نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی| ۶۳
اگر بخواهیم مراتب شخصیت افراد را بشناسیم باید آن را در لابلاى انگیزهها و اهداف آنان جستجو كنیم. آیا آن كس كه تنها براى سیر كردن شكم خود فریاد مىكشد با آن كس كه براى نجات عامه مردم تلاش مىكند برابر است؟ نیت و خلود
در حدیثى از امام صادق علیه السلام دراینباره كه چرا باید دوزخیان براى همیشه در دوزخ و بهشتیان نیز براى همیشه در بهشت باشند نقل شده است كه:
إنَّما خُلّدَ اَهل النّارِ فِی النّارِ لأنَّ نِیاتهِم كَانت فِی الدّنیا أن لو خُلّدُوا فِیها أن یعصُوا اللّه أبداً وَ إنّما خُلّد اَهل الجنَّة فِی الجنّةِ لأنّ نیاتهُم كانت فِی الدّنیا أن لو بَقَوا فیها أن یطیعُوا اللّه أبداً فَبِالنّیات خُلّدَ هؤلاء و هؤلاء ثُمَّ تَلا قَولَه تَعالَى: «قُلْ كُلٌّ یعْمَلُ عَلى شاكِلَتِهِ».[1] دوزخیان به این دلیل باید همیشه در دوزخ بسر برند كه نیت‌هاى آنان این بود كه اگر براى همیشه در دنیا بمانند خدا را معصیت كنند، و بهشتیان به این جهت براى ابد در بهشت مىمانند كه نیت‌هاى آنان این بود كه اگر همیشه در دنیا زنده باشند خدا را اطاعت كنند. و هر دو گروه به خاطر نیاتشان در بهشت و دوزخ جاویدانند. آنگاه این آیه را تلاوت كرد كه خداى متعال مىفرماید:
«بگو هر كس طبق روش [و خلق و خوى] خود عمل می‌كند».
تأثیر نیت در ثواب و عقاب
تأثیر نیت تا آن حدّ است كه انسان به صرف هوادارى از گروهى در ثواب و عقاب با آنها شریك مىشود. هنگامى كه خداى متعال امیر المؤمنین علیه السلام را در جنگ جمل پیروز ساخت یكى از یاران آن حضرت گفت: چه خوب بود برادرم همراه ما بود و پیروزى شما را بر دشمن می‌دید و در فضیلت این جهاد شركت مىكرد.
... فَقالَ علیه السّلام: أهوَى أخیكَ مَعنا؟ فَقالَ: نَعم قَال: فَقد شَهدنا، وَ لَقد شَهدنا! فِى عَسكرنَا هَذا أقوام فِی أصلابِ الرّجالِ و أرحامِ النِّساء، سَیرعَفُ بهم الزّمانُ، وَ یقوى بهم الایمانُ.[2]
... امام علیه السلام پرسید: آیا برادرت از هواداران ما است؟ آیا دلش با ما هست؟ عرض كرد: آرى. فرمود: پس او هم در این معركه با ما بوده است.
[نه تنها او بلكه] آنان كه در صلب پدران و رحم مادران با ما هم عقیده و هماهنگ هستند نیز در این جنگ با ما شریكاند. بزودى گذشت زمان آنها را به دنیا خواهد آورد و دین و ایمان به وسیله آنان نیرو خواهد گرفت.
ابن أبی الحدید پس از بیان این خطبه مینویسد: «ابو الاسود دئلى مىگوید: هنگامى كه امیر مؤمنان علیه السلام در جنگ جمل پیروز شد به همراه گروهى از مهاجرین و انصار كه من نیز در میان آنها بودم در شهر بصره وارد بیت المال شد. وقتى چشم آن حضرت به اموال زیادى كه در بیت المال بود افتاد آنها را مخاطب قرار داد و گفت: اى درهم و دینار، غیر مرا فریب دهید! سپس دستور داد به هر كدام از یاران آن حضرت پانصد درهم بدهند. وقتى كه تمام آن درهم‌ها را بین اصحاب تقسیم كردند أبو الاسود گفت: با اینكه تعداد افراد دوازده هزار تن بود به خدایى كه حضرت محمد صلّى اللّه علیه و آله و سلم را به پیامبرى مبعوث كرد حتى یك درهم كم و زیاد نشد. گویى امیر مؤمنان از مبلغ و میزان پول‌ها با خبر بود».
سپس ابن أبی الحدید مىنویسد: «شخصى به نام حبه عرنى گفت: پس از اینكه امام علیه السلام بیت المال را در میان اصحاب خویش تقسیم كرد و خود او نیز همانند دیگران پانصد درهم برداشت، فردى كه در جنگ شركت نكرده بود خدمت آن بزرگوار رسید و گفت: اى امیر مؤمنان! گر چه من از نظر جسمى همراه شما نبودم و نتوانستم در جنگ شركت كنم اما دل من با شما بود و مایل بودم كه در این جنگ با شما همگام باشم. به من هم از این پول چیزى عنایت فرما.
امام علیه السلام قسمت خود را به او داد و چیزى براى خویش باقى نگذاشت».[3] این مطالب بیان كننده این است كه اگر كسى از كار دیگران راضى باشد با آنان شریك خواهد بود.
نیت و ساختار شخصیت انسان
همان گونه كه نیت در كیفیت عمل و ارزش آن مؤثر است در ساختار شخصیت انسان نیز تأثیر بسزایى دارد. اگر بخواهیم مراتب شخصیت افراد را بشناسیم باید آن را در لابلاى انگیزهها و اهداف آنان جستجو كنیم. آیا آن كس كه تنها براى سیر كردن شكم خود فریاد مىكشد با آن كس كه براى نجات عامه مردم تلاش مىكند برابر است؟ و آیا آن كس كه براى غنیمت به جبهه مىرود با آن كس كه براى رضاى خدا مىجنگد مساوى است؟ این برابرى و نابرابرى با شخصیت روحى افراد و مقاصد آنها در ارتباط است نه با اعمالشان، كه عمل به حسب ظاهر یكى است و با هم فرقى ندارد. هر دو فریاد مىكشند و یا هر دو مىجنگند، ولى تفاوت در انگیزه فریاد است و با این مقیاس و میزان، امام صادق علیه السلام بندگان خدا را به سه گروه تقسیم مىكند و هر دسته را متناسب با انگیزهاى كه در پرستش دارند به عنوان خاصى توصیف مىفرماید:
إنَّ العُبّادَ ثَلاثةٌ: قَومٌ عَبدُوا اللّه عَزّوجلَّ خَوفاً فَتِلكَ عِبادَةُ العَبیدِ وَ قَوم عَبدُوا اللّهَ تَباركَ وَ تَعالَى طَلَبَ الثَّواب فَتِلكَ عِبادَة الاِجراء وَ قَوم عَبدوا اللّه عَزّوجلّ حُبّاً لَهُ فِتلكَ عِبادَةُ الأحرارِ وَ هِی أفضَلُ العِبادَة.[4]
بندگان خدا سه دستهاند: گروه اول آنها كه از ترس عقاب و آتش دوزخ خدا را عبادت مىكنند، این گونه پرستش، عبادت بردگان است. گروه دیگر كسانى هستند كه به خاطر اجر و ثواب خدا را مىپرستند، عبادت اینان عبادت نوكران و مزدبگیران است. و قشر سوم آنهایى هستند كه چون خدا را دوست دارند او را مىپرستند، و این عبادت آزادگان است، یعنى كسانى كه نه اجیرند و نه برده، بلكه به خاطر علاقه به خدا و از روى خلوص عبادت مىكنند و این بالاترین عبادت است.
ملاحظه مىكنید كه چگونه امام صادق علیه السلام بندگان خدا را به تناسب نیات و اهدافشان تقسیم مىكند و هر گروه را با شخصیتى متناسب با انگیزه و هدفى كه در پرستش خداوند متعال دارد از گروه دیگر متمایز مىسازد.
طاعتی کز بهر امّید است و بیم
خودپرستی باشد ای مرد سلیم
طاعت مزدور مجبور است آن
از خداجویی بسی دور است آن
طاعت احرارجو ای مرد حُر
تا از این جوآوری مرجان و دُر
خویشتن بینی در اینها اندراست
طاعت احرار از اینها برتر است
طاعت آزادگان دانی که چیست
اینکه در نیّت بجز معبود نیست
چون که او را اهل طاعت دیده‌اند
طاعت او زین سبب بگزیده‌اند
بنده باید بودن اما ای پسر
طاعت آزادگان باشد هنر[5]
خودآزمایی
1- با توجه به حدیثى از امام صادق علیه السلام، چرا باید دوزخیان براى همیشه در دوزخ و بهشتیان نیز براى همیشه در بهشت باشند؟
2- شرح دهید که نیت تا چه حدی می‌تواند موثر باشد.
3- چگونه می‌توان مراتب شخصیت افراد را شناخت؟
4- امام صادق علیه السلام بندگان خدا را به تناسب نیات و اهدافشان به چه گروه‌هایی تقسیم مىكند؟ نام ببرید
پی‌نوشت‌ها
[1] بحار الانوار، چاپ بیروت، ج 67- ص 209، وسائل الشیعه، ج 1- ص 36، اصول كافى، چاپ اسلامیه، ج 2- ص 85، علل الشرایع، چاپ نجف، ج 2- ص 523، باب 299، معالم الزلفى، چاپ سنگى، ص 36 با اندكى تفاوت.
[2] نهج البلاغه فیض الاسلام، خطبه 12.
[3] شرح نهج البلاغه ابن أبی الحدید، ج 1- صص 249 و 250.
[4] بحار الانوار، چاپ بیروت، ج 67- ص 255، اصول كافى، ج 2- ص 84، باب العبادة، حدیث 5.
روایتى به همین مضمون از امام صادق علیه السلام در امالى صدوق( ص 41، حدیث 4، مجلس 10) نقل شده است.
[5] طاقدیس، صص 227 و 228.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله محمدرضا مهدوی کنی
ارسال نظر