن بد چون کند کسی / ناکس به تربیت نشود ای حکیم کس
باران که در لطافت طبعش خلاف نیست / در باغ لاله روید و در شوره بوم خس
با این توضیح، ضرورت بررسی عوامل دشمن تراشی و در مقابل اسباب ایجاد شدن و تقویت محبّت و دوستی، روشن می گردد که ان شاء الله از آن سخن خواهیم گفت. امّا پیش از این که این بحث را آغاز کنیم لازم است تا نکته مهمّی را یادآور شویم.

از آن چه در مورد دعای امام زین العابدین علیه السّلام بیان گردید، شاید برای کسی توهّم شود که نظر اسلام، محبّت و دوستی با تمام انسان ها با هر عقیده و رفتاری است. در تبیین مبنای اسلام در مقوله حبّ و دوستی نسبت به انسان ها، باید بگوئیم که دین مبین اسلام دستور به دوستی و محبّت نسبت به تمام کسانی دارد که در مسیر اطاعت از پروردگار متعال قرار دارند و از دشمنی با خدا و اولیاء الهی پرهیز می کنند. امّا در مقابل، به دشمنی و برائت (بیزاری جستن) از دشمنان خدا و اولیاء او نیز فرمان می دهد و در آیات و روایات فراوانی از دوستی با دشمنان به شدّت نهی می کند. قرآن کریم در توصیف مؤمنین و یاران رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده است: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَماءُ بَینَهُمْ ...». محمّد (صلّی الله علیه و آله) فرستاده خداست و كسانى كه با او هستند در برابر كفّار سرسخت و شدید، و در میان خود مهربانند.[12]
بنا بر این در دین اسلام، پرهیز از دشمنی و بغض و کینه، تنها محدود به دایره مؤمنین می شود و اساساً هر گونه دوستی و ارتباط مبتنی بر محبّت با دشمنان خدا و کفّار، حرام و قبیح شمرده شده است. در مذهب حق تشیّع از این حقیقت تحت عنوان «ولایت و برائت»، و یا «تولّی و تبرّی» یاد می شود. به قدری این موضوع مهم و ضروری است که دو مورد از فروعات دین که اطاعت از آن بر هر مسلمانی واجب و ضروری است، «تولّی و تبرّی» می باشد. اهمیت تولّی و تبّری بدان پایه است که با وجود آن که در کنار واجبات دیگر از جمله نماز، روزه، حج، جهاد و ... قرار گرفته، امّا شرط قبولی همه آن ها محسوب می شود. یعنی بدون ولایت خدا و اولیاء الهی، و همچنین بدون بیزاری جستن و دشمنی با دشمنان ایشان، هیچ یک از واجبات دیگر به درگاه خداوند متعال پذیرفته نخواهد شد.
در نوشتار بعدی با بررسی اجمالی آیات و روایات تولّی و تبرّی، بیشتر با این حقیقت آشنا خواهیم شد، ان شاء الله.

1- دو فایده تبدیل بغض و دشمنی به محبّت و دوستی را بیان کنید؟
2- آیا از نظر اسلام محبّت و دوستی به طور مطلق کار شایسته و بایسته ای است؟
 

پی‌نوشت‌ها

[1] المصباح المنیر ج 2 ص 32.
[2] سوره کهف/ آیه 81 (ترجمه فیض الاسلام).
[3] سوره تحریم/ آیه 5 (ترجمه مکارم).
[4] لسان العرب ج 7 ص 121.
[5] سوره مائده/ آیه 91 (ترجمه انصاریان).
[6] لسان العرب ج 1 ص 101.
[7] ترجمه مکارم.
[8] سوره کوثر/ آیه 3 (ترجمه مکارم).
[9] سوره منافقون/ آیه 7 (ترجمه مکارم).
[10] سوره بقره/ آیه 20 (ترجمه مکارم).
[11] سوره غافر/ آیه 60 (ترجمه مکارم).
[12] سوره فتح/ آیه 29 (ترجمه مکارم).