بایدهای تبلیغی

اولین قدم برای اصلاح جامعه، اصلاح خانواده است، در درس قبل به این امر پرداختیم که اولین محیط تبلیغی در عرصه فرهنگی خانواده است. در این درس به چگونگی تبلیغ و کیفیت و شرایط مبلغ در جامعه با تکیه بر آیات قرآن کریم خواهیم پرداخت.
یکی از بارزترین مولفه های مجاهد در عرصه فرهنگی، حضور در بین مردم است. خداوند در مورد انبیاء و رسولان می فرماید: «كَما أَرْسَلْنا فِیكُمْ رَسُولًا مِنْكُم‏»، همان گونه (كه براى هدایت شما) رسولى در میان شما از نوع خودتان فرستادیم‏[1]. یعنی کسی که برای هدایت جامعه آمده است در میان مردم است و  از خود مردم است، که از دردها و نیازها و مسائل آنان آگاه باشد. 

بعد از تبلیغ در محیط خانواده، قدم بعدی ابلاغ پیام و دعوت افراد جامعه است که اصلی ترین محور تبلیغی تمام انبیاء می باشد. به عبارت دیگر در عرصه فرهنگی بعد از آگاهی دادن و تبلیغ در خانواده، گام بعدی آگاهی بخشیدن به افراد جامعه می باشد. خداوند متعال به حضرت نوح (ع) که اولین پیامبر اولوالعزم (دارای شریعت و دین مستقل) است، دستور می دهد که پیام الهی را به قوم خود برساند:

ما نوح را به سوى قومش فرستادیم، و گفتیم: قوم خود را انذار كن ... گفت: اى قوم! من براى شما بیم دهنده آشكارى هستم. كه خدا را پرستش كنید، و از مخالفت او بپرهیزید، و مرا اطاعت نمائید.[2]
و از طرفی  با توجه به شیوه تبلیغی حضرت نوح (ع) می توان استفاده کرد که برای انتقال پیام و آگاهی بخشیدن به جامعه باید به صورت مستمر تلاش کرد:

(نوح) گفت پروردگارا! من قوم خود را شب و روز (به سوى تو) دعوت كردم[3]. که این آیه به صراحت بیان می کند ایشان لحظه ای در وظیفه تبلیغی خود کوتاهی نکرد.
برخورد مهربانانه
وقتی داستان زندگی حضرت موسی ع را بررسی می کنیم ایشان جهت دعوت مردم و ابلاغ پیام الهی با برخوردی نرم و آرام با آنان رو به رو می شد.

«إِذهَبا إِلى‌ فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغى‌ فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَیناً لَعَلَّهُ یتَذَكَّرُ أَوْ یخْشى»‌،

به سوى فرعون بروید كه طغیان كرده است. اما به نرمى با او سخن بگویید شاید متذكر شود یا از (خدا) بترسد[4]. کلمه لین، در لغت به معنای ضد خشونت است که در مورد اخلاق به صورت استعاره به کار می ورد، یعنی در مورد کسی که اخلاق ملایم و نرمی دارد و به عبارت دیگر برخود تند وخشن ندارد، به کار می رود.[5] خداوند متعال در این آیه طرز برخورد مؤثر با فرعون، براى این كه بتوانند در او نفوذ كنند و اثر بگذارند را بیان می کند و سفارش می نماید با سخن نرم با او سخن بگویند[6].
در آیه دیگر خداوند متعال به رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

«فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِك‏»،

از پرتو رحمت الهى در برابر آنها نرم (و مهربان) شدى و اگر خشن و سنگدل بودى از اطراف تو پراكنده مى ‏شدند[7]. کلمه فَظًّا، در لغت به معنى كسى است كه سخنانش تند و خشن است، و غَلِیظَ الْقَلْبِ، به كسى می گویند كه سنگدل مى ‏باشد و عملا انعطاف و محبتى نشان نمى ‏دهد. بنابراین، این دو كلمه گرچه هر دو به معنى خشونت است اما یكى غالبا در مورد خشونت در سخن و دیگرى در مورد خشونت در عمل به كار مى ‏رود و به این ترتیب خداوند اشاره به نرمش كامل پیامبر صلی الله علیه و آله و انعطاف او در برابر افراد نادان و گنهكار مى ‏كند[8]. چنانچه نقل شده از رسول خدا صلی الله علیه و آله، هر زمانی که یكى از اصحاب خود را در پى كارى مى فرستاد، مى فرمود:

«بَشِّروا ولا تُنَفِّروا، ویسِّروا ولا تُعَسِّروا»،

مردم را بشارت دهید و مرانید، و آسان بگیرید و سخت گیرى نكنید[9].

حضرت ابراهیم علیه السلام این روش را همواره مد نظر داشت:

«إِذْ قالَ لِأَبِیهِ یا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ ما لا یسْمَعُ وَ لا یبْصِرُ وَ لا یغْنِی عَنْكَ شَیئاً»،

در آن هنگام كه به پدرش( عمو) گفت: اى پدر چرا چیزى را پرستش مى ‏كنى كه نمى ‏شنود و نمى ‏بیند و نمى‏ تواند هیچ مشكلى را از تو حل كند. پدر ( عموی) حضرت ابراهیم علیه السلام در جواب گفت:

«قالَ أَ راغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتِی یا إِبْراهِیمُ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لَأَرْجُمَنَّكَ وَ اهْجُرْنِی مَلِیا»،

اى ابراهیم آیا تو از خدایان من روى‏ گردانى؟ اگر (از این كار) دست برندارى تو را سنگسار مى ‏كنم، از من براى مدتى طولانى دور شو. حضرت ابراهیم علیه السلام در پاسخ تهدید خشونت آمیز پدر (عمو) گفت:

«قالَ سَلامٌ عَلَیكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّی إِنَّهُ كانَ بِی حَفِیا»،

گفت: سلام بر تو. من به زودی برای تو از پروردگارم آمرزش خواهم خواست زیرا او به من پر مهر بوده است[10]. حضرت ابراهیم در چند نوبت تعبیر مهر آمیز «یا ابتِ» را به نشانه مهربانی و دلسوزی به زبان می ‌آورد و اوج محبت او نسبت به پدر خود( عمو) در جمله «سأستغفر لک» قابل فهم است [11].
نکته اساسی که باید لحاظ شود، ضمن دوستی با مؤمنان و نرم ‌خویی با مخاطبان، در برابر لجاجت و حق‌ ناپذیرى بى ‌دلیل بعضی از افراد، باید از آنان برائت جست و مسیر را از آنان جدا کرد.  ساده ‌ترین شكل، شیوه تبلیغی حضرت موسی ع است که خطاب به قوم خود می فرماید:

موسى به بنى اسرائیل یادآور شد كه اگر شما و تمام مردم روى زمین كافر شوید (و نعمت خدا را كفران كنید) هیچ زیانى به او نمى‏ رسانید چرا كه او بى ‏نیاز و ستوده است[12]. در آیه 22 سوره غافر خطاب به قوم می فرماید: «وَ إِنْ لَمْ تُؤْمِنُوا لِی فَاعْتَزِلُونِ »، اگر به من ایمان نمى ‏آورید لا اقل مرا رها كنید، و كناره‏ گیرى كنید و مزاحم ایمان آوردن مردم نشوید.

انتقال پیام در جامعه باید در حد فهم مردم ساده و روان باشد، خداوند متعال به حضرت رسول صلی الله علیه و آله می فرماید:

ما قرآن را بر زبان تو آسان ساختیم تا پرهیزكاران را به وسیله آن بشارت دهى و دشمنان سرسخت را انذار كنى‏[13]. از طرفی باید انتقال پیام (تبلیغ) همراه با دلایل روشن باشد:

اى كسانى كه ایمان آورده ‏اید تقواى الهى پیشه كنید، و سخن حق و درست بگویید[14]. قول سدید، از ماده سد، به معنى محكم و استوار و خلل ناپذیر و موافق حق و واقع است، سخنى است كه همچون یك سد محكم جلوی امواج فساد و باطل را مى‏ گیرد[15]. لذا اطلاعات و کلام و آن چه قرار است در اختیار مردم قرار بگیرد، باید بر اساس منابع موثق و مستند باشد. در آیات دیگر خداوند می فرماید:

و به یقین ما موسى را با آیات خود و حجتى آشكار، به‌ سوی فرعون، هامان و قارون فرستادیم[16].
در بررسی روش تبلیغی انبیاء الهی در می یابیم که آنان عقاید و اهداف خود را به مردم تحمیل نمی کردند و در صورت عدم پذیرش مردم با آنان مجادله نمی کردند، چنان چه خداوند متعال خطاب به حضرت رسول صلی الله علیه و آله می فرماید:

اگر با تو، به گفتگو و ستیز برخیزند، (با آنها مجادله نكن! و) بگو: من و پیروانم، در برابر خداوند (و فرمان او)، تسلیم شده‏ ایم. و به آنها كه اهل  كتاب هستند [یهود و نصارى‏] و بی سوادان [مشركان‏] بگو: آیا شما هم تسلیم شده‏ اید؟ اگر (در برابر فرمان و منطق حق،) تسلیم شوند، هدایت مى‏ یابند، و اگر سرپیچى كنند، (نگران مباش! زیرا) بر تو، تنها ابلاغ (رسالت) است، و خدا نسبت به (اعمال و عقاید) بندگان، بیناست[17]. کلمه «حَاجُّوكَ» از ماده محاجه، در لغت به معنى بحث و گفتگو و استدلال و دفاع از یك عقیده یا یك مساله است. طبیعى است كه طرفداران هر آیینى در مقام دفاع از عقیده خود برمى ‏آیند و خود را حق به جانب معرفى مى ‏كنند، ولی خداوند در این آیه به پیامبرش دستور مى‏ دهد كه از بحث و مجادله با آنها دورى كن[18].

1.      با توجه به آیات 43 و 44 سوره طه، شیوه تبلیغی حضرت موسی ع نسبت به فرعون را توضیح دهید؟
2.      با توجه به آیه 97 سوره مریم، شیوه تبلیغی حضرت رسول صلی الله علیه و آله را توضیح دهید؟
3.      با توجه به مطالب فوق، ویژگی های مبلغ در جامعه را بنویسید؟

 

 

[1] سوره بقره آیه 151
[2] سوره نوح آیه 1/ ترجمه مکارم
[3] سوره نوح آیه 5/ ترجمه مکارم
[4] سوره طه آیات 43و44/ ترجمه مکارم
[5] بر گرفته از مفردات راغب ج1 ص752
[6] تفسیر نمونه ج13 ص208
[7] سوره آل عمران آیه159/ ترجمه مکارم
[8] تفسیر نمونه ج3 ص141
[9] تبلیغ بر پایه قرآن و حدیث ( ری شهری ) ص 222، به نقل از کنز العمال
[10] سوره مریم آیات43 و46 و47/ ترجمه مکارم
[11] دائره المعارف طهور ص19565 (سایت کتابخانه قائمیه)
[12] سوره ابراهیم آیه 8/ترجمه مکارم
[13] سوره مریم آیه97/ ترجمه مکارم
[14] سوره احزاب آیه70/ ترجمه مکارم
[15]  تفسیر نمونه ج17 ص447
[16] سوره غافر آیات 23 و 24
[17] سوره آل عمران آیه 20/ ترجمه مکارم
[18]  برگرفته از تفسیر نمونه ج6 ص 475