ازدواج حضرت علی(ع) با امّ‌البنین مادر حضرت عباس(ع)

حضرت علی(ع) اولین بار با حضرت زهرا(س) در سال دوم هجرت ازدواج کرد. حضرت زهرا(س) پس از نُه سال زندگی مشترک با حضرت علی(ع) به شهادت رسید و تا ایشان زنده بود، حضرت علی(ع) با زن دیگری ازدواج نکرد. حضرت علی(ع) پس از حضرت زهرا(س) با زنان دیگری ازدواج کردند که عبارتند از: امامه، ام‌ّالبنین، خَوله، امّ حبیب، اسماء، لیلی، امّ سعید و غیره.[1]
مقام هیچکدام از همسران حضرت علی(ع) پس از حضرت زهرا(س) به مقام ارجمند حضرت ام‌ّالبنین(س) نمی‌رسید. ام‌ّالبنین بانویی شجاع، فداکار و بسیار با فضیلت بود و لیاقت آن را یافت که مادر حضرت عباس(ع) شود. از قراین به دست می‌آید که ام‌ّالبنین(س) سومین همسر حضرت علی(ع) بود و در سال‌های بین ۲۰ تا ۲۵ هجری با ایشان ازدواج کرد.
سیره‌نویسان چگونگی ازدواج حضرت علی(ع) با ام‌ّالبنین را که نامش فاطمه بود، چنین نوشته‌اند:
حضرت علی(ع) می‌خواست با بانویی ازدواج کند که از خاندانی شجاع و اصیل باشد تا اگر فرزندانی به وجود آورد، جانب مادر نیز کمالات انسانی، از جمله شجاعت و دلاوری را به ارث برند و این از دستورهای مهم اسلام در امر مقدّس ازدواج است که مردان در انتخاب همسر دقت کافی کنند. معیار انتخابشان اصالت، تقوا، شجاعت و سایر ارزش‌های انسانی باشد، نه زمین، دارایی، شهرت و زیبایی ظاهری.
حضرت علی(ع) نخستین شاگرد پیامبر(ص) است و از ایشان این درس را آموخته که فرمود: «ایاکُم وَ خَضراءُ الدَّمَن؛ بپرهیزید از سبزی‌هایی که از جاهای ناپاک و آلوده می‌رویند».
شخصی پرسید: منظور از این دستور چیست؟
پیامبر(ص) در پاسخ فرمود: «المِرأةُ الحسنَاء فِی منبتِ السُّوء؛ بپرهیزید از ازدواج با زن زیبایی که از خانواده ناشایسته به وجود می‌آید».[2]
قانون وراثت، یک قانون محکم طبیعی است که در انتخاب همسر باید به آن توجّه کرد؛ زیرا ویژگی‌های او براساس قانون وراثت، به فرزندش انتقال می‌یابد.
امام جعفر صادق(ع) در ضمن گفتاری ملاک انتخاب همسر را این‌گونه بیان کردند: «بَکرا تنسبُ اِلَی الخَیر، وَ اِلَی حُسنِ الخُلقِ؛ دوشیزه، از خانواده خوب و خوش اخلاق باشد».[3]
آری! علاج واقعه را قبل از وقوع باید کرد، باید آینده‌نگر و دوراندیش بود و از اوّل عاقبت کار را در نظر گرفت که گفته‌اند:
هر که اوّل بنگرد پایان کار
اندر آخر او نگردد شرمسار

حضرت علی(ع) سه برادر به نام‌های: طالب، عقیل، و جعفر داشت که هر کدام از آنها نسبت به همدیگر، ده سال اختلاف سن داشتند؛ از این رو، عقیل بیست سال از علی(ع) بزرگ‌تر بود. پیامبر(ص) عقیل را دوست داشت و می‌فرمود: «عقیل را از دو جهت دوست دارم؛ یکی از این رو که عمویم ابوطالب او را دوست داشت؛ دیگر اینکه فرزندش (مسلم(ع)) در راه محبّت حسین(ع) کشته می‌شود».[4]
عقیل دو ویژگی شاخص داشت و همگان او را به این دو ویژگی می‌شناختند:
۱. نسب‌شناس بود و در شناخت اصالت خانواده‌ها و عدم اصالت آنها، اطلاعات دقیق و وسیع داشت.
۲. حاضرجواب بود، صراحت لهجه و قاطعیت عجیبی داشت و معاندان را با هوشمندی مخصوص منکوب می‌کرد. به عنوان نمونه، روزی در مجلس معاویه، عقیل به معاویه گفت: آن کس که در طرف راست تو نشسته است کیست؟
معاویه: او عمروعاص است.
عقیل: او همان است که شش نفر او را به عنوان فرزند خود ادّعا می‌کنند تا اینکه قصّاب قریش بر دیگران پیروز شد، او را فرزند خود خواند. سپس پرسید: آن دیگری کیست؟
معاویه: او ضحّاک بن قیس است.
عقیل: پدر او در برجهاندن گوسفندان نر بر ماده، استاد بود. حال بگو آن دیگری کیست؟
معاویه: او ابوموسی اشعری است.
عقیل: او پسر همان زنی است که بسیار دزدی می‌کرد.[5]
بنابراین، عقیل نسب‌شناس، قاطع و صریح‌اللهجه بود و بینی دشمنان کینه‌توز را در فرصت‌های به دست آمده به خاک می‌مالید.
***
حضرت علی(ع) برای انتخاب همسر اصیل و شجاع، با برادرش عقیل مشورت کرد و از او خواست تا او را یاری کند. در تعبیرها آمده که علی(ع) به عقیل فرمود: «اُنظُر لِی امرأة قَد وَلَدتها الفُحولَة مِن العربِ، لَأتزوّجهَا فَتلد لِی غُلاماً فارِساً؛ زنی را برای من در نظر بگیر که از برجستگان و شجاع‌زادگان عرب باشد، تا او را همسر خود گردانم و از او دارای فرزندی دلاور و جنگجو شوم».
عقیل فاطمه دختر حزام بن خالد را معرفی کرد که از خاندان شجاع بنی کلاب بود و بعدها به امّ‌البنین (مادر حضرت عباس و سه پسر دیگر) معروف شد. بر همین اساس، علی(ع) از امّ‌البنین خواستگاری کرد، او و خاندانش پاسخ مثبت دادند و علی(ع) با او ازدواج کرد.[6]

عقیل در شناخت نسب ها و قبیله‌ها اطلاعات بسیار داشت. در مسجد پیامبر(ص) روی پوستین سجاده خود به انتظار نماز می‌نشست، مردم گرداگرد او جمع می‌شدند و از اصالت و عدم اصالت خانواده‌ها سؤال می‌کردند. او به پرسش‌های افراد پاسخ می‌داد و برای رفع مشکلات آنها درباره ازدواج و اختلاف در الحاق فرزندان در موارد مشکوک می‌کوشید. امیرمؤمنان علی(ع) به برادرش عقیل فرمود: می‌خواهم برای من از بانویی خواستگاری کنی که از خاندان شجاع، قوی‌پنجه و شیردل باشد.
عقیل عرض کرد: ای آقای من! چنین بانویی را برای چه می‌خواهی؟
حضرت علی(ع) فرمود: برای اینکه فرزند شجاع و دلاور از او پدید آید.
عقیل پس از اندکی فکر گفت: چنین بانویی را از میان قبیله بنی کلاب به نام فاطمه دختر حزام بن خالد کلبی[7] سراغ دارم که در میان قبایل عرب، شجاع‌تر از پدران او نیست. شاعر معروف «لبید» برای پادشاه حیره، نعمان بن منذر، شعری را در شأن شجاعت قبیله بنی کلاب سرود. کسی از قبایل عرب آن شعر را انکار و انتقاد نکرد و آن شعر این بود:
وَ نحنُ خَیر عَامر بنِ صَعصَعة
الضَاربونَ الهام وَسط الجُمجمَة
و ما از نسل نیک عامر بن صعصعه هستیم، آنان که در معرکه جنگ با ضربه‌های شکننده و سرکوب‌گر خود جمجمه‌های دشمن را درهم می‌شکنند.
شجاعت «ابوبراء» (عامر بن مالک، جدّ دوم او) در میان قبایل بی‌نظیر بود و کسی را شجاع‌تر از او جز حضرتت نمی‌شناسند. از این رو، او را «ملاعبُ الاسنّة» (بازی کننده با نیزه‌ها)[8] می‌خواندند. (پایان گفتار عقیل).[9]
امیر مؤمنان علی(ع) پیشنهاد برادرش عقیل را پذیرفت و با فاطمه که بعدها به «امّ‌البنین» شهرت یافت ازدواج کرد.
موضوع ازدواج حضرت علی(ع) با امّ‌البنین(س) به خاطر به وجود آمدن فرزندان رشید، از جمله حضرت عباس(ع) از اموری بود که بسیاری از آن اطّلاع داشتند و روایت شده که در روز عاشورا، زُهیر بن قین (یکی از یاران بزرگ و شجاع امام حسین(ع)) از جانب امام حسین(ع) پرچم بزرگ را به دست عباس(ع) داد، و عرض کرد: ای پسر امیرمؤمنان! می‌خواهم حدیثی را که به خاطر سپرده‌ام، برای تو نقل کنم. عباس(ع) فرمود: نقل کن. زهیر عرض کرد: هنگامی که پدرت امیرمؤمنان علی(ع) می‌خواست با مادرت امّ‌البنین(س) ازدواج کند، برادرش عقیل را طلبید؛ زیرا او به نسب‌ها، اصالت‌ها و عدم اصالت‌های خانواده‌ها اطّلاع وسیع داشت. از او خواست که بانویی از دودمان شجاع و نجیب را برایش خواستگاری کند. عقیل مادرت امّ‌البنین(س) را انتخاب کرد، و از او خواستگاری کرد: «وَ قَد ادَّخرکَ اَبوکَ لِمثلِ هَذا الیَومِ؛ همانا پدرت تو را برای چنین روزی ذخیره کرده است؛ مبادا در یاری برادرت و نگهبانی از او کوتاهی کنی».
عباس(ع) پرچم را در دست گرفت و برای جهاد با دشمن به سوی دشمن شتافت.[10]

1- سیره‌نویسان ازدواج حضرت علی(ع) با ام‌ّالبنین را، چگونه توصیف کردند؟
2- چگونگی ازدواج حضرت علی(ع) با امّ‌البنین را توضیح دهید.

 

 

[1]. محمدبن محمد نعمان بغدادی، ترجمه ارشاد شیخ مفید، ج۱، ص۳۵۵. در اینکه آیا علی(ع) پس از حضرت زهرا(س)، با امامه ازدواج کرد یا امّ‌البنین(س) به خوبی روشن نیست. البته از مفهوم بعضی از روایات استفاده می‌شود که ازدواج با امّ‌البنین پس از امامه بوده است.
[2]. محمدبن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، ج۱۴، ص۱۷.
[3]. محمدبن یعقوب کلینی، فروع کافی، ج۵، ص۳۲۳.
[4]. محمدبن علی ابن بابویه، امالی صدوق، مجلس 27.
[5]. عبدالحمید ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 184 ـ 185.
[6]. عبدالله مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، ج 3، فصل النساء، ص 70.
[7]. سلسله نسب ام‌ّالبنین(س) را از جانب پدر چنین نوشته‌اند: «فاطمه بنت حَزام بن خالد بن ربیعة بن ولید بن کعب بن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعه» و از جانب مادر چنین نوشته‌اند: «بنت ثمامه، دختر سهیل بن عامر بن مالک بن جعفر بن کلاب». عامر بن مالک، جدّ دوم مادری امّ‌البنین(س)  با کنیه ی «ابوبُراء» خوانده می‌شد.
[8]. از اوس بن حجر نقل شده که در شأن شجاعت عامر گفت: «یلاعب اطراف الاسنّة عامر فراح له حظّ الکتائب اجمع عامر؛ سر نیزه‌ها را به بازی می‌گیرد، او به خاطر توان رزمی به تنهایی جامع نیروی یک لشکر است. (ابوالولید احمد بن عبدالله بن زیدون مخزومی اندلسی، رساله ابن زیدون، ج 1، ص 130).
[9]. ذبیح الله محلاتی، ریاحین الشریعة، ج 3، ص 292؛ ذبیح الله محلاتی، فرسان الهیجاء، ج 1، ص 187 ـ 188؛ تنقیح المقال، ج 3، ص 70.
[10]. الکبریت الاحمر، ج 3، ص 144.