نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی| ۶۸
اخلاص پاك كردن نیت از شرك و ریا است (چنانكه تزكیه و تهذیب نفس زدودن روح از صفات ناپسند و كدورتهاى معنوى، و تطهیر پاك كردن ظواهر جسم و بدن از نجاسات و آلودگی‌هاى ظاهرى است) و چون اخلاص امرى قلبى و وجدانى است نمىتوان آن را با ظاهر زیبا و حجم كار ارزیابى كرد. فصل سیزدهم؛ نیت، اخلاص و پرهیز از شرك و ریا و نفاق | ۷
اخلاص در عبادت
چنانكه از آیات و اخبار بر مىآید، اخلاص اساس عبادت و حقیقت آن است و در واقع اخلاص روح عبودیت و بندگى است و عبادت جز با اخلاص مصداق و مفهومى ندارد و به همین جهت امام صادق علیه السّلام مىفرماید:
... وَ النّیةُ أفضَلُ مِنَ العَمَلِ ألا وَ إنَّ النّیةَ هِی العَمَل.[1] ...
نیت برتر از عمل است و آگاه باشید كه نیت حقیقت عمل است.
بنابراین، بهترین عمل آن است كه خلوص آن بیشتر باشد.
بنابراین، بهترین عمل آن است كه خلوص آن بیشتر باشد.
اخلاص چیست؟
اخلاص پاك كردن نیت از شرك و ریا است (چنانكه تزكیه و تهذیب نفس زدودن روح از صفات ناپسند و كدورتهاى معنوى، و تطهیر پاك كردن ظواهر جسم و بدن از نجاسات و آلودگی‌هاى ظاهرى است) و چون اخلاص امرى قلبى و وجدانى است نمىتوان آن را با ظاهر زیبا و حجم كار ارزیابى كرد. امام صادق علیه السّلام فرمود:
لیسَت الصَّلوة قِیامَكَ وَ قُعودَكَ إنّمَا الصَّلوةَ إخلاصكَ و أن تُرید بِها اللّه وَحدَه.[2]
نماز قیام و قعود و نشستن و برخاستن نیست بلكه نماز اخلاص و خداخواهى توست.
یعنى حقیقت نماز همانا اخلاص نمازگزار است و اخلاص آن است كه نماز را تنها براى رضاى خدا بجاى آورد. و در حدیث دیگر از امام صادق علیه السّلام آمده است:
... وَ العَملُ الخَالصُ الّذى لَا تُریدُ أن یحمدَكَ عَلیه أحدٌ إلّا اللّه عَزّوجلّ.[3] ...
یعنى حقیقت نماز همانا اخلاص نمازگزار است و اخلاص آن است كه نماز را تنها براى رضاى خدا بجاى آورد. و در حدیث دیگر از امام صادق علیه السّلام آمده است:
... وَ العَملُ الخَالصُ الّذى لَا تُریدُ أن یحمدَكَ عَلیه أحدٌ إلّا اللّه عَزّوجلّ.[3] ...
عمل خالص آن است كه در آن جز از خداوند عزّ و جلّ انتظار ستایش نداشته باشى.
اخلاص داراى مراتبى است كه نخستین مرتبه آن عبارت است از اینكه عبادت از ریا و تظاهر و خودنمایى خالص باشد. بنابراین، اگر كسى به قصد ثواب و یا بر آورده شدن حاجت، عبادت كند عملش صحیح است و انضمام این گونه مقاصد با اصل اخلاص منافات ندارد، زیرا چنانكه گفتیم اساس اخلاص بر ترك ریا و خودنمایى استوار است. بدیهى است كسى كه براى خداوند نماز می‌گزارد و در ضمن از او حاجت مىخواهد و یا انتظار پاداش و ثواب دارد، ریاكار نیست. البته چنین شخصى اخلاصش كامل نیست زیرا اخلاص كامل آن است كه بنده جز خدا نخواهد و در دلش چیزى جز او نباشد، چنانكه امام صادق علیه السّلام فرموده است:
مَا أنعَمَ اللّهُ عَلَى عَبدٍ أجَلَّ مِن أن لا یكونَ فِی قَلبِه مَعَ اللّهِ غَیرُهُ.[4]
اخلاص داراى مراتبى است كه نخستین مرتبه آن عبارت است از اینكه عبادت از ریا و تظاهر و خودنمایى خالص باشد. بنابراین، اگر كسى به قصد ثواب و یا بر آورده شدن حاجت، عبادت كند عملش صحیح است و انضمام این گونه مقاصد با اصل اخلاص منافات ندارد، زیرا چنانكه گفتیم اساس اخلاص بر ترك ریا و خودنمایى استوار است. بدیهى است كسى كه براى خداوند نماز می‌گزارد و در ضمن از او حاجت مىخواهد و یا انتظار پاداش و ثواب دارد، ریاكار نیست. البته چنین شخصى اخلاصش كامل نیست زیرا اخلاص كامل آن است كه بنده جز خدا نخواهد و در دلش چیزى جز او نباشد، چنانكه امام صادق علیه السّلام فرموده است:
مَا أنعَمَ اللّهُ عَلَى عَبدٍ أجَلَّ مِن أن لا یكونَ فِی قَلبِه مَعَ اللّهِ غَیرُهُ.[4]
هیچ نعمتى بالاتر از این نیست كه در دل بنده چیزى جز خدا نباشد.
و در حدیث دیگرى فرمود:
القَلبُ السَّلیمُ الَّذِى یلقَى رَبَّهُ وَ لَیسَ فِیهِ أحَدٌ سِواهُ قَالَ وَ كُلُّ قَلبٍ فِیهِ شِركٌ أو شَكُّ فَهُوَ ساقِطٌ ...[5]
قلب سلیم آن است كه خداى را دیدار كند در حالى كه در دلش كسى جز او نباشد. [سپس فرمود:] هر دلى كه در آن شرك یا شكّى باشد آن دل ساقط و تباه است ...
اخلاص از شرایط عمومى تمام عبادات است كه فقیهان آن را شرط صحّت عمل، حكیمان شرط قبول و عارفان شرط وصول دانستهاند.[6] تا عمل صبغه الهى و آسمانى نداشته باشد به سوى خدا بالا نمىرود و موجب قرب به محبوب نمىشود.
اعمال ریایى با خداوند و ملكوت هیچ گونه سنخیتى ندارد تا وسیله ارتباط میان بنده و خداوند متعال باشد.
و در حدیث دیگرى فرمود:
القَلبُ السَّلیمُ الَّذِى یلقَى رَبَّهُ وَ لَیسَ فِیهِ أحَدٌ سِواهُ قَالَ وَ كُلُّ قَلبٍ فِیهِ شِركٌ أو شَكُّ فَهُوَ ساقِطٌ ...[5]
قلب سلیم آن است كه خداى را دیدار كند در حالى كه در دلش كسى جز او نباشد. [سپس فرمود:] هر دلى كه در آن شرك یا شكّى باشد آن دل ساقط و تباه است ...
اخلاص از شرایط عمومى تمام عبادات است كه فقیهان آن را شرط صحّت عمل، حكیمان شرط قبول و عارفان شرط وصول دانستهاند.[6] تا عمل صبغه الهى و آسمانى نداشته باشد به سوى خدا بالا نمىرود و موجب قرب به محبوب نمىشود.
اعمال ریایى با خداوند و ملكوت هیچ گونه سنخیتى ندارد تا وسیله ارتباط میان بنده و خداوند متعال باشد.
قرآن و اخلاص
قرآن مجید دراینباره مىفرماید:
وَ ما امِرُوا إلّا لِیعْبُدُوا اللَّه مُخْلِصینَ لَهُ الّدینَ ....[7]
به آنها جز این دستور داده نشده كه خدا را با اخلاص [خالى از هرگونه شائبه شرك و ریا] پرستش كنند ...
و در آیه دیگر مىفرماید:
... فَمَنْ كانَ یرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا یشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ احَداً.[8]
... هر كس امید لقاى پروردگارش را دارد باید عمل صالح انجام دهد و كسى را در عبادت پروردگارش شریك نكند.
قسمت آخر آیه اشعار دارد بر اینكه عمل صالح آن است كه در آن هیچ گونه شرك و ریا وجود نداشته باشد. پس اگر دیگران را در عبادت خدا شریك كنیم اخلاص از بین میرود و تنها جنبه صورى و ظاهرى آن باقى می‌ماند و موقعى كه عمل محتواى واقعى خود را از دست داد، نتیجهاى عاید انسان نخواهد شد، همان گونه كه در شأن نزول این آیه مىخوانیم:
جَاء رَجُلٌ إلَى النَّبىّ صَلَّى اللّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فَقالَ: إنّى أتَصَدَّقُ و أصِلُ الرَّحمَ وَ لا أصنَعُ ذلكَ إلّا لِلّهِ فَیذكَرُ ذلكَ مِنِّى وَ أحمَدُ عَلیهِ فَیسُرُّنِى ذلكَ وَ أعجِبُ بِهِ، فَسَكَتَ رَسُولُ اللّه صَلَّى اللّه عَلیهِ و آله وَ سَلَّمَ: وَ لَم یقُل شَیئاً فَنَزَلَتِ الایةُ ...[9] شخصى خدمت رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلم آمد و عرض كرد: یا رسول اللّه!
و در آیه دیگر مىفرماید:
... فَمَنْ كانَ یرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا یشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ احَداً.[8]
... هر كس امید لقاى پروردگارش را دارد باید عمل صالح انجام دهد و كسى را در عبادت پروردگارش شریك نكند.
قسمت آخر آیه اشعار دارد بر اینكه عمل صالح آن است كه در آن هیچ گونه شرك و ریا وجود نداشته باشد. پس اگر دیگران را در عبادت خدا شریك كنیم اخلاص از بین میرود و تنها جنبه صورى و ظاهرى آن باقى می‌ماند و موقعى كه عمل محتواى واقعى خود را از دست داد، نتیجهاى عاید انسان نخواهد شد، همان گونه كه در شأن نزول این آیه مىخوانیم:
جَاء رَجُلٌ إلَى النَّبىّ صَلَّى اللّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فَقالَ: إنّى أتَصَدَّقُ و أصِلُ الرَّحمَ وَ لا أصنَعُ ذلكَ إلّا لِلّهِ فَیذكَرُ ذلكَ مِنِّى وَ أحمَدُ عَلیهِ فَیسُرُّنِى ذلكَ وَ أعجِبُ بِهِ، فَسَكَتَ رَسُولُ اللّه صَلَّى اللّه عَلیهِ و آله وَ سَلَّمَ: وَ لَم یقُل شَیئاً فَنَزَلَتِ الایةُ ...[9] شخصى خدمت رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلم آمد و عرض كرد: یا رسول اللّه!
من در راه خدا انفاق مىكنم و صله رحم بجا مىآورم و این اعمال را فقط به خاطر خدا انجام مىدهم، اما هنگامى كه مردم از این اعمال سخن مىگویند و مرا ستایش مىكنند مسرور و خوشحال مىشوم، این اعمال من چگونه است؟ پیامبر سكوت كرد و سخنى نفرمود تا اینكه این آیه [: «فَمَنْ كانَ یرجُوا ...»] نازل شد ....
بندگان مخلص:
خداوند متعال بندگان صالح را به صفت اخلاص مىستاید. براى مثال، آنگاه كه حضرت یوسف علیه السّلام را مىستاید، با صفت «مخلص» از او یاد مىكند و مىفرماید:
وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا انْ رَاى بُرْهانَ رَبِّهِ كَذلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشاءَ انَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصینَ.[10]
بندگان مخلص:
خداوند متعال بندگان صالح را به صفت اخلاص مىستاید. براى مثال، آنگاه كه حضرت یوسف علیه السّلام را مىستاید، با صفت «مخلص» از او یاد مىكند و مىفرماید:
وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا انْ رَاى بُرْهانَ رَبِّهِ كَذلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشاءَ انَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصینَ.[10]
آن زن قصد او را كرد، و او نیز- اگر برهان پروردگار را ندیده بود- قصد وى را مىنمود. ما اینچنین كردیم تا بدى و فحشا را از او بگردانیم، چرا كه او از بندگان مخلص ما بود.
و در باره حضرت موسى علیه السّلام مىفرماید:
وَ اذْكُرْ فِی الْكِتابِ مُوسى إنَّهُ كانَ مُخْلَصاً وَ كانَ رَسُولًا نَبِیا.[11]
و در باره حضرت موسى علیه السّلام مىفرماید:
وَ اذْكُرْ فِی الْكِتابِ مُوسى إنَّهُ كانَ مُخْلَصاً وَ كانَ رَسُولًا نَبِیا.[11]
در این كتاب [: قرآن] از موسى یاد كن كه او مخلّص بود و رسول و پیامبر والا مقامى بود.
خودآزمایی
1- اساس و حقیقت عبادت چیست؟
2- اخلاص را تعریف کنید.
3- اگر كسى به قصد ثواب و یا بر آورده شدن حاجت، عبادت كند آیا عملش صحیح است؟ شرح دهید که آیا انضمام این گونه مقاصد با اصل اخلاص منافات دارد؟
پی‌نوشت‌ها
[1] اصول كافى، ج 2- ص 16، حدیث 4.
[2] شرح نهج البلاغه ابن أبی الحدید، ج 1- ص 325.
[3] اصول كافى، ج 2- ص 16، حدیث 4.
[4] مستدرك الوسائل، ج 1- ص 10.
[5] اصول كافى، ج 2- ص 16، حدیث 5.
حضرت امام خمینى رضوان اللّه علیه در مورد نیت مىفرماید: «و باید دانست كه نیت از اهم وظایف قلبیه است كه صورت كمالیه عبادات به آن است و نسبت آن به صورت اعمال نسبت باطن به ظاهر و روح به بدن و قلب به قالب است و از اهمّ وظایف و اشدّ شرایط آن بر عامّه تخلیص آن است و كمتر نیتى اخلاص حقیقى تواند داشت بلكه خلوص مطلق از اعلى مدارج اولیاى كمّل است، زیرا اخلاص عبارت از تصفیه عمل از مطلق شوب غیر حق است. و آن در عبادت عامّه تصفیه از شرك جلى و خفى است از قبیل ریا و عجب و افتخار. الا له الدّین الخالص، و در عبادات خواص تصفیه آن است از شوب طمع و خوف كه در مسلك آنها شرك است، و در عبادت اصحاب قلوب عبارت است از تصفیه از شوب انانیت و انیت كه در مسلك اهل معرفت شرك اعظم و كفر اكبر است (مادر بتها بت نفس شماست) و در عبادت كمّل عبارت از تصفیه آن از شوب رؤیت عبودیت و عبادت بلكه رؤیت كون، چنانكه امام علیه السّلام فرمود: قلب سلیم آن است كه ملاقات كند حق را و در آن احدى سوى حق نباشد. پس وقتى سالك إلى اللّه قدم بر فرق حظوظ خود بلكه خود و عالم نهاد و خود را یكسره خالص كرد از رؤیت غیر و غیریت و در قلب او جز حق جایگزین نشد و بیت اللّه را از بتها به دست ولایت پاك كرد ... دین او و عمل او و باطن و ظاهر او براى حق خالص شود ...» (معراج السالكین و صلاة العارفین).
[6] شرایط بر دو قسم است: شرایط صحت و شرایط قبول. بعضى از شرایط تنها شرط قبول عبادت است نه شرط صحّت، مانند حضور قلب در نماز، چون آثار واقعى نماز كه تقرّب به خدا و معراج مؤمن است بدون حضور قلب وجود ندارد. اما پارهاى از اعمال شرط صحّت عمل است، مانند وضو و نیت كه نماز بدون وضو و نیت باطل است، حتى اگر كسى سهوا بدون وضو و نیت نماز گزارد باید نماز را دوباره بجاى آورد.
[7] بینه- 5. هر چند گفته مىشود كه این آیه و امثال آن مربوط به اصول دین و توحید عبادى و در مقام نفى شرك و بت پرستى است و ربطى به مسئله ریا ندارد ولى با توجّه به اینكه شخص ریا كار غیر خدا را در عبادت منظور مىدارد، نوعى شرك در عمل او موجود است و بدین جهت در احادیث ریا را شرك خفى نامیدهاند.
[8] ( 1) كهف- 110.
[9] تفسیر قرطبى، چاپ بیروت، سال 1965- 1966، جزء 11- ص 69، تفسیر مجمع البیان، چاپ بیروت، ج 6- ص 499، بحار الانوار، چاپ بیروت، ج 67- ص 222، عدة الداعى، چاپ بیروت، ص 223.
[10] یوسف- 24.
[11] مریم- 51.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله محمدرضا مهدوی کنی
ارسال نظر