تلاش اقتصادی در سیره پیامبران و امامان(ع)

پیامبران و امامان بزرگوار ما فقط مردم را دعوت به فعالیت و تلاش اقتصادی نمی‌کردند بلکه خودشان نیز عملاً به انواع فعالیت‌های اقتصادی نظیر چوپانی، خیاطی، کشاورزی، زره بافی و... می‌پرداختند.[1]
در این فصل به گوشه‌ای از فعالیت‌های مختلف اقتصادی که انبیا و اولیای الهی همپای مردم عادی بلکه بیش از آنان انجام داده، طلب روزی می‌کردند و آن را به عنوان فضیلت محسوب می‌کردند، اشاره می‌شود.

امام باقر(علیه‌السلام) از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل فرمودند:
خداوند زمانی که حضرت آدم را روی زمین فرود آورد، دستور داد حال که بهشت و نعمت آن را پشت سر نهاده است، با دست خودش کِشت و کار کند و از دسترنج خویش بخورد.[2]

امام صادق(علیه السلام) فرمودند:
هیچ کاری نزد خداوند محبوب‌تر از زراعت نیست؛ و خداوند پیامبری را مبعوث نکرد مگر اینکه به زراعت می‌پرداخت. الا حضرت ادریس(علیه‌السلام) که حرفه او خیاطی بود.[3]

امیرمؤمنان در کلامی فرمودند: در وجود رسول خدا اسوه نیکویی برای توست؛ تا اینکه می‌فرمود و اگر خواستی به عنوان سومین اسوه، به داود نبی تأسی کن، او زنبیل‌های دستباف از لیف خرما می‌ساخت و با بهای آن نان جو می‌خرید و مصرف می‌کرد.[4]
و نیز آن حضرت فرمودند: خداوند به حضرت داود چنین وحی فرمود: اگر از بیت‌المال نمی‌خوردی و به دست خویش کار می‌کردی، بنده‌ای شایسته بودی. داود چهل بامداد گریست و خداوند به آهن وحی فرمود: برای بنده‌ام داود نرم شو؛ پس خداوند آهن را برای وی نرم کرد و او هر روز زرهی می‌ساخت و به هزار درهم می‌فروخت. او سیصد و شصت زره ساخت و به سیصد و شصت درهم فروخت و از بیت‌المال بی‌نیاز گشت.[5]

اسباط بن سالم نقل می‌کند: روزی به حضور امام صادق(علیه‌السلام) شرفیاب شدم، آن حضرت پرسید: عمربن مسلم چه می‌کند؟‌گفتم: حالش خوب است، اما دیگر تجارت نمی‌کند. امام(علیه‌السلام) فرمود: ترک تجارت کار شیطان است ـ این جمله را سه بار تکرار کرد ـ آنگاه حضرت ادامه داد: رسول خدا(صلی ‌الله علیه و آله و سلم) با کاروانی که از شام می‌آمد، معامله می‌کرد و با بخشی از درآمد آن معامله، قرض‌های خود را ادا می‌کرد و بخشی دیگر را در میان نیازمندان فامیل تقسیم می‌نمود. امام در ادامه فرمود: خداوند در مورد تاجران خداجو و با تقوا می‌فرماید: «رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَ لا بَیعٌ عَنْ ذِكْرِ اللهِ وَ إِقامِ الصّلاةِ وَ إِیتاءِ الزّكاةِ»[6]؛ «مردانی که کسب و تجارت آنان را از یاد خدا و به پا داشتن نماز و دادن زکات غافل نگرداند» سپس حضرت فرمود: آنان جماعتی بودند که تجارت می‌کردند و چون وقت نماز می‌شد مشغول نماز می‌شدند و این بهتر است از کسی که تجارت نکند و نماز را در وقت خود بخواند.[7]
در کتب اهل سنت نیز وارد شده که رسول خدا چوپانی نیز کرده است. نقل می‌کنند که آن حضرت فرمود: موسی(علیه‌السلام) در حالی به پیامبری برانگیخته شد که چوپانی می‌کرد؛ و داود(علیه‌السلام) هم در حالی به پیامبری برانگیخته شد که چوپانی می‌کرد؛ و من نیز در حالی برانگیخته شدم که در [منطقه] اجیاد برای طایفه‌ام چوپانی می‌کردم.[8]

امیرالمومنین(علیه‌السلام) تا آخرین لحظات عمر شریفشان مشغول کار و تلاش بودند؛ حتی زمانی که امر خلافت را در دست داشتند از کار دست نکشیدند. چنانچه صاحب ارشادالقلوب نقل می‌کنند:
امیرالمومنین با دست خود کار می‌کرد و در راه خدا جهاد می‌کرد و در ایام حیات رسول خدا و زمانداریش رزمنده در راه خدا بود و روی زمین‌های خود هم کار می‌کرد تا اینکه به فیض شهادت رسید. از حاصل دسترنج خود هزار نفر عبد آزاد کرد.[9]
امام صادق(علیه‌السلام) تلاش حضرت را این گونه توصیف می‌کنند. امیرالمومنین(علیه‌السلام) بیل می‌زد و زمین را برای کشت آماده می‌کرد و پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) هسته خرما را با دهان خویش می‌مکید و آن را می‌کاشت و همان هنگام خرمابُن شکوفه بر می‌آورد.[10]
امیرالمومنین کار و تلاش را فقط برای حل مشکلات مالی نمی‌دانستند بلکه در مواقعی هم که نیاز مالی نداشتند، دست از کار نمی‌کشیدند؛ امیرالمومنین(علیه‌السلام) در گرمای سخت نیمروز، پی حاجتی می‌رفت که از آن بی‌نیاز بود؛ و می‌خواست که خداوند او را ببیند که خودش را در طلب حلال به زحمت می‌افکند.[11]

در مورد کار کردن امام سجاد(علیه‌السلام)، از امام صادق(علیه‌السلام) چنین نقل شده است:
«جدم امام سجاد(علیه‌السلام) صبح از منزل برای طلب روزی خارج می‌شد، شخصی پرسید کجا تشریف می‌برید؟ فرمود: می‌روم تا به خانواده‌ام صدقه دهم، آن شخص با تعجب پرسید: صدقه به خانواده؟ حضرت فرمود: هر کس دنبال کسب حلال برود و برای طلب مال و رزق حلال برای عیال و خانواده خود حرکت کند مصداق صدقه از جانب خدای سبحان است.»[12]

محمد بن منکدر می‌گوید: «روزی هوا بسیار گرم بود و من به یکی از نواحی مدینه رفتم. در راه محمد بن علی امام باقر(علیه‌السلام) را دیدم که مشغول کار کردن بود. پیش خود گفتم باید بروم و وی را نصیحت کنم که چرا با چنین حالی در پی دنیاست. نزدیکش رفتم و سلام کردم. با حالتی خسته و عرق‌ریزان جواب سلام مرا داد. گفتم: خدا خیرت دهد. در چنین ساعتی و در چنین حالی در پی تحصیل دنیا هستی؟ اگر با این حال مرگت فرا رسد چه می‌کنی؟ آن حضرت فرمود: اگر در چنین حالی مرگم فرا رسد، در حال انجام طاعتی از طاعات خدای عزوجل از دنیا رفته‌ام؛ طاعتی که با آن خودم و خانواده‌ام را از محتاج شدن به تو و مردم باز می‌دارم. گفتم: راست گفتی، خدایت رحمت کند. خواستم تو را نصیحت کنم اما شما مرا نصیحت کردی.»[13]

 

ابو عمرو شیبانی می‌گوید: روزی امام صادق(علیه‌السلام) را مشاهده کردم که در یکی از باغ‌های خود لباس کار پوشیده و بیل به دست گرفته و مشغول فعالیت است. آن حضرت چنان با جان و دل کار می‌کرد که بدن مبارکش خیس عرق بود. پیش رفتم و عرضه داشتم: جانم به فدایت، اجازه بفرمایید من به جای شما بیل بزنم و این کار سخت را انجام دهم. امام از پذیرش پیشنهاد من امتناع کرده و فرمود: «اِنّی اُحِبُّ اَن یَتاَذَّیُ الرَجُل بَحر الشَّمس فِی طَلَبِ المَعِیشَةِ؛ دوست دارم انسان برای به دست آوردن درآمد حلال در مقابل آفتاب آزرده شود.»[14] و نیز فرمودند: «با این که می‌دانم کسی هست که روزی مرا در حد کفاف می‌رساند؛ اما در ضیاع (زمین مزروعی) خود آن قدر کار می‌کنم تا عرق از بدنم سرازیر شود تا خداوند بداند که من در طلب روزی حلال هستم».[15]

امام کاظم(علیه‌السلام) نیز همانند اجداد خود در جهت کسب روزی حلال، خود را به رنج و مشقت وا می‌داشتند.
علی بن ابی حمزه از پدرش نقل می‌کند که امام کاظم(علیه‌السلام) را دیدم که در زمینی کار می‌کرد و گام‌هایش در عرق خیس شده بود. به آن حضرت عرض کردم فدایت شوم! مردانِ [پیشکار و کارگر] کجایند؟ فرمود: ای علی! آن کس که از من و پدرم بهتر بود، در زمین خویش و با دست خود کار می‌کرد. به آن حضرت عرض کردم: او که بود؟ فرمود: پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) و امیرالمومنین(علیه‌االسلام) و همه پدران من با دست خود کار می‌کردند؛ و این کردار پیامبران و رسولان و جانشینان ایشان و شایستگان است.[16]

۱- دو نمونه از فعالیت‌های مختلف اقتصادی که انبیا و اولیای الهی برای طلب روزی حلال انجام می‌دادند را ذکر کنید.
۲- امام صادق(علیه‌السلام) تلاش حضرت علی(ع) را چگونه توصیف می‌کنند؟
۳- خداوند زمانی که حضرت آدم را روی زمین فرود آورد، به او چه دستوری داد؟

 

 

[1]. مستدرک‌الوسائل، ج ۱۳، صص ۲۳ـ۲۵.
[2]. همان، ص۲۴.
[3]. همان.
[4]. همان، ص۲۳.
[5]. کافی، ج ۵، ص ۷۴.
[6]. سوره نور، آیه ۳۷.
[7]. وسائل الشیعه، ج۱۷، ص ۱۶.
[8]. کنزالعمال، ج۱۱، ص ۵۰۹.
[9]. مستدرک‌الوسائل، ج ۱۳، ص ۲۵.
[10]. کافی، ج ۵، ص ۹۲.
[11]. من لایحضره الفقیه، ج ۳، ص ۱۶۳.
[12]. وسائل الشیعه، ج۱۲، ص ۴۳.
[13]. میزان الحکمه، ج۱۱، ص ۵۱۷۹.
[14]. وسائل الشیعه، ج۱۷، ص ۳۹.
[15]. کافی، ج ۹، ص ۵۳۸.
[16]. همان، ج ۵، ص ۷۵ـ۷۶.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت

جواد عبادی