قرآن شریف و حضرت مهدی(عج)

بخش اوّل؛ پیرامون بشارت‌های قرآن مجید و احادیث به ظهور حضرت صاحب‌الزّمان(ع)| ۶

از قرآن شریف آیات متعدّدی[1] به ظهور حضرت مهدی(ع) تفسیر و تأویل شده است مانند آیه:
«لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ»؛[2]
 و آیه:
«لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ»؛[3]
که جمعی از مفسّرین مثل ابن‌عبّاس و سعید بن جبیر و سدی گفته‌اند که این وعده در وقت ظهور حضرت مهدی(ع) عملی خواهد شد.[4]
و آیه:
«وَلَقَدْ کَتَبْنَا فِی الزَّبُورِ...»؛[5]
و آیه:
«اَلَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ»؛[6]
و آیه:
«وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ...»؛[7]
و آیه:
«وَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ»؛[8]
که مقاتل بن سلیمان و اتباع او از مفسّرین همه گفته‌اند در حقّ مهدی‌(ع) نازل شده است.[9]

احادیث در موضوع ظهور حضرت مهدی(ع) بسیار و در نهایت کثرت است شاید در کمتر مسئله‌ای از مسائل اسلامی کثرت روایات به این حدّ باشد که بدیهی است ردّ یک‌دهم بلکه یک‌صدم این روایات خلاف ایمان و خلاف طریق عقلا در قبول و اعتماد به اخبار ثقات است، خصوصاً که قرائن و نشانی‌هایی در بعضی از این روایات است که قطع به صدور آنها حاصل می‌شود و شکّی باقی نمی‌ماند.
در بین این احادیث، احادیث «عالیةالاسناد» و احادیثی که روایت آن موثّق و ممدوح باشند زیاد است، چنانچه از تاریخ و تراجم و کتب حدیث استفاده می‌شود این اخبار در بین روات مشهور و راجع به مضامین و مفادّ آنها از صحابه و تابعین توضیحات می‌خواسته‌اند و مضمون آنها را مسلّم و حتمی‌الوقوع می‌دانستند و بعضی اصحاب مثل «حذیفة بن الیمان» در این‌گونه احادیث اطّلاع و تخصّص بسیار داشته‌اند.

جمع کثیری از مشایخ و حفّاظ اهل سنّت مانند صبّان در اسعاف‌الراغبین[10] و شبلنجی در نورالابصار[11] و شیخ عبدالحقّ در لمعات به نقلی که در حاشیه سنن ترمذی[12] است، و ابی‌الحسین آبری به نقل الصواعق[13] و ابن حجر هیتمی و سیّد احمد بن سید زینی دحلان مفتی شافعیه در الفتوحات‌الاسلامیه[14] و حافظ ابن‌حجر عسقلانی در فتح‌الباری و شوکانی در التوضیح به نقل غایةالمأمول[15] و گنجی شافعی در البیان[16] و شیخ منصور علی ناصف در غایةالمأمول و استاد احمد محمد صدیق در ابراز الوهم المکنون و ابو‌الطیب در الاذاعه و ابوالحسن سحری و عبدالوهاب عبداللطیف مدرس دانشکده شریعت در حاشیه صواعق، تصریح به تواتر روایات وارده در باره مهدی‌(ع) و صفات و علائم آن حضرت، مثل اینکه زمین را پر از عدل و داد کند و از اهل‌بیت پیغمبر و اولاد فاطمه و فرزندان حسین(ع) است نموده‌اند.
علامه شوکانی در خصوص تواتر این روایات کتابی به نام التوضیح فی تواتر ما جاء فی المنتظر و الدجال و المسیح تألیف کرده، و محمد بن جعفر الکتانی در نظم‌المتناثر می‌گوید: اَلأَحَادِیثُ الْوَارِدَةُ فِی الْمَهْدِیِّ الْمُنْتَظَرِ مُتَوَاتِرَةٌ و شیخ محمد زاهد کوثری در کتاب نظرة عابره گفته است: وامّا تواتر احادیث المهدی و الدجال و المسیح فلیس بموضع ریبة عند اهل العلم بالحدیث.
و اسنوی در مناقب شافعی گفته: اخبار در ظهور مهدی و اینکه از اهل بیت پیغمبر است متواتر است.

۴. نام جمعی از صحابه که این احادیث را اهل‌سنّت از آنها روایت کرده‌اند
1. حضرت علی(ع)، 2. حضرت امام حسن(ع)، ۳. حضرت امام حسین(ع)، 4. حضرت فاطمه(س)، 5. عایشه، 6. عبدالله بن مسعود، 7. عبدالله بن عبّاس، 8. عبدالله بن عمر، 9. عبدالله بن عمرو، 10. سلمان فارسی، 11. ابوایوب انصاری، 12. ابوعلی هلالی، 13. جابر بن عبدالله انصاری، 14. جابر بن سمره، 15. ثوبان، 16. ابوسعید خدری، 17. عبدالرحمن بن عوف، 18. ابو سلمی، 19. ابو هریره، 20. انس بن مالک، 21. عوف بن مالک، 22. حذیفة بن یمان، 23. ابولیلی انصاری، 24. جابر بن ماجد صدفی، 25. عدی بن حاتم، 26. طلحة بن عبیدالله، 27. قرة بن ایاس مزنی، 28. عبدالله بن الحارث بن جزء، 29. ابوامامه، 30. عمرو بن عاص، 31. عمار بن یاسر، 32. ابوالطفیل، 33. امّ‌سلمه، 34. اویس ثقفی.[17]

۵. نام مشاهیر علمای بزرگ اهل سنّت، و کتاب‌های آنها که احادیث ظهور در آن تخریج شده است
1. مسند احمد، 2. سنن ترمذی، 3 و 4. کنزالعمال و منتخب کنزالعمال علی متقی هندی، 5. سنن ابی‌داود، 6. سنن ابن ماجه، 7. صحیح مسلم، 8. صحیح بخاری، 9. ینابیع‌الموده قندوزی، 10. مودة‌القربی همدانی، 11. فرائدالسمطین حموینی شافعی، 12 و 13. المناقب و مقتل‌الحسین(ع) خوارزمی، 14. الاربعین حافظ ابی‌الفوارس، 15. مصابیح‌السنه بغوی، 16. التاج الجامع الاصول منصور علی ناصف، 17. الصواعق‌المحرقه ابن حجر هیتمی، 18. جواهرالعقدین شریف سمهودی، 19. السنن‌الکبری بیهقی، 20. الجامع‌الصغیر سیوطی، 21. جامع‌الاصول ابن‌اثیر جزری، 22. تیسیرالوصول ابن‌دیبع شیبانی، 23. المستدرک حاکم، 24. المعجم‌الکبیر طبرانی، 25. معجم‌الاوسط طبرانی، 26. المعجم‌الصغیر طبرانی، 27. الدرالمنثور سیوطی، 28. نورالابصار شبلنجی، 29. اسعاف‌الراغبین صبّان، 30. مطالب‌السؤول محمد بن طلحه شافعی، 31. تاریخ اصفهان ابن منده، 32 و 33. تاریخ اصفهان و حلیة‌الاولیاء حافظ ابی‌نعیم، 34. تفسیر ثعلبی، 35. عرایس ثعلبی، 36. فردوس‌الاخبار دیلمی، 37. ذخائر‌العقبی محب‌ّالدّین طبری، 38. تذکرةالخواص سبط ابن‌جوزی، 39. فوائدالاخبار ابی‌بکر الاسکاف، 40. شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید، 41. غرائب‌القرآن نیشابوری، 42. تفسیر فخر رازی، 43. نظرة عابرة کوثری، 44. البیان و التبیین جاحظ، 45. الفتن نعیم تابعی، 46. عوالی ابن حاتم، 47. تلخیص خطیب، 48.  بدایع‌الزهور محمد بن احمد حنفی، 49. الفصول‌المهمه ابن‌صباغ مالکی، 50. تاریخ ابن عساکر، 51. السیرةالحلبیه علی بن برهان‌الدین حلبی، 52. سنن ابی‌عمرو الدانی، 53. سنن نسائی، 54. الجمع بین الصحیحین عبدری، 55. فضائل‌الصحابه قرطبی، 56. تهذیب‌الآثار طبری، 57. المتّفق و المفترق خطیب، 58. تاریخ ابن‌جوزی، 59. الملاحم ابن منادی، 60. فوائد ابی‌نعیم، 61. اسدالغابه ابن‌اثیر جزری، 62. الاعلام بحکم عیسی(ع) سیوطی، 63. الفتن ابی‌یحیی، 64. کنوزالحقائق منادی، 65. الفتن سلیلی، 66. عقیدة اهل‌الاسلام غماری، 67. صحیح ابن حبان، 68. مسند رویانی، 69. مناقب ابن‌مغازلی، 70. مقاتل‌الطالبیین ابی‌الفرج اصبهانی، 71. الاتحاف بحبّ الاشراف شبراوی شافعی، 72. غایةالمأمول منصور علی ناصف، 73. شرح سیرةالرسول عبدالرحمن حنفی سهیلی، 74. غریب‌الحدیث ابن قتیبه دینوری، 75. سنن ابی‌عمرو المقری، 76. التذکره عبدالوهاب شعرانی، 77. الاشاعه برزنجی مدنی، 78. الاذاعه سید محمد صدیق حسن، 79. الاستیعاب ابن عبدالبر، 80. مسند ابی‌عوانه، 81. مجمع‌الزوائد هیثمی، 82. لوامع الانوار البهیه سفارینی حنبلی، 83. الهدیةالندیه سیّد مصطفی بکری، 84. حجج الکرامه سیّد محمد صدیق، 85. ابراز الوهم المکنون احمد بن محمد صدیق حسن، 86. مسند ابی‌یعلی، 87. افراد دارقطنی، 88. المصنف بیهقی، 89. الحربیات ابی‌الحسن الحربی، 90. نظم المتناثر من الحدیث المتواتر محمد بن جعفر کتانی، 91. التصریح بما تواتر فی نزول المسیح شیخ محمد انور کشمیری، 92. اقامةالبرهان غماری، 93. المنار ابن‌قیم، 94. معجم‌البلدان یاقوت حموی، 95. مقالید‌الکنوز احمد محمد شاکر، 96. شرح‌الدیوان میبدی، 97. مشکاةالمصابیح خطیب تبریزی، 98. مناقب شافعی محمد بن الحسن اسنوی، 99. مسند بزّار، 100. دلائل‌النبوه بیهقی، 101. جمع‌الجوامع سیوطی، 102. تلخیص المستدرک ذهبی، 103. الفتوح ابن‌اعثم کوفی، 104. تلخیص‌المتشابه خطیب، 105. شرح ورد السحر ابی‌عبدالسلام عمر الشبراوی، 106. لوامع‌العقول کشخانوی و تقریباً جمیع کتب و جوامع حدیث.

۶. کتاب‌هایی که علمای اهل‌سنّت در این موضوع و مسائل مربوط به آن تألیف کرده‌اند
1. البرهان فی علامات مهدی آخرالزّمان، تألیف عالم شهیر ملا علی متقی (م. ۹۷۵ق.).
2. البیان فی اخبار صاحبالزّمان، تألیف علامه گنجی شافعی (م. ۶۵۸ق.).
3. عقدالدرر فی اخبار الامام المنتظر، تألیف شیخ جمال‌الدین یوسف دمشقی، از اعلام قرن هفتم.
4. مناقب‌المهدی(ع) تألیف حافظ ابی‌نعیم اصفهانی (م. قرن ۵).
5. القول‌المختصر فی علامات المهدی المنتظر، تألیف ابن‌حجر هیتمی (م.۹۷۴ق.).
6. العرف‌الوردی فی اخبار المهدی، تألیف عالم شهیر سیوطی (م.۹۱۱ق.).
۷. مهدی آل الرسول، تألیف علی بن سلطان محمد هروی حنفی، نزیل مکه معظمه.
8. فوائد‌الفکر فی ظهور المهدی المنتظر، تألیف شیخ مرعی.
۹. المشرب‌الوردی فی مذهب‌المهدی، تألیف عالم شهیر علی القاری.
۱۰. فرائد فوائد الفکر فی الامام المهدی المنتظر، تألیف المقدسی.
۱۱.منظومة القطر الشهدی فی اوصاف المهدی، نظم شهاب‌الدّین احمد خلیجی حلوانی شافعی.
۱۲. العطرالوردی بشرح قطر الشهدی، تألیف بلیسی.
۱۳. تلخیص البیان فی علامات مهدی آخرالزّمان، تألیف ابن‌کمال پاشا حنفی (م. ۹۴۰ق.).
۱۴. ارشاد المستهدی فی نقل بعض الاحادیث و الآثار الواردة فی شأن الامام المهدی، تألیف محمدعلی حسین بکری مدنی.
۱۵. احادیث المهدی و اخبار المهدی، تألیف ابی‌بکربن خثیمه.
۱۶. الاحادیث القاضیة بخروج المهدی، تألیف محمد بن اسماعیل امیر الیمانی (م. ۷۵۱ق.).
۱۷. الهدیةالندیة فیما جاء فی فضل الذات‌المهدیه، تألیف ابی‌المعارف قطب‌الدین مصطفی بن کمال‌الدین علی بن عبدالقادر بکری دمشقی حنفی (م. ۱۱۶۲ق.).
۱۸. الجواب المقنع المحرر فی الرد علی من طغی و تبحر بدعوی انه عیسی أو المهدی المنتظر، تألیف شیخ محمد حبیب‌الله بن مایابی جکنی شنقیطی المدنی.
۱۹. النظم الواضح المبین، تألیف شیخ عبدالقادر بن محمد سالم.
۲۰. احوال صاحب‌الزّمان، تألیف شیخ سعدالدین حموی.
۲۱. اربعین حدیثاً فی المهدی، تألیف ابی‌العلاء همدانی.[18]
22. تحدیق النظر فی اخبار المهدی المنتظر، تألیف محمد بن عبدالعزیز بن مانع.[19]
۲۳. تلخیص البیان فی اخبار مهدی آخرالزّمان، تألیف علی متقی هندی (م. ۹۷۵ق.).
۲۴. الرد علی من حکم و قضی أنّ المهدی جاء و مضی، تألیف ملا علی قاری (م. ۱۰۱۴ق.).
۲۵. رسالة فی المهدی، در ضمن مجموعه‌ای تحت شماره 3758 در کتابخانه اسعد افندی سلیمانیه ترکیه.
۲۶. علامات‌المهدی، تألیف سیوطی.
۲۷. کتاب المهدی، تألیف ابی‌داوود (این کتاب از کتب سنن ابی‌داود است و مکرّر طبع شده است).
۲۸. المهدی، تألیف شمس‌الدین ابن‌قیم جوزی (م. ۷۵۱ق.).
۲۹. المهدی الی ما ورد فی المهدی، تألیف شمس‌الدین محمد بن طولون.
۳۰. النجم‌الثاقب فی بیان أنّ المهدی من اولاد علی بن ابی‌طالب، در 78 صفحه در مکتبه لاله لی سلیمانیه به شماره 679.
۳۱. الهدیةالمهدویه، تألیف ابو الرجاء محمد هندی.
۳۲. الفواصم عن الفتن القواصم این کتاب را مؤلف آن مخصوص شرح حال مهدی(ع) تألیف کرده است.[20]

1- دو آیه از قرآن کریم که به ظهور حضرت مهدی(ع) تفسیر و تأویل شده است را بیان کنید.
2- به چه دلایلی احادیث و روایاتی که درباره‌ی موضوع ظهور حضرت مهدی(ع) می‌باشد را نمی‌توان رد کرد و در مورد برخی از آن‌ها، قطع به صدور آنها حاصل می‌شود و شکّی باقی نمی‌ماند؟
3- کتاب «النظم الواضح المبین» در مورد کدام موضوع و تألیف چه کسی است؟

 

[1]. عالم متتّبع سید هاشم بحرانی کتابی به نام المحجة فیما نزل فی القائم الحجه نگاشته که در آن بیش از صد آیه از آیات مفسّر به آن حضرت را جمع‌آوری کرده است.
[2]. نور، ۵۵؛ قندوزی، ینابیع‌الموده، ج۳، ص۲۴۵؛ نیشابوری، تفسیر غرائب القرآن، ج۱، ص۱۴۴.
[3]. توبه، ۳۳؛ فتح، ۲۸.
[4]. فخر رازی، التفسیرالکبیر، ج۱۶، ص۲۳؛ شبلنجی، نورالابصار، ص۳۹۷ (باب۲).
[5]. انبیاء، ۱۰۵؛ قندوزی، ینابیع‌الموده، ج۳، ص۲۴۳.
[6]. بقره، ، ۳؛ فخر رازی، التفسیرالکبیر، ج۲، ص۲۷۴.
[7]. قصص، ۵؛ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱۹، ص۲۷.
[8]. زخرف، ۶۱.
[9]. صبان، اسعاف‌الراغبین، ص۱۲۳ (باب ۲)؛ شبلنجی، نورالابصار، ص۳۹۷ (باب ۲)؛ قندوزی، ینابیع‌الموده، ج۲، ص۴۵۳؛ گنجی شافعی، البیان، ص۱۰۹.
[10]. صبان، اسعاف‌الراغبین، ص ۱۱۸ ـ ۱۲۴.
[11]. شبلنجی، نورالابصار، ص ۳۹۵ ـ ۴۰۳.
[12]. عبدالحق، حاشیة سنن الترمذی، ج۲، ص۴۶.
[13]. الصواعق، ص۹۹.
[14]. دحلان، الفتوحات‌الاسلامیه، ج۲، ص۲۱۱.
[15]. ناصف، غایة‌المأمول، ج۵، ص۳۸۲.
[16]. گنجی شافعی، البیان، باب۱۱.
[17]. ظاهراً اوس است که نام چند تن از صحابه بوده اوس بن حذیفه، اوس بن ابی اوس ثقفی یا اوس بن اوس ثقفی، اوس بن عوف ثقفی، ولی در بدایع‌الزهور راجع به نزول عیسی و اقتدای او به حضرت مهدی(ع) اخراج حدیث به این لفظ کرده است: قَالَ اُوَیْسُ الثَّقَفی: سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ(ص).
[18]. طبری، ذخائرالعقبی، ص۱۳۶.
[19]. مقدمه ینابیع‌الموده.
[20]. حلبی، السیرة‌الحلبیه، ج۱، ص۲۸۰.