چرا انسان از شناخت  كنه ذات خدا عاجز است؟

 

وَ کَانَ مِنْ دُعَائِهِ عَلَیْهِ ‌السَّلامُ فِی ذِکْرِ التَّوْبَةِ وَ طَلَبِهَا؛
از دعاهای آن حضرت [امام سیّدالسّاجدین(ع)] است در بیان توبه و بازگشت [از معصیت به طاعت] و درخواست [توفیق از خدای تعالی برای] آن.
(۱)
اَللّهُمَّ یا مَنْ لا یَصِفُهُ نَعْتُ الْواصِفینَ،
بارالها، ای كسی كه وصف وصف‌كنندگان [آنچنان كه هست] توصیفش نمی‌كند.
شرح و توضیح:
انسان از شناخت كُنه ذات حق تعالی عاجز است.
این كلام شریف امام(ع) در عین این كه ناتوانی افكار و عقول اندیشمندان بشری را از شناخت کُنه ذات اَمْنع[1] باری جلّ جلاله اثبات می‌نماید، در عین حال از وصف واصفان ذات اقدس او كه لازمه‌ی اصل معرفت و شناسایی آفریننده‌ی جهان است، نهی و رَدعی[2] نمی‌فرماید. یعنی امام(ع) نفرموده است: خدایا تو كسی هستی كه واصفان نباید توصیفت كنند. بلكه فرموده است: خدایا تو كسی هستی كه واصفان نمی‌توانند آنچنان كه هستی توصیفت نمایند. چه آن كه هر چند «توصیف» حق به گونه‌ای که منتهی به «تشبیه» خالق به مخلوق گردد، ممنوع است؛ ولی «تنزیه»[3] وی نیز به صورتی که منجرّ به «تعطیل» حق از صفات و مستلزم ممنوعیت عقل از معرفت حق شود، مذموم است.
امام الموحّدین علی(ع) می‌فرماید:
لَمْ یُطْلِع الْعُقُولَ عَلی تَحْدیدِ صِفَتِهِ وَ لَمْ یَحْجُبْها عَنْ واجِبِ مَعْرِفَتِهِ؛[4]
[خدا] عقل‌ها را مسلّط بر این نكرده است كه صفتش را تحدید کنند [و به درک نهایی آن برسند] ولی [در عین حال] آنها را از مقدار واجب معرفتش نیز ممنوع و محجوب نساخته است.
آری؛ آنچه مقتضای محدودیّت فکر و درک آدمی است ناتوانی وی از شناخت كُنه ذات و صفات باری است که حتّی اَعقَلِ افراد بشر، رسول خدا(ص) می‌گوید:
لا اُحْصِی ثَناءً عَلَیْکَ. اَنْتَ کَما اَثْنَیْتَ عَلی نَفْسِکَ؛[5]
من، ناتوان از اینم كه ثنا و ستایشت را به نهایت درجه‌اش برسانم [و تو را چنان كه باید و شاید توصیف كنم] تو چنانی كه خود توصیف خود كرده و خود را ستوده‌ای.
در این جمله رسول اكرم(ص) پروردگار را با همین اعتراف به عجز از احصاء ثنا، ثنا می‌گوید. چنان كه فرزند گرامی‌اش امام سیّدالسّاجدین نیز می‌گوید:
وَ لَمْ تَجْعَلْ لِلْخَلْقِ طَریقاً اِلَی مَعْرِفَتِکَ اِلاّ بِالْعَجْزِ عَنْ مَعْرِفَتِکَ؛[6]
[پروردگارا] تو را برای خلق، راهی به سوی معرفتت جز عجز از معرفتت قرار نداده‌ای.
جهان متّفق بر الهیّتش
 فرومانده در کُنه ماهیّتش
نه بر اوج ذاتش پرد مرغ وهم
 نه بر ذیل وصفش رسد دست فهم
در این وَرطه کِشتی فرو شد هزار
كه پیدا نشد تخته‌ای بر کنار
نه ادراک بر کُنه ذاتش رسد
نه فكرت به غَور صفاتش رسد
توان در بلاغت به سَحْبان[7] رسید
 نه بر کُنه بی‌چون سُبحان رسید
که خاصّان در این ره فَرَس رانده‌اند
 به لااُحصی از تَک فرو مانده‌اند[8]

چه بیان لطیفی از امام محمّد باقر(ع) در این باب رسیده است كه می‌فرماید:
کُلُّ ما مَیزْتُمُوهُ بِاَوْهامِکُمْ فِی اَدَقِّ مَعانیهِ، مَخْلُوقٌ مَصْنُوعٌ مِثْلُکُمْ مَرْدُودٌ اِلَیکُمْ وَ لَعَلَّ النَّمْلَ الصِّغارَ تَتَوَهَّمُ اَنَّ لِلّهِ زَبانِیتَینِ فَاِنَّ ذلِكَ کَمالُها وَ تَتَوَهَّمُ اَنَّ عَدَمَهُما نُقْصَانٌ لِمَنْ لَمْ یتَّصِفُ بِهِما وَ هکَذا حالُ الْعُقَلاءِ فیمَا یصِفُونَ اللهَ تَعالی بِهِ؛[9]
شما اگر دقیق‌ترین معانی و باریک‌ترین مفاهیم را هم با عمیق‌ترین تدقیقات فكری خود تشخیص و تمییز بدهید و آنگاه چنین پندارید كه آن، خداست [باید بدانید كه] آن خدا نیست، بلكه آن هم مانند خود شما مخلوق و مصنوعی است ساخته و پرداخته‌ی ذهن محدود شما [و شایسته‌ی درک كوتاه شماست كه بیش از آن نیروی پیشرفت در تشخیص و درک كمال بی‌پایان نداشته‌اید] و شاید مورچه‌های ریز هم چنین پندارند كه خدا نیز مانند آنها دو شاخک دارد! چه آن كه شاخک داشتن برای آن مورچگان ناتوان كمال است و لذا می‌پندارند كه هر كس فاقد این دو شاخک است ناقص است. حال، از همین قبیل است توصیف خردمندان از ابنای بشر که خدا را به صفات كمال می‌ستایند [یعنی آنان نیز هر آنچه درباره‌ی خود به عنوان كمال می‌شناسند، همان را برای خدا صفت كمال دانسته و او را به همان صفت، توصیف می‌نمایند، در حالی كه «ما قَدَرُوا اللهَ حَقَّ قَدْرِه»[10] و «سُبْحان الله عَمّا یَصِفُون».[11]
آنچه پیش تو غیر از آن ره نیست
غایت فهم تو است الله نیست
حاصل آنكه بشر در عین حال كه به حكم عقل و شرع، در حدّ توانایی و امكانات خلقی‌اش، موظّف به تحصیل معرفت درباره‌ی خدا و صفات خدا می‌باشد، مع‌الوصف باید اعتراف به این حقیقت داشته باشد كه شناخت كُنه ذات و صفات حضرت باری ـ تعالی شأنه العزیز ـ آن چنان كه هست از عهده‌ی وی بیرون است، چنانكه حضرت امام امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند:
اَلَّذِی لا یُدْرِکُهُ بُعْدُ الْهِمَمِ وَ لا یَنالُهُ غَوْصُ الْفِطَنِ؛[12]
طائرانِ دورپرواز همّت‌ها [کُنهِ] او را درنمی‌یابند و غوّاصان اقیانوس‌های هوش و فطانت، به [شناسایی] وی نایل نمی‌گردند.
عَنقا[13] شكار كس نشود دام باز گیر
كانجا همیشه باد به دست است دام را

 

 

1- چرا انسان از شناخت كُنه ذات و صفات خداوند عاجز است؟
2- بشر تا چه اندازه موظّف به تحصیل معرفت درباره‌ی خدا و صفات خدا می‌باشد؟
3-«اَللّهُمَّ یا مَنْ لا یَصِفُهُ نَعْتُ الْواصِفینَ» چه مطالبی را اثبات و بیان می‌کند؟

 

[1]ـ امنع: برتر.
[2]ـ ردعی: بازداشتن.
[3]ـ تنزیه: دور نگه‌داشتن.
[4]ـ شرح نهج‌البلاغه‌ی فیض‌الاسلام، خطبه‌ی 49.
[5]ـ مصباح‌الشّریعه، الباب الخامس فی الذّکر.
[6]ـ مناجات العارفین از مناجات خمس عشره.
[7]ـ سحبان وائلی: خطیب و سخنور مشهور عرب که ضرب‌المثل در فصاحت است.
[8]ـ بوستان سعدی، ص 2.
[9]ـ وافی، طبع اسلامیّه، ج 1، ابواب معرفة‌الله، باب النّهی عن الصفة بغیر ما وصف به نفسه تعالی، ص 89، ضمن بیان.
[10]ـ سوره‌ی زمر، آیه‌ی 67، یعنی: خدا را چنان که شایسته‌ی ساحت اقدس اوست نشناخته‌اند.
[11]ـ سوره‌ی صافّات، آیه‌ی 159. یعنی: خدا منزّه است از آنچه توصیفش می‌کنند.
[12]ـ خطبه‌ی اوّل نهج‌البلاغه.
[13]ـ عنقا: نام مرغی افسانه‌ای.