مجاهد در عرصه فرهنگ که همچون رسول خدا(ص)، برای هدایت و سعادت جامعه قدم بر می دارد، باید نسبت به مردم غم خوار بوده و برای هدایت مردم تمام تلاش خود را به کار ببرد و نسبت به مومنین دل سوز و خیر خواه باشد و در صورتی که مورد اقبال مردم قرار نگرفت، ناامید نشده و در همه احوال به خداوند متعال توکل کند.
غم‌خوار و دل‌سوز
- خداوند متعال در آیات پایانی سوره توبه خطاب به مردم می فرماید: « لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِّنْ أَنفُسِكُمْ عَزِیزٌ عَلَیهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیكُم بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفٌ رَّحِیمٌ _ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِی اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَیهِ تَوَكَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ »، رسولى از خود شما به سویتان آمد كه رنج هاى شما بر او سخت است، و اصرار به هدایت شما دارد و نسبت به مؤمنان رئوف و مهربان است. اگر آن ها روى (از حق) بگردانند (نگران مباش) بگو خداوند مرا كفایت مى كند هیچ معبودى جز او نیست، بر او توكل كردم و او پروردگار عرش بزرگ است[1]. در آیه شریفه خداوند متعال برای رسول خود که جایگاه ابلاغ و رسالت دارد، چهار ویژگی را بیان می کند:
لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُم، به جاى " منكم" در این آیه " من انفسكم" آمده است. اشاره به شدت ارتباط پیامبر با مردم است، گویى پاره اى از جان مردم و از روح جامعه در شكل پیامبر ظاهر شده است. به همین دلیل تمام دردهاى آنها را مى داند، از مشكلات آنان آگاه است، و در ناراحتی ها و غم ها و اندوه ها با آنان شریك مى باشد، و با این حال تصور نمى شود سخنى جز به نفع آنها بگوید و گامى جز در راه آنها بردارد، و این در واقع نخستین وصفى است كه در آیه فوق براى پیامبر ذكر شده است. - عَزِیزٌ عَلَیهِ مَا عَنِتُّمْ، یعنی در سختی ها و گرفتاری ها همراه مردم و غم خوار مردم است.
- حَرِیصٌ عَلَیكُم، یعنی برای هدایت و راهنمایی مردم سر از پا نمی شناسد.
- رَءُوفٌ رَّحِیمٌ، نسبت به مومنین مهربان و دل سوز و خیر خواه است.
- روی گردانی مردم ( نپدیرفتن دعوت و پیام او ) سبب ناامیدی او نمی شود. [2]
با توجه به مطالبی که بیان شد مجاهد در عرصه فرهنگ که همچون رسول خدا(ص)، برای هدایت و سعادت جامعه قدم بر می دارد، باید نسبت به مردم غم خوار بوده و برای هدایت مردم تمام تلاش خود را به کار ببرد و نسبت به مومنین دل سوز و خیر خواه باشد و در صورتی که مورد اقبال مردم قرار نگرفت، ناامید نشده و در همه احوال به خداوند متعال توکل کند.
اخلاص و عدالت
«یأَیهُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ كُونُواْ قَوَّامِینَ لِلَّهِ شهُدَاءَ بِالْقِسْطِ وَ لَا یجْرِمَنَّكُمْ شَنَانُ قَوْمٍ عَلىَ أَلَّا تَعْدِلُواْ اعْدِلُواْ هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَ اتَّقُواْ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرُ بِمَا تَعْمَلُونَ»، اى كسانى كه ایمان آورده اید! همواره براى خدا قیام كنید، و از روى عدالت، گواهى دهید! دشمنى با جمعیتى، شما را به گناه و ترك عدالت نكشاند! عدالت كنید، كه به پرهیزگارى نزدیك تر است! و از (معصیت) خدا بپرهیزید، كه از آنچه انجام مى دهید، با خبر است[3].
خداوند متعال در این آیه برای کسانی که قیام می کنند، دو ویژگی را بیان می کند. ویژگی اول: قیام برای خدا باشد یعنی مجاهد در عرصه فرهنگ در تمام حالات باید نیت الهی داشته باشد و نباید انگیزه های غیر الهی همچون خود نمایی، تحقیر دیگران، کسب موقعیت اجتماعی و ... داشته باشد. چنان چه خالصانه در این راه قدم بردارد، خداوند متعال نیز او را یاری خواهد کرد. قرآن کریم در آیه 69 سوره عنکبوت می فرماید: « وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِینَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِین »، و آنها كه در راه ما (با خلوص نیت) جهاد كنند قطعا هدایتشان خواهیم كرد و خدا با نیكوكاران است[4]. با توجه به کلمه جهاد که در آیه آمده است و مقید شدنش به « فینا » جهاد معنای وسیعی خواهد داشت، بنا بر این هر گونه جهاد و تلاشى را كه در راه خدا و براى او و به منظور وصول به اهداف الهى صورت گیرد شامل مى شود، خواه در طریق كسب معرفت باشد، یا جهاد با نفس، یا مبارزه با دشمن، چه در جبهه های جنگ و یا در عرصه های فرهنگی و... .
كسانى كه در این راه ها به هر شكل و هر صورت براى خدا مجاهده كنند، مشمول حمایت و هدایت الهى هستند. این وعدهاى است كه خداوند مؤكدا به همه مجاهدان راهش داده و پیروزى و ترقى و موفقیت را در گرو دو چیز شمرده است،" جهاد" و" خلوص نیت". با توجه به آنچه بیان شد از آیه فوق به خوبى استفاده مى شود كه هر گونه شكست و ناكامى که نصیب ما شود، معلول یكى از دو چیز است: یا در جهاد كوتاهى كرده ایم، و یا اخلاص در كار ما نبوده است، و اگر این دو با هم جمع شود بنا به وعده مؤكد الهى، پیروزى و هدایت حتمى است[5].
ویژگی دوم عدالت است، یعنی نباید كینه ها و عداوت هاى قومى و تصفیه حساب هاى شخصى مانع از اجراى عدالت و یا موجب تجاوز به حقوق دیگران گردد، زیرا عدالت از همه این ها بالاتر است. چنان چه در آیه 159 سوره اعراف آمده است: « وَ مِنْ قَوْمِ مُوسى أُمَّةٌ یهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یعْدِلُونَ »، از قوم موسى ع گروهى هستند كه دعوت به سوى حق مى كنند و حاكم به حق و عدالتند[6]. آیه مورد بحث از مواردى است كه خداوند هدایت را به غیر خود و به غیر انبیاء و امامان نسبت داده است، یعنی عمل صالح مردمی از بنى اسرائیل را مى ستاید، به جهت این که گروهی از ایشان مردمى بودند كه دیگران را به سوى حق راهنمایى نموده و در میان ایشان به حق و عدالت حكم مى كردند.[7]
یعنی حتی در جهاد و مقابله با دشمن باید به حق و عدالت برخورد کرد. در آیه 15 سوره شوری به رسول خدا امر شده است که در میان مردم به عدالت رفتار کند: « ... وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَینَكُم... »، من مامورم كه در میان همه شما به عدالت رفتار كنم[8].
شرح صدر
مجاهد در عرصه فرهنگی، برای موفقیت در این مسیر نیازمند شرح صدر است، یعنی تحمل سختی ها، اذیت ها و دشمنی ها و مدارا کردن با مردم برای محقق کردن هدف والای خود که به خاطر آن اقدام به جهاد کرده است. به عبارت دیگر سعه صدر یعنی در مواجهه با قدرت های بزرگ نترسد و خود را نبازد، هنگام مواجه با مشکلات و سختی ها ظرفیت پذیرش سختی ها و قدرت مقابله با آنها را داشته باشد. بنا بر این زمانی که حضرت موسی از جانب خداوند برای هدایت فرعون و دعوت او به آیین یکتا پرستی مأمور شد، از خداوند خواست برای انجام این مأموریت، به او شرح صدر بدهد: « اذْهَبْ إِلى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغى _ ... قالَ رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی »، به سوى فرعون برو كه طغیان كرده است، عرض كرد پروردگار من! سینه مرا گشاده بدار[9].
پیامبر(ص) و همسایه یهودی
یکی از همسایگان رسول خدا که مردی یهودی بود، هر روز به هنگام عبور آن حضرت، از بالای بام به بهانه ریختن خاکروبه ها در کوچه، خاکستری همراه با آتش بر سر و صورت آن حضرت می ریخت. این برنامه هر روز ادامه داشت؛ تا آن که روزی پیامبر صلی الله علیه و آله از کوچه گذشت و متوجّه خاکستر همسایه یهودی نشد. آن حضرت کنجکاو شد و علّت آن را جویا شد. اصحاب و یاران عرض کردند: بحمد اللّه مریض شده است و در بستر بیماری به سر می برد؛ پیامبر به قصد عیادت به طرف منزل یهودی حرکت کرد، هنگام در زدن، همسر آن مرد یهودی از پشت در منزل گفت: کیست؟ حضرت جواب داد: پیامبر اسلام! زن گفت: کارت چیست؟ حضرت فرمود: به عیادت شوهرت آمده ام! زن بی اختیار در را باز کرد. حضرت داخل شد و کنار بستر یهودی قرار گرفت. پیامبر صلی الله علیه و آله با احوال پرسی به گونه ای برخورد کرد که گویا این یهودی هیچ گونه اذیّت و آزاری نسبت به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روا نداشته است! وقتی یهودی این شرح صدر و گذشت و اغماض پیامبر صلی الله علیه و آله را دید، عرض کرد: یا رسول اللّه! آیا این برخورد جزء برنامه دین توست، یا از اخلاق شخصی شماست؟ حضرت فرمودند: جزء برنامه دین اسلام است[10].
البته این نکته را باید لحاظ کرد که مدارا کردن با سازش فرق می کند، سازش کاری یعنی فردی منفعل بودن و برای در امان بودن و حفظ جان خود از منافع و حق خود کوتاه آمدن.
خودآزمایی
1- ویژگی های مجاهدین فرهنگی را نام ببرید؟
2- با توجه به آیه 8 سوره مائده ویژگی های مجاهد فرهنگی را توضیح دهید؟
پی‌نوشت‌ها
[1] سوره توبه آیات 128 و 129 / ترجمه مکارم
[2] برگرفته از تفسیر نمونه ج8 ص 206 الی 210/ تفسیر نور ج3 ص 528 الی 531
[3] سوره مائده آیه 8 / ترجمه مکارم
[4] سوره عنکبوت آیه 69 / ترجمه مکارم
[5] برگرفته از تفسیر نمونه ج 16 ص349
[6] سوره اعراف آیه 159 / ترجمه مکارم
[7] تفسیر نمونه ج8 ص 370
[8] سوره شوری آیه 15/ ترجمه مکارم
[9] سوره طه آیات 24 و 25 / ترجمه مکارم
[10] امثال القرآن ( مکارم شیرازی) ص 195