نیت مؤمن و نیت كافر| چگونه نیت، بهتر یا بدتر از عمل است؟

در روایاتى كه از پیشوایان دینى ما رسیده به این مسئله مهم توجه بسیارى شده است كه چند نمونه از آن را مى‌‏خوانیم:
امیر مؤمنان علیه السلام در ضمن سخنان خود به داستان ناقه ثمود اشاره كرده و می‌فرماید:
... اَیهَا النَّاس إنّمَا یجمَع النّاس الرّضَا وَ السّخط، و إنَّما عَقرَ نَاقَةَ ثَمودَ رَجُلٌ واحدٌ فَعَمَّهُم اللّه بِالعذابِ لمَّا عَمّوُهُ بِالرّضَا فَقالَ سُبحانَه‏ «فَعَقَرُوها فَأصْبَحُوا نادِمین» فَما كانَ إلّا أن خارَت أرضُهُم بِالخَسفَةِ خُوارَ السِّكَّة المُحماةِ فِی الأرضِ الخَوّارَة ....[1]

اى مردم، تنها چیزى كه مردم را به یكدیگر پیوند می‌‏دهد [و آنها را در سر نوشت اجتماعى مشترك می‌سازد] همانا رضا و سخط [: خشنودى و ناخشنودى یعنى اشتراك در عقیده و هدف‏] است. ناقه ثمود را یك نفر بیشتر پى نكرد، اما عذاب و كیفر آن همه قوم ثمود را فرا گرفت، زیرا همه به عمل او راضى بودند.
خداوند سبحان می‌فرماید: «آن را پى كردند ولى سر انجام پس از نزول بلا پشیمان شدند». سرزمین آنان همچون آهن گداخته‏‌اى كه در زمین نرم فرو رود یكباره فریادى برآورد و فروكش كرد! و به این طریق كیفر اعمال خلاف خود را دیدند.
در حدیثى دیگر، شخصى به نام عبد السلام بن صالح هروى می‌گوید:
خدمت امام هشتم على بن موسى الرضا علیه السلام عرض كردم: نظر شما درباره این مطلب كه از امام صادق علیه السلام روایت شده است كه: «وقتى حضرت قائم عجل اللّه تعالى فرجه الشریف ظهور كند فرزندان قاتلان امام حسین علیه السلام را به خاطر كارى كه پدران آنان انجام داده‏اند خواهد كشت» چیست؟ حضرت فرمود:
مطلب همین طور است. گفتم: بنابراین، آیه شریفه قرآن كه می‌‏فرماید: «هیچ گنهكارى بار گناه دیگرى را بر دوش نمی‌كشد»[2] چگونه معنا می‌‏شود؟ فرمود:
صَدقَ اللّه فِی جَمیعِ أقوالِهِ، وَ لكِن ذَراری قَتَلَةِ الحُسینِ عَلیه السَّلام یرضَونَ بِفِعالِ آبائِهِم وَ یفتَخِرونَ بِهَا وَ مَن رَضِىَ شَیئاً كَان كَمَن أتاهُ، وَ لَو أنّ رَجلاً قُتِلَ بِالمَشرقِ فَرَضِىَ بِقَتلِهِ رَجُلٌ بِالمَغربِ لَكانَ الرّاضى عِندَ اللّهِ عزّوجلّ شَریكَ القَاتِلِ، وَ إنّمَا یقتلهُمُ القائمُ عَلَیه السّلامُ إذا خَرَجَ لِرضاهُم بِفِعلِ آبائِهِم.[3]

تمام آنچه خدا فرموده درست است، اما چون ذریه و فرزندان قاتلان امام‏ حسین علیه السلام به كار پدران خود و كشتن امام حسین علیه السلام راضى بودند و به آن مباهات و افتخار می‌كردند در گناه با پدرانشان شریك‏‌اند، زیرا كسى كه راضى باشد به كار دیگران مانند كسى است كه آن عمل را انجام داده است. [سپس فرمود:] هرگاه كسى در مشرق كشته شود و دیگرى در مغرب به قتل او راضى باشد او نیز در پیشگاه خدا شریك قاتل است و علت اینكه حضرت مهدى علیه السلام ذریه و فرزندان قاتلان امام حسین علیه السلام را خواهد كشت این است كه آنها از كردار پدرانشان خشنود و راضى هستند.[4] و در حدیث دیگر پیامبر اكرم صلّى اللّه علیه و آله و سلم فرمود:
مَن أحَبَّ عَمَلَ قَومٍ أشرَكَ فِی عَمَلِهِم.[5]

كسى كه كار گروهى را دوست داشته باشد در عمل آنان شریك است.
و نیز فرمود:
من شهد أمرا فكرهه كان كمن غاب عنه و من غاب عن أمر فرضیه كان كمن شهده.[6] كسى كه حاضر و ناظر كارى باشد اما قلبا از آن كار متنفر باشد همانند كسى است كه از آن غایب بوده و در آن شركت نداشته است، و كسى كه در برنامه‏‌اى غایب بوده اما در قلب خود به آن رضایت داشته همانند كسى است كه حاضر و شریك بوده است.
و در حدیثى از امیر مؤمنان علیه السلام آمده است كه فرمود:
الرّاضِى بِفِعلِ قَومٍ كَالدّاخِلِ مَعهُم فِیهِ، وَ عَلَى كُلّ داخِلٍ فِی بَاطِلٍ اِثمانِ اِثمُ‏ العَمَلِ بِه وَ اثمُ الرِّضَا بِه.[7]

كسى كه به كار گروهى راضى باشد همچون كسى است كه با آنها در آن كار شركت كرده باشد. اما كسى كه مرتكب گناه شده دو گناه دارد [: گناه عمل و گناه رضایت به آن عمل‏] و كسى كه فقط راضى بوده یك گناه دارد.
و چنانكه قبلا گفتیم احتمالا مقصود از دو گناه و یك گناه، شدت و ضعف معصیت است.

در روایات اسلامى آمده است:
نِیةُ المُؤمنِ خَیرٌ مِن عَمَله وَ نِیةُ الكافِرِ شَرٌّ مِن عَمَلِهِ.[8]

نیت مؤمن از عمل او بهتر و نیت كافر از عملش بدتر است.
حال، این سؤال پیش مى‌‏آید كه چگونه نیت بهتر یا بدتر از عمل است و حال آنكه نیت مقدّمه عمل است و مطلوب اصلى كه آثار خوب یا بد به همراه دارد خود عمل است؟ اگر نیت بهتر از عمل است پس ما روزى هزار بار نیت جهاد و شهادت مى‏‌كنیم یا هزار مرتبه نیت ایثار و انفاق و هزار بار نیت شب‌‏زنده‌‏دارى مى‏‌كنیم و دیگر نیازى به عمل نداریم زیرا نیت بهتر از عمل است.
پاسخ:
- اولا مقصود از نیت تصمیم جدّى و اراده واقعى براى عمل است نه تصوّر و تخیل ذهنى، زیرا فرق است بین نیت و تصوّر. توضیح آنكه گاهى انسان نماز، روزه، حج و ... را در پیش خود مجسم كرده و تصور نماز خواندن و روزه گرفتن را مى‌‏كند اما هیچ گونه تصمیمى براى نماز خواندن و روزه گرفتن ندارد و یا اینكه تصور نماز شب و جبهه و جهاد را م‌كند اما خود را براى خواندن نماز شب و یا رفتن به جبهه آماده نكرده و مقدمات آن را فراهم نیاورده است. بى‏تردید، این تصورات سراب و خیالى بیش نیست و هیچ‏گونه ارزش و اعتبارى ندارد و خداى متعال براى این گونه تصور و خیال به كسى پاداش نمی‌‏دهد.
آنچه ملاك ثواب و عقاب است، نیت و انگیزه جدّى است كه انسان را به سوى عمل سوق می‌‏دهد. خداوند اراده انسان را به شرط سعى و كوشش، با ارزش تلقى كرده و به آن ارج می‌نهد، چنانكه می‌فرماید:
وَ مَنْ ارادَ الاخِرَةَ وَ سَعى‏ لَها سَعْیها وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَاولئِكَ كانَ سَعْیهُمْ مَشْكُوراً.[9]

هر كس آخرت را بخواهد و براى آن در حدّ توانش كوشش كند البته به شرط ایمان [به خدا و روز قیامت‏] سعى و كوشش او پیش خداوند مقبول و مأجور خواهد بود.
ملاحظه كنید كه خداوند تنها خواستن را معیار ارزش قرار نداده بلكه خواستنى را كه توأم با ایمان و عمل صالح باشد ملاك قرار داده است.
- ثانیا باید دانست كه نیت جدّى در مقام عمل با دو نوع بازتاب روبرو می‌شود: گاهى با موفقیت همراه است و گاه با شكست روبرو می‌شود. یعنى انسان همیشه موفق نمی‌شود به نیت خود جامه عمل بپوشاند، اما در هر دو صورت چون نیت جدّى است ارزش دارد هر چند در پاره‏اى از موارد موانع خارجى مانع از تحقق آن می‌شود، و این همان نیتى است كه فرموده‌‏اند بهتر از عمل است.
- ثالثا باید دانست كه نیت مؤمن در صورتى با ارزش است كه همراه با اخلاص باشد. به دیگر سخن، حسن فاعلى مهمتر از حسن فعلى است، چون حسن فاعلى دو خاصیت دارد: عمل را نیكو و عامل را نیز نیكوكار می‌‏سازد.
بر خلاف حسن فعلى كه هیچ گونه تأثیرى نسبت به عامل ندارد. یعنى اگر كسى یك كار نیك را بدون اخلاص انجام دهد چون نیت او خالى از اخلاص است براى او هیچ فایده‌‏اى ندارد و به همین دلیل است كه در آیه كریمه آمده:
وَ مَنْ ارادَ الاخِرَةَ وَ سَعى‏ لَها سَعْیها وَ هُوَ مُؤمِنٌ ....[10]

نیت و سعى و كوشش در صورتى مفید است كه با ایمان و اخلاص همراه باشد ....
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلم فرموده است:
مَن سَئلَ اللَّه الشَّهادَةَ بِصدقٍ مِن قَلبِهِ بَلَّغَهُ اللّه مَنازِلَ الشُّهداء وَ إن مَاتَ عَلَى فِراشِه.[11]

كسى كه از روى حقیقت و راستى از خداى متعال بخواهد كه شهادت را نصیب او كند پروردگار متعال او را منزلت شهدا عنایت فرماید هر چند در بستر بمیرد.
حضرت على علیه السلام فرمود:
.... وَ إنّ اللّهَ سُبحانَهُ یدخِلُ بِصِدقِ النِّیةِ وَ السَّریرَة الصَّالحَة مَن یشاءُ مِن عِبادِهِ الجَنَّةَ.[12] ...

خداوند سبحان كسانى از بندگانش را كه بخواهد، به خاطر صدق نیت و باطن پاك داخل بهشت می‌‏كند.
امام صادق علیه السلام فرمود:
إنَّ العبدَ المُؤمنَ الفقیرَ لِیقولَ: یا ربِّ ارزُقنِى حَتَّى أفعلَ كَذا و كَذا مِنَ البِرِّ وَ وُجوهِ الخَیرِ، فَإذا عَلِمَ اللّه عزّوجلّ ذلِكَ مِنهُ بِصدقِ نِیةٍ كَتبَ اللّه لَهُ مِنَ الأجرِ مِثلَ مَا یكتُبُ لَهُ لَو عَمِلَهُ، إنّ اللّهَ واسِعٌ كَریمٌ.[13]
مؤمن فقیرى عرض می‌كند: خدایا! وسیله‏‌اى براى من فراهم كن تا كارهاى خوبى انجام دهم. [آنگاه امام صادق علیه السلام می‌فرماید:] اگر خدا بداند كه این درخواست از روى صدق و اخلاص است اجر و پاداش آن كار نیك را در نامه اعمال او می‌‏نویسد، و به راستى خداوند بی‌‏نیاز و كریم است.
وقتى این شرایط در نیت جمع شد به چند دلیل می‌‏توان فهمید كه چرا نیت مؤمن از عملش بهتر است:
اول آنكه نیت علت و اساس عمل است و علت اشرف از معلول است، دوم آنكه نیت روح عمل و جان آن است و جان بالاتر از جسم است، سوم آنكه در نیت ریا راه ندارد ولى در عمل ممكن است ریا و تظاهر نفوذ كند، چهارم آنكه ممكن است مؤمن از روى اشتباه عملى را انجام دهد كه به ضرر خود یا دیگران باشد، در این صورت در عمل او خیرى دیده نمى‌‏شود ولى چون در نیت صادق بوده است پاداش نیك به او می‌دهند، پنجم آنكه مؤمن با همّت بلندى كه دارد چیزهایى را می‌خواهد كه برتر از حدّ توان اوست.[14] پس نیت مؤمن من حیث المجموع بهتر و بالاتر از عمل اوست. زید شحام می‌‏گوید خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم و عرض كردم: از شما شنیده‌‏ام كه فرمودید نیت مؤمن از عمل او بهتر است. چگونه می‌‏شود كه نیت از عمل بهتر باشد؟ فرمود:
لِأنَّ العَمَلَ ربّمَا كَان ریاءً لِلمخلُوقینَ، وَ النّیةُ خَالصةٌ لِرَبِّ العالَمینَ فَیعطى عزّوجلّ عَلَى النّیةِ مَا لَا یعطى عَلَى العَملِ. قَالَ أبُوعبداللّه عَلیه السّلامُ إنَّ العَبدَ لَینوِی مِن نَهارِه أن یصَلّى بِاللّیلِ فَتَغلبُهُ عَینُه فَینامُ، فَیثبِّتُ اللّه لَهُ صَلاتَه وَ یكتُبُ نَفسَهُ تَسبیحاً وَ یجعَلُ نَومَهُ عَلَیهِ صَدَقَةً.[15]

براى اینكه گاهى انسان كارى را براى ریا و خودنمایى انجام می‌‏دهد كه مردم از او تعریف و تمجید كنند اما نیت [چون امر قلبى و] خالص براى پروردگار عالمیان است ریا بردار نیست. در نتیجه، خداوند به خاطر نیت‏ پاداشى به انسان می‌‏دهد كه براى عمل عطا نمی‌كند. آنگاه امام صادق علیه السلام فرمود: چه بسا بنده‌‏اى كه در روز تصمیم می‌گیرد شب هنگام نماز شب بخواند اما به علت اینكه از خواب بیدار نشده است در نامه عمل او ثواب نماز شب ثبت می‌شود و نفس‌هایش تسبیح و خوابش صدقه محسوب می‌گردد.
بنابراین، كسى كه نیت كارى را دارد هیچ كس غیر از خدا از نیت او و آنچه در قلبش می‌گذرد آگاه نیست. پس در ظرف نیت هیچ وقت ریا پیدا نمی‌‏شود، چرا كه نیت را غیر از خدا كسى نمی‌داند اما همین كه به مقام اجرا و عمل رسید ممكن است با ریا و تظاهر آلوده شود. به همین دلیل گفته‏‌اند «نیت مؤمن بهتر از عمل اوست».
مرحوم نراقى حدیث «نیة المؤمن خیر من عمله» را به نظم آورده و می‌گوید:
زان سبب فرمود آن شاه اجل
نیت مومن بود به از عمل
زانکه او جان است و اعمال تو جسم
نیت معنی بود کردار اسم
آن کشاند دل سوی دل‌آفرین
دل بپردازد ز یاد آن و این
این تنت را بازدارد از و بال
از برای جسم تو باشد کمال
جز یکی از کار دل آگاه نیست
این و آن را در دل کس راه نیست
کار دل چون باشد از جز او نهان
کس بجز او نخواهد زان نشان[16]
اما اینكه چرا نیت كافر از عملش بدتر است، سرّش آن است كه كافر امكان دارد كارى را انجام بدهد كه ذاتا خوب و مفید باشد اما چون انگیزه و نیت او در كارهاى خوب معمولا تظاهر، خدعه، نیرنگ، سودطلبى و منافع مادّى است از این جهت عملش بهتر از نیت اوست، زیرا از عمل او خیرى عاید مردم می‌شود ولى خودش نصیبى جز وزر و وبال نخواهد برد. علاوه بر این، كافر به مقتضاى كفرش انگیزه‏‌هاى بدى در دل دارد كه توان انجام آن را ندارد. پس من حیث المجموع نیت كافر بدتر از اعمالى است كه انجام م‌‏دهد.[17]

1- نظر امام رضا(ع) درباره این مطلب كه از امام صادق علیه السلام روایت شده است كه: «وقتى حضرت قائم عجل اللّه تعالى فرجه الشریف ظهور كند فرزندان قاتلان امام حسین علیه السلام را به خاطر كارى كه پدران آنان انجام داده‌‏اند خواهد كشت» چیست؟
2- چگونه نیت بهتر یا بدتر از عمل است و حال آنكه نیت مقدّمه عمل است و مطلوب اصلى كه آثار خوب یا بد به همراه دارد خود عمل است؟ توضیح دهید.
3- به چه دلایلی حسن فاعلى مهمتر از حسن فعلى است؟

 

[1] نهج البلاغه فیض الاسلام، خطبه 192.
[2] « وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ اخْرى‏»( انعام- 164)، فاطر- 18، اسراء- 15، زمر- 7، نجم- 28.
[3] وسائل الشیعه، ج 11- ص 409، تفسیر برهان، ج 1- ص 568، عیون اخبار الرضا، چاپ نجف، ج 1- ص 212.
[4]  البته مسائلى كه مربوط به حضرت مهدى عجل اللّه تعالى فرجه و كیفیت حكومت آن حضرت است با روش‌هاى حقوقى معمول منطبق نیست، به این جهت مى‏‌توان گفت كه این امور مانند بسیارى از خصوصیات آن حضرت از امتیازات حكومت جهانى ایشان است.
[5] (سفینة البحار، ج 2- ص 629. این جمله قسمتى از روایت معروفى است كه عطیه عوفى هنگام ورود به كربلا جهت زیارت حضرت امام حسین علیه السلام براى جابر بن عبد اللّه انصارى نقل كرد كه تفصیل آن روایت در همین مدرك( سفینه) آمده است.
[6]  وسائل الشیعه، ج 11- ص 409، تفسیر قرطبى، جزء 4- ص 294، ذیل آیه 183 سوره آل عمران.
[7] وسائل الشیعه، ج 11- ص 411. این حدیث با اندكى تفاوت در شرح غرر( ج 2- ص 131، شماره 2085) آمده است.
[8] اصول كافى، ج 2- ص 84.
[9] اسراء- 19.
[10] اسراء- 19.
[11]  صحیح مسلم، ج 2- ص 103، سنن ابن ماجه، ج 2- ص 539، حدیث 2797. در سنن ترمذى( چاپ بیروت، ج 4- ص 183، حدیث 1654) روایتى از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلم به این عبارت نقل شده است كه:
من سأل اللّه الشّهادة فی سبیله صادقا أعطاه اللّه أجر الشّهادة.
كسى كه از روى صدق نیت از خدا بخواهد كه شهادت در راه او نصیبش گردد خدا مزد و پاداش شهادت به او عطا كند.
[12]  نهج البلاغه صبحى صالح، حكمت 42.
[13]  اصول كافى، چاپ اسلامیه، ج 2- ص 69، سفینة البحار، ج 2- ص 628، وسائل الشیعه، ج 1- ص 35.
[14]  این مطلب مفاد حدیثى است كه از معصوم علیه السلام در كتاب مستدرك الوسائل( ج 1- ص 92) نقل شده است.
[15]  علل الشرایع، چاپ نجف، ج 2- ص 524، باب 301، حدیث 1.
[16]  طاقدیس ملا احمد نراقى، ص 84.
[17] گر چه این بحث( نیت مؤمن و نیت كافر) از مباحث مهم و ارزنده است اما به احادیثى كه از نظرتان گذشت بسنده مى‌‏كنیم و كسانى كه مى‏‌خواهند اطلاع بیشترى دراین‌‏باره داشته باشند به مرآة العقول( ج 8- صص 93- 94) مراجعه فرمایند كه مرحوم علامه مجلسى در معناى این حدیث دوازده قول از دانشمندان نقل نموده و در باره آن به تفصیل بحث كرده است.