کد مطلب: ۴۵۸۹
تعداد بازدید: ۷۵۰
تاریخ انتشار : ۰۳ خرداد ۱۴۰۰ - ۱۲:۰۴
شرح دعای مکارم‌الاخلاق| ۹۳
دین اسلام همواره پیروان خود را به نرم‌خویی و ملایمت در گفتار و رفتار فراخوانده و از درشتی و تندخویی بازداشته است. مهم‌ترین عامل موفقیت انبیای الهی به خصوص پیامبر گرامی اسلام (ص) در جذب قلوب انسان ها و گسترش دین، همان خوش اخلاقی، گشاده رویی، کلام نرم و دل نشین و نرم خویی بوده است.
در نوشتار قبل به بیان دو مورد از عوامل و اسباب جلب محبّت یعنی إحسان و خوش اخلاقی پرداختیم. بخشی از توضیحات خوش اخلاقی و خوش رویی باقی ماند که اینک ادامه این بحث را مطرح نموده و پس از آن موارد دیگری را مورد بررسی قرار می دهیم.


انبیا و اولیای الهی خوش‌اخلاق‌ترین افراد


دین اسلام همواره پیروان خود را به نرم‌خویی و ملایمت در گفتار و رفتار فراخوانده و از درشتی و تندخویی بازداشته است. مهم‌ترین عامل موفقیت انبیای الهی به خصوص پیامبر گرامی اسلام (ص) در جذب قلوب انسان ها و گسترش دین، همان خوش اخلاقی، گشاده رویی، کلام نرم و دل نشین و نرم خویی بوده است. پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: «إنَّ جَبْرَئِیلَ الرُّوحَ الْأَمِینَ نَزَلَ عَلَی مِنْ عِنْدِ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَقَالَ یا مُحَمَّدُ عَلَیكَ بِحُسْنِ الْخُلُقِ فَإِنَّ سُوءَ الْخُلُقِ یذْهَبُ بِخَیرِ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ أَلَا وَ إِنَّ أَشْبَهَكُمْ بِی أَحْسَنُكُمْ‏ خُلُقاً». همانا جبرئیل روح الأمین از نزد پروردگار عالمین بر من نازل شد و گفت: ای محمّد! بر تو باد به حُسن خلق، به درستی که بدخلقی خیر دنیا و آخرت را می برد. آگاه باشید که شبیه ترین شما به من، خوش اخلاق ترین شماست.[1]
رسول خدا (ص) در توصیف ویژگی های پیامبران الهی فرموده اند: «مِنْ‏ أَخْلَاقِ‏ النَّبِیینَ‏ وَ الصِّدِّیقِینَ‏ الْبَشَاشَةُ إِذَا تَرَاءَوْا ...». از اخلاق پیغمبران و صدیقان آن است که هنگامی که (در اجتماع) دیده می شوند گشاده رو هستند.[2] چرا که رسالت اصلی انبیاء الهی هدایت انسان هاست، لذا در گام اول نیازمند برقراری ارتباطی مؤثر با مردم بودند تا بتوانند پیام پروردگار را به گونه ای عرضه کنند که مورد پذیرش باشد. از این رو، خداوند پیامبرانش را انسان هایی خوش خلق و گشاده رو قرار داد تا با جلب اعتماد و محبت مردم، سخن حق را بر جان ایشان بنشانند.[3] قرآن کریم با بیان خوش اخلاقی و حُسن معاشرت پیامبر گرامی اسلام، به همین نکته اشاره نموده و می فرماید: «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِك ...». به (بركت) رحمت الهى، در برابر آنان [مردم‏] نرم (و مهربان) شدى! و اگر خشن و سنگ دل بودى، از اطراف تو، پراكنده مى‏ شدند.[4]
با توجّه به آیات و روایات موجود در منابع اسلامی، آن چه مسلّم است آن است که اخلاق نیکو و خوش رویی یکی از صفات مومنین است و هر قدر درجه ایمان و تقوای فرد بالاتر رود، اخلاق او نیکوتر و معاشرتش با دیگران زیباتر و نرم تر خواهد بود، چنان چه مولا امیر المؤمنین علیه السّلام می فرمایند: «أَكْمَلُكُمْ إِیمَاناً أَحْسَنُكُمْ‏ خُلُقاً». کامل ترین شما از حیث ایمان، خوش اخلاق ترین شماست.[5] بنا بر این انبیا و اولیاء الهی در حُسن خلق و گشاده رویی از دیگران کامل تر بوده تا بدان جا که الگوی کاملی برای تشنگان طریق هدایت هستند.


ابراز علاقه به دوستان و خانواده


در آموزه های دین اسلام، سفارش شده که اگر کسی را دوست دارید چه از دوستان و برادران ایمانی، یا نسبت به فرزندان و همسر و ...، این محبت را بر زبان آورید و آن را ابراز کنید تا محبت ها افزوده شود و دوستی ها تداوم و استمرار یابد. کلمه ابراز در لغت نامه دهخدا به معنای آشکار کردن، اظهار و ظاهر کردن آمده است. انسان علاقه دارد که مورد توجه و محبت دیگران باشد. اگر آن دوستداران، محبت خود را آشکار کنند محبوب هم به محبان علاقه مند می شود و این محبت دو جانبه، زندگی ها را از صفا و صمیمیت بیشتری برخوردار می سازد.
ما اگر بدانیم که خدا دوستمان دارد ما هم خدا را بیشتر دوست خواهیم داشت. اگر بدانیم و بفهمیم که رسول خدا (ص) و اهل بیت علیهم السلام به ما شیعیان، عنایت و محبت دارند و این علاقه را بارها نشان داده و اظهار کرده اند، محبت آن ها نیز در دل ما بیشتر خواهد شد. خداوند بارها در قرآن کریم، محبت خویش را در آیاتی نظیر: «إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُحْسِنِینَ». خدا نیکوکاران را دوست دارد[6]، «إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ». خداوند توبه کنندگان و پاکان را دوست دارد[7]، «إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُتَوَكِّلِینَ». خدا توکّل کنندگان را دوست دارد[8]، «إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُقْسِطِینَ». خدا عادلان را دوست می دارد[9]، «إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُتَّقِینَ». خداوند اهل تقوا را دوست دارد[10] و ...، ابراز کرده است.
بنا بر این یکی از عواملی که جلب محبّت نموده و روابط دوستانه را نیرومندتر می سازد، ابراز علاقه است. ممکن است شما به کسی علاقه و ارادت داشته باشید ولی به دلیل تنبلی و بی حالی، یا خجالت و شرم یا به هر علت دیگر هرگز بر زبان نیاورید و به او نگویید که دوستش دارید. او از کجا پی به علاقه مندی شما ببرد و به شما علاقه پیدا کند؟ کلید جلب محبت او، ابراز علاقه خودتان است. این نکته در دستورالعمل های اخلاقی آمده و حتی بابی جداگانه برای آن گشوده شده است چنان که کتاب شریف کافی بابی را با عنوان «بابُ الإخبار الرجلِ أخاهُ بِحُبِّهِ/ یعنی: باب خبر دادن مرد از علاقه ای که به برادر (دینی) خود دارد» به این موضوع اختصاص داده است.
از پیامبر خدا (ص) روایت است که فرمودند: «إِذَا أَحَبَ‏ أَحَدُكُمْ‏ صَاحِبَهُ‏ أَوْ أَخَاهُ فَلْیعْلِمْهُ». هر یک از شما دوست یا برادر دینی اش را دوست بدارد، پس به او اعلام کند.‏[11] در روایتی امام صادق علیه السلام نیز می فرمایند: «إِذَا أَحْبَبْتَ‏ رَجُلًا فَأَخْبِرْهُ بِذَلِكَ فَإِنَّهُ أَثْبَتُ لِلْمَوَدَّةِ بَینَكُمَا». اگر به کسی علاقه و محبت داشتی او را از این علاقه آگاه کن که این کار باعث ثبات بیشتر دوستی و محبّت میان شما می شود.[12] ابراز عشق و علاقه در محیط خانواده، میان دو همسر، یا میان پدر و مادر نسبت به فرزندانشان کانون خانه را به بهشت تبدیل می کند. چه دوزخ های سوزانی که معلول کمبود محبت و عاطفه فرزندان از جانب والدین است و حسرت شنیدنِ «عزیزم، دلبندم، تو را دوست دارم و...» سال ها بر دل کودکان می ماند و گرفتار عقده کمبود محبت می شوند.[13]


تواضع و فروتنی


آن چه مسلّم است این است که تکبّر و سرکشی در برابر دیگران مایه انزجار و تنفّر مردم از فرد متکبّر می شود. همه انسان ها از افراد متکبّر بدشان می آید و کسی آن ها را دوست ندارد. از آن جایی که تواضع ضدّ صفت تکبّر است، لذا اثر معکوسی از خود به جای خواهد گذاشت، یعنی به همان میزان که تکبّر باعث نفرت و دشمنی دیگران می شود، تواضع و فروتنی موجب جلب محبّت و دوستی دیگران می گردد. آیات متعدّدی در قرآن کریم به صراحت یا اشاره به مدح تواضع و مذمّت تکبّر پرداخته اند، به عنوان نمونه خداوند متعال در مدح و توصیف بندگان خوب خود می فرماید: «وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِینَ یمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً ...». بندگان (خاص خداوند) رحمان، كسانى هستند كه با آرامش و بى ‏تكبّر بر زمین راه مى‏ روند.[14]
از امام صادق علیه السّلام روایت است که فرمودند: «إِنَّ فِی السَّمَاءِ مَلَكَینِ مُوَكَّلَینِ بِالْعِبَادِ فَمَنْ تَوَاضَعَ لِلَّهِ رَفَعَاهُ وَ مَنْ تَكَبَّرَ وَضَعَاهُ». به درستی که در آسمان دو ملک بر بندگان گماشته شده اند که هر کس برای خدا تواضع کند، (جایگاه) او را بالا می برند و هر کس تکبّر کند، او را خوار می سازند.[15] آری تواضع موجب عزّت و آبرومندی در میان مردم شده و محبّت ایشان را جلب می کند امّا تکبّر انسان را نزد دیگران خوار و منفور می سازد.


تواضع سیره اولیاء خدا


از مطالعه منابع اسلامی چنین به دست می آید که در میان انبیاء نیز تواضع بیشتر برخی از ایشان باعث شده تا به درجات خاصی رسیده و مورد عنایات ویژه پروردگار قرار بگیرند. در روایتی از امام صادق علیه السّلام آمده است: «أَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى مُوسَى ع أَنْ یا مُوسَى أَ تَدْرِی لِمَ اصْطَفَیتُكَ بِكَلَامِی دُونَ خَلْقِی قَالَ یا رَبِّ وَ لِمَ ذَاكَ قَالَ فَأَوْحَى اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى إِلَیهِ أَنْ یا مُوسَى إِنِّی قَلَّبْتُ عِبَادِی ظَهْراً لِبَطْنٍ فَلَمْ أَجِدْ فِیهِمْ أَحَداً أَذَلَّ لِی نَفْساً مِنْكَ یا مُوسَى إِنَّكَ إِذَا صَلَّیتَ وَضَعْتَ خَدَّكَ عَلَى التُّرَابِ أَوْ قَالَ عَلَى الْأَرْضِ». خداوند عزّ و جلّ به موسی وحی نمود که ای موسی! آیا می دانی چرا تو را برای هم صحبتی با خود برگزیدم ولی سایر خلقم را انتخاب نکردم؟ موسی عرضه داشت: ای پروردگارم! علّت چیست؟ (امام صادق علیه السّلام) فرمودند: خداوند تبارک و تعالی به او وحی نمود ‏که ای موسی! من بندگانم را زیر و رو کردم و کسی را در میان آن ها متواضع تر از تو برای خود نیافتم. ای موسی! به درستی که تو هرگاه نماز می گزاری، گونه ات را (به خاطر تواضع و کُرنش در برابر خداوند) بر خاک (یا زمین) قرار می دهی.[16]
یکی از ویژگی ها و مکارم اخلاق رسول گرامی اسلام (ص)، تواضع آن حضرت برای خدا و در برابر مردم بود. با این که آن بزرگوار اوّل شخصیت عالم امکان و اشرف مخلوقات الهی بودند، امّا آن قدر متواضعانه و همرنگ با دیگران زندگی می کردند که هر گاه در میان اصحاب خود بودند تشخیص ایشان از سایرین مشکل بود. آثار تواضع در شئونات زندگی رسول خدا صلوات الله علیه کاملا هویدا بود. بر خلاف سلاطین و کسانی که در دنیا وقتی صاحب موقعیت و جایگاهی می شوند، معمولا خود را از دیگران متمایز می کنند، امّا آن حضرت از بسیاری از مردم ساده تر و بی آلایش تر زندگی می کرد.
در تاریخ اسلام ثبت شده که گاهی آن بزرگوار بر درازگوش بی جهاز سوار می شدند و این کار را هرگز برای خود کسر شأن به حساب نمی آوردند. همیشه در سلام کردن بر دیگران سبقت می گرفتند و در این رابطه حتّی کودکان را نیز مستثنا نمی دانستند. تاریخ زندگانی پیامبر اکرم و همچنین ائمه هدی صلوات الله علیهم اجمعین، پُر است از آثار تواضع و فروتنی ایشان در برابر حضرت حق و مخلوقات پروردگار که این نوشتار حتّی گنجایش انعکاس گوشه ای از این حقایق را ندارد، لذا به همین مقدار بسنده می کنیم. آن چه در طول گذر روزگار بر همگان روشن است، آن است که اهل بیت علیهم السّلام با ویژگی هایی همچون تواضع، آن چنان در عالم درخشیدند که بر مملکت قلوب تمامی آزاده های جهان حکومت کرده و محبوب دل ها شدند. و این عشق و محبّت تا قیامت ادامه خواهد داشت.
یکی قطره باران ز ابری چکید / خجل شد چو پهنای دریا بدید
که جایی که دریاست من کیستم / گر او هست حقّا که من نیستم
چو خود را به چشم حقارت بدید / صدف در کنارش به جان پرورید
سپهرش به جایی رسانید کار / که شد نامور لولو شاهوار
بلندی از آن یافت کو پست شد / در نیستی کوفت تا هست شد
تواضع کند هوشمند گزین / نهد شاخ پر میوه سر بر زمین
ادامه این بحث را در نوشتار بعدی دنبال خواهیم کرد، ان شاء الله.


خودآزمایی


1- یکی از عوامل جلب محبّت دیگران را بیان نموده و توضیح دهید؟
2- نمونه‌ای از تواضع اولیاء خدا را بیان کنید؟
 

پی‌نوشت‌ها

 
[1] الأمالی (للصدوق) ص 271.
[2] مجموعة ورام ج ‏1 ص 29.
[3] پایگاه اطلاع رسانی حوزه، سبک زندگی، خلقیات فردی و اجتماعی، خوشرویی، تاریخ انتشار: 18/11/1396. (با تلخیص و دخل و تصرف).
[4] سوره آل عمران/ آیه 159 (ترجمه مکارم).
[5] عیون أخبار الرضا علیه السلام ج ‏2 ص 38.
[6] سوره بقره/ آیه 195.
[7] همان/ آیه 222.
[8] سوره آل عمران/ آیه 159.
[9] سوره مائده/ آیه 42.
[10] سوره توبه/ آیه 4.
[11] المحاسن ج ‏1 ص 266.
[12] الكافی (ط - الإسلامیة) ج ‏2 ص 644.
[13] پایگاه اطّلاع رسانی حوزه، گنجینه معارف، اظهار محبت و دوستی در اسلام، تاریخ انتشار: 20/5/1397. (با تلخیص و دخل و تصرّف)
[14] سوره فرقان/ آیه 63 (ترجمه مکارم).
[15] الكافی (ط - الإسلامیة) ج ‏2 ص 122.
[16] الكافی (ط - الإسلامیة) ج ‏2 ص 123.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
حجت‌الاسلام مسلم زکی‌زاده
ارسال نظر
نام:
ایمیل:
* نظر: