مغضوب علیهم و ضالین چه کسانی هستند؟

در درس قبل به بررسی بدعت و بدعت گذار پرداختیم و بیان شد که این گروه مورد برائت و لعن خداوند واقع شده است. در این درس با توجه یه آیات سوره فاتحه به مصادیق دیگری که مورد غضب و برائت پروردگار متعال هستند، خواهیم پرداخت.
در آیات انتهایی سوره فاتحه، انسان پس از اظهار تسلیم در برابر پروردگار و ابراز عبودیت و استعانت و استمداد از ذات پاك او، تقاضا دارد نعمت هدایت را نیز بر آن بیفزاید، «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیهِمْ غَیرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیهِمْ وَ لا الضَّالِّینَ»، ما را به راه راست هدایت فرما. راه آنها كه بر آنان نعمت دادى نه آنها كه بر ایشان غضب كردى و نه گمراهان[1]. یعنی هر انسانی می خواهد که اولا در مسیر مستقیم باشد و ثانیا در مسیر غضب شدگان و ضالین نباشد. با توجه به همین آیه مشخص می شود که انسان دو مسیر بیش تر ندارد: اولی مسیر هدایت  و دومی مسیر گمراهی و ضلالت است، پس  بر هر انسانی که دوستدار هدایت است لازم است این دو مسیر را بشناسد.

در آیه شریفه، «صراط مستقیم» مقید به «صراط الذین انعمت علیهم» شده است، یعنی انسان از خداوند درخواست می کند که او را به سمت کسانی که به آنها نعمت داده است، هدایت کند. امیر المومنین علیه السلام در توضیح « الذین انعمت علیهم » می فرمایند: « ... لَیسَ هَؤُلَاءِ الْمُنْعَمَ عَلَیهِمْ بِالْمَالِ وَ صِحَّةِ الْبَدَنِ وَ إِنْ كَانَ كُلُّ هَذَا نِعْمَةً مِنَ اللَّهِ ظَاهِرَةً أَ لَا تَرَوْنَ أَنَّ هَؤُلَاءِ قَدْ یكُونُونَ كُفَّاراً أَوْ فُسَّاقاً فَمَا نُدِبْتُمْ إِلَى أَنْ تَدْعُوْا  بِأَنْ تُرْشَدُوا إِلَى صِرَاطِهِمْ وَ إِنَّمَا أُمِرْتُمْ بِالدُّعَاءِ بِأَنْ تُرْشَدُوا إِلَى صِرَاطِ الَّذِینَ أُنْعِمَ عَلَیهِمْ بِالْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ تَصْدِیقِ رَسُولِهِ وَ بِالْوَلَایةِ لِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیبِین‏[2]»، منظور کسانی نیستند که به واسطه مال و سلامت بدن به آنها نعمت داده شده است، اگرچه همه آن نعمت ها، نعمت ظاهری خداوند هستند. آیا نمی بینید از این افرادی که به آنان نعمت ظاهری داده شده است بعضی کافر و فاسق هستند؟ پس به آنها دستور داده نشده است که دعا کنند تا در مسیر آنها قرار بگیرند، بلکه قطعا آنها امر شده اند که از خداوند بخواهند آنها را در مسیر کسانی که به واسطه ایمان به خدا و تصدیق رسول خدا و ولایت محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله نعمت داده شده اند، هدایت شوند.
در تبیین مصداق صراط مستقیم، از اهل بیت علیهم السلام روایات فراوانی نقل شده است، جابر بن عبد الله انصاری نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی اصحاب را پیش خود جمع می کرد « أَشَارَ بِیدِهِ إِلَى عَلِی ع هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِیمٌ »، با دست خود اشاره به علی ع می کردند و می فرمودند: علی صراط مستقیم است.[3] نکته دیگری که باید مورد توجه قرار داد این است که، منظور از صراط مستقیم بودن امیرالمومنین علیه السلام، قبول ولایت و امامت ایشان است. از رسول خدا صلی الله علیه و آله در تفسیر « صراط الذین انعمت علیهم » نقل شده است که می فرمایند: « شِیعَةُ عَلِی الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیهِمْ بِوَلَایةِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ ...»، شیعه علی علیه السلام، کسانی هستند، به سبب پذیرش ولایت علی بن ابی طالب به آنان نعمت داده شده است[4].
با توجه به آنچه بیان شد، صراط مستقیم یعنی ولایت رسول خدا صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السلام و این مسیری است که تمام مسلمین روزانه ده بار از خداوند در نماز تقاضا می کنند.  امام صادق علیه السلام در تفسیر « اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ »، می فرمایند: « هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع وَ مَعْرِفَتُهُ وَ الدَّلِیلُ عَلَى أَنَّهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ »، صراط مستقیم، امیر المومنین ع و شناخت ایشان و دلیل بر امارت ایشان بر مؤمنین است[5]. مسیری که در مقابل این صراط قرار دارد، طبق آیه 7 سوره فاتحه، مسیر مغضوب علیهم و ضالین است. کسانی که مورد غضب پروردگار قرار می گیرند، به همان نسبت از رحمت خداوند دور می شوند و این حقیقت، نوعی اعلان برائت خدای متعال از این افراد می باشد. برخی از مصادیق «مغضوب علیهم» از قرار ذیل است:

به افرادی گفته می شود، که مسلمان بوده اند ولی بعداً از دین اسلام برگشته اند و ضروریات دین اسلام را ( نبوت، توحید و...) انکار می کنند. « مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِیمانِهِ إِلاَّ مَنْ أُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ وَ لكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْراً فَعَلَیهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ »، كسانى كه بعد از ایمان كافر شوند به جز آنها كه تحت فشار واقع شده ‏اند در حالى كه قلبشان آرام با ایمان است. آرى آنها كه سینه خود را براى پذیرش كفر گشوده ‏اند، غضب خدا بر آنها است و عذاب عظیمى در انتظارشان[6].
آیه شریفه حال مسلمانان را بیان می کند که گرفتار کفار شده اند، گروهی از آنان به جهت رهایی از شکنجه و در امان بودن از اذیت مشرکان به ظاهر از اسلام دست می کشند و نسبت به آن اظهار بی زاری می کنند. خداوند در مورد این گروه می فرماید: « قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ »، در حالى كه قلبشان با ایمان آرام است. یعنی از باب تقیه کفر را (به ظاهر) قبول کرده اند در حالی در واقع ایمان به خدا دارند.
اما گروه دیگری از مسلمانان حقیقتاً (نه از روی تقیه و تظاهر) دست از آیین اسلام برداشتند و به دین و آیین کفار ملحق شدند، که این افراد مورد غضب و لعن خداوند قرار خواهند گرفت. در آیه 87 و 88 سوره آل عمران خداوند می فرماید: « أُولئِكَ جَزاؤُهُمْ أَنَّ عَلَیهِمْ لَعْنَةَ اللَّهِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِین‏ خالِدِینَ فِیها لا یخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ ینْظَرُون‏ »، آنها كیفرشان این است كه لعن خداوند و فرشتگان و همه مردم بر آنها است،‏ این در حالى است كه آنها همواره در این لعن و طرد و نفرت مى ‏مانند و مجازات آنها تخفیف نمى ‏یابد و به آنها مهلت داده نمى ‏شود[7].

 

منافق به کسی گفته می شود که اظهار اسلام و ایمان می کند و در دل کفر دارد به عبارت دیگر در زبان ادعای ایمان دارد ولی در باطن به آنچه می گوید اعتقاد ندارد[8]. ولی از ترس و حفظ جان خود و یا داشتن طمع و رسیدن به منافع بزرگ تر، ماهیت خود را مخفی می کند و در ظاهر اعلام دوستی می کند. این افراد مورد غضب خداوند متعال هستند، در آیه 6 سوره فتح آمده است،« وَ یعَذِّبَ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ...غَضِبَ اللَّهُ عَلَیهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ»، خداوند مردان و زنان منافق ... مورد غضب خویش قرار مى ‏دهد، و آنها را لعن مى ‏كند، و از رحمت خویش دور مى ‏سازد، و جهنم را براى آنان آماده ساخته است.[9]
دسته سوم کسانی هستند که رسولان االهی و اوصیای ایشان را مورد اذیت و آزار قرار می دهند که در دروس قبل به آن اشاره کردیم.

گروه بعدی که مورد غضب خداوند متعال قرار می گیرند نواصب هستند؛ یعنی کسانی که با اهل بیت علیهم السلام دشمنی کرده و نسبت به آنان بغض و کینه داشته باشند و به آنان دشنام و ناسزا بگویند. این گروه یکی از مصادیق مغضوب علیهم هستند. امام صادق علیه السلام در این رابطه می فرماید: « ... الْمَغْضُوبِ عَلَیهِمْ النُّصَّاب‏ ...»، ناصبی ها مغضوب علیهم هستند[10].

گروه دیگری که در مقابل مسیر مستقیم قرار دارند، ضالین هستند که این واژه معنای وسیعی در ادبیات قرآنی دارد. با توجه به روایات اهل بیت علیهم السلام، منظور از ضالین افرادی هستند که امامی که اطاعت از او واجب است را نمی شناسند و نسبت به آن تردید دارند، و همچنین کسانی که نسبت به ائمه علیهم السلام غلو می کنند. امام رضا علیه السلام می فرمایند: « إِنَّ مَنْ تَجَاوَزَ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع الْعُبُودِیةَ فَهُوَ مِنَ الْمَغْضُوبِ عَلَیهِمْ‏ وَ مِنَ الضَّالِّین‏ »، هر كس در باره أمیر المؤمنین علیه السّلام از مرز عبودیت آن حضرت تجاوز نماید (و برای امیر المومنین مقام الوهیت قائل شود) جزء مغضوب علیهم و ضالین هستند[11]. امام صادق علیه السلام می فرمایند: « ... الضَّالِّینَ الشُّكَّاكُ وَ الَّذِینَ لَا یعْرِفُونَ الْإِمَامَ »، ضالین کسانی هستند که در امر امامت شک می کنند و کسانی که امام را نمی شناسند[12].
به عنوان مثال می توان فرقه اسماعیلیه را نام برد که امامت حضرت صادق علیه السلام را قبول دارند امّا زمانی که امام صادق علیه السلام از دنیا رفتند، در امامت و جانشینی بعد از آن حضرت دچار انحراف شدند. آن ها معتقد بودند که امام بعد از حضرت صادق علیه السّلام، اسماعیل پسر ایشان است و در نتیجه قائل به امامت او شدند و امامت امام کاظم علیه السلام را انکار کردند. این فرقه و پیروانش از مصادیق بارز ضالین هستند، مانند فرقه های دیگری از همین دست همچون واقفیه، بابیه، شیخیه که از فرق انحرافی شیعه محسوب می شوند.
در بعضی از روایات حضرات معصوم علیهم السلام، یهود (پیروان آیین حضرت موسی ع) و نصاری (پیروان آیین حضرت عیسی ع) را از مصادیق مغضوب علیهم و ضالین نام برده اند. با توجه به آنچه بیان شد کسانی که در مسیر ولایت و امامت اهل بیت علیهم السلام نباشند، از صراط مستقیم به دور خواند بود و مورد رحمت و لطف خداوند قرار نخواهند گرفت.
بنا بر این مسیر هدایت و صراط مستقیم تنها ولایت اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام است و هر که از این راه تبعیّت نکند مشمول غضب و برائت خداوند شده و از رحمت او محروم خواهد شد.

1- با توجه به قرآن و روایات معنای «صراط مستقیم» چیست؟
2- منظور از «الذین انعمت علیهم» چه کسانی هستند؟
3- مصادیق مغضوب علیهم و ضالین را نام ببرید؟

 

[1]  سوره فاتحه آیات 6 و 7 /ترجمه مکارم
[2]  بحارالانوار ج 24 ص 10
[3]  بحار الانوار ج35 ص 365
[4]  همان ص 367
[5]  معانی الاخبار ص 32
[6]  سوره نحل آیه 106/ ترجمه مکارم
[7]  سوره آل عمران آیات 87 و 88 / ترجمه مکارم
[8]  ر.ک: تفسیر المیزان ج19 ص469/ مجمع البیان ج10 ص439
[9]  سوره فتح آیه 6/ ترجمه مکارم
[10]  تفسیر قمی ج1 ص 29
[11]  احتجاج طبرسی ج2 ص 438/ ترجمه جعفری
[12]  تفسیر قمی ج1 ص29