اهمیّت حلال بودن کسب و کار در قرآن و  روایات

 

در فصل گذشته ملاحظه شد که دین مقدس اسلام به کسب و کار اهمیت فراوانی قائل است اما این بدین معنا نیست که انسان مجاز باشد از هر راهی به کسب و کار بپردازد. در این فصل به اهمیت حلال بودن کسب و کار از دیدگاه قرآن و حضرات معصومین می‌پردازیم.

با نگاهی اجمالی به آیات نورانی قرآن و روایات درمی‌یابیم که قرآن هرگز ما را به چشم‌پوشی از موهبت‌های الهی دعوت نکرده، فقر را ارزش و نعمت به حساب نیاورده است. اما تنها قیدی که در آیات و روایات برای به دست آوردن ثواب و اجر کار و تلاش بر آن تأکید شده این است که درآمد باید از کار حلال حاصل شده باشد. لذا باید موازین دین در به دست آوردن درآمد مورد توجه واقع شود. ما در این درس به تعدادی از آیات و روایات وارده در این موضوع اشاره خواهیم کرد.

«یا أَیهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلالًا طَیباً وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ‌؛
ای مردم از آنچه در زمین است حلال و پاکیزه را بخورید و از گام‌های شیطان پیروی مکنید که او دشمن آشکار شما است.»

۱ـ بهره‌گیری از محرّمات و چیزهای پلید و ناپاک، پیروی کردن از شیطان است. «کُلُوا... حَلالًا طَیباً وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیطَانِ»
۲ـ نیازهای طبیعی بشر، گاهی زمینه‌ای برای انحراف و تسلّط شیطان است. باید ضمن تأمین نیاز، به لغزش‌های آن توجّه داشت. « کُلُوا... وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ ...».
۳ـ شیطان، انسان را قدم به قدم منحرف می‌کند. باید از همان قدم اوّل مواظبت کرد. «خُطُواتِ الشّیطانِ»
۴ـ شیطان برای انحراف مردم، از راه‌های گوناگونی وارد می‌شود. «خُطُواتِ»
۵ـ وادار نمودن مردم به استفاده از حرام‌ها و بازداشتن آنان از نعمت‌های حلال، نمودی از دشمنی آشکار شیطان است. «كُلُوا ... حَلالًا طَیباً ... إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ‌»

«وَ ظَلّلْنا عَلَیكُمُ الْغَمامَ وَ أَنْزَلْنا عَلَیكُمُ الْمَنّ وَالسّلْوی كُلُوا مِنْ طَیباتِ ما رَزَقْناكُمْ وَ ما ظَلَمُونا وَلكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ یظْلِمُونَ؛
و ابر را بر شما سایبان ساختیم و «منّ» و «سَلوی» بر شما نازل کردیم (و گفتیم:) از چیزهای پاکیزه‌ای که روزیتان کرده‌ایم بخورید و (کسانی که شکر نعمت‌ها را به جا نیاورده و حرام می‌خورند) بر ما ستم نکردند، بلکه بر خویشتن ستم روا می‌داشتند».

۱ـ ابر و باد و باران، به فرمان خداوند هستند. «ظَلّلْنا عَلَیكُمُ الْغَمامَ»
۲ـ رازق بودن خداوند، محدود به شرائط خاصّی نیست. در بیابان بی‌آب و علف هم، رزق طبیعی می‌فرستد. «وَ أَنْزَلْنا عَلَیكُمُ الْمَنّ وَالسّلْوی»
۳ـ خداوند، رزق انسان را از حلال و پاکیزه مقدّر کرده است. «طَیباتِ ما رَزَقْناكُمْ»
۴ـ تخلّف از فرامین الهی، ظلم بر خویشتن است. «أَنْفُسَهُمْ یظْلِمُونَ»
۵ـ روزی را خدا می‌آفریند. «رزقناکم»[1]

«یا أَیهَا الّذِینَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَیبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَ اشْكُرُوا لِلَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِیاهُ تَعْبُدُونَ‌؛
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از نعمت‌های پاکیزه‌ای که به شما روزی داده‌ایم بخورید و شکر خدا را به جای آورید. اگر فقط او را پرستش می‌کنید».

قرآن در تأکید بر حلال بودن کسب و کار و درآمد می‌فرماید؛ مبادا اموال حرام کافران شما را به طمع بیاندازد و از وضع مالی خوب آن‌ها تعجب کنید؛ که اموال زیاد برای آن‌ها وزر و وبال و عذاب بیش‌تر به همراه خواهد داشت.
«وَلاَ تُعْجِبْكَ أَمْوَالُهُمْ وَ أَوْلَادُهُمْ إِنَّمَا یرِیدُ اللهُ أن یعَذِّبَهُم بِهَا فِی الدُّنْیا وَتَزْهَقَ أَنفُسُهُمْ وَهُمْ كَافِرُونَ».[2]
«اموال و فرزندان کافران باعث تعجب تو نشود زیرا خداوند می‌خواهد آنان را بدین وسیله در دنیا عذاب کند و در حال کفر جانشان به در آید».
و باید توجه داشت که اهمیت داشتن موضوع کسب و کار، نباید انسان را از یاد خدا غافل کند؛ که در این صورت موجب خسران ابدی و چه‌بسا، مقدمه‌ای برای کسب حرام خواهد شد. لذا قرآن به مؤمنین هشدار می‌دهد که دلبسته دنیا نشوند؛ آنجا که می‌فرماید:
«رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَلا بَیعٌ عَنْ ذِكْرِ اللهِ».[3]
«مؤمنان کسانی هستند که تجارت، آن‌ها را از یاد خدا باز نمی‌دارد».

پیشوایان معصوم ما(علیه‌السلام) با رفتار و گفتار خویش همواره پیروان خود را به کوشش برای روزی حلال سوق داده، حلال بودن را ویژگی لازم و دائمی درآمدها دانسته‌اند.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در اهمیت پاکیزگی کسب فرمودند:
«اَزْکی الْمَالُ ما اَکْتُسِب مِنْ حِلِّهِ؛[4]
پاکیزه‌ترین مال آن است که از حلال به دست آید».
و نیز فرمود: «کسی که در طلب رزق حلال از شهری به شهری رود، مانند کسی است که در راه خدا جهاد کند»[5]
امیر مؤمنان علی(علیه‌السلام) یکی از ویژگی‌های پارسایان را کوشش برای روزی حلال معرفی کردند. «...وَ طَلَباً فی حَلالٍ»[6]

یکی از مسائلی که همواره ذهن مردم و به خصوص قشر متدین را به خود معطوف داشته است، استفاده از لقمه حلال در زندگی است که اثرات فراوانی برای استفاده از لقمه حلال در آیات و روایات بیان شده و داستان‌هایی نیز در طول تاریخ در این مورد نقل شده است. امروزه کسب حلال و استفاده از غذای حلال در همه جوامع حتی در کشورهای غربی و ضد اسلامی نیز مورد توجه مردم واقع شده است. با توجه به این‌که کسب حلال علاوه بر اثرات مادی، دارای اثرات معنوی بسیاری نیز می‌باشد به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌شود.

خدای متعال با توجه به رحمت واسعه‌اش[7] اسباب گوناگونی را برای انسان‌ها بخشش گناهان قرار داده است که توبه، شفاعت، انجام عبادت‌ها، خدمت به مردم، ولایت اهل بیت(علیه‌السلام) و... نمونه‌ای از این اسباب هستند.
یکی از عوامل بخشش گناهان که در روایات به آن اشاره شده است کسب روزی حلال است.
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «مَن باتَ كالّاً مِن طَلَبِ الحَلالِ بات مَغفوراً له؛[8]
کسی که با خستگی به سبب کوشش روزانه برای کسب حلال، شب را به صبح برساند، آمرزیده می‌شود».
و در روایت دیگری چنین فرموده‌اند: «إنَّ مِنَ الذُّنُوبِ ذُنُوباً لا یُكَفِّرُها صَلاهٌ وَ لا صَدَقَهٌ قِیلَ یا رسولَ اللهِ فَما یُكَفِّرُها قالَ الهُمُومُ فی طَلَبِ المَعِیشَهِ؛[9]
بعضی از گناهان حتی به وسیله نماز و صدقه هم آمرزیده نمی‌شوند. پرسش شد یا رسول الله! پس چه چیز باعث آمرزش آن است؟ فرمود: جدیّت و کوشش در طلب معیشت».

یکی از ثمرات روزی حلال در انسان، این است که اعمال صالحه او مورد قبول درگاه خداوند قرار می‌گیرد و همچنین سبب روشنایی و نورانیت دل و جان آدمی می‌شود. زیرا فردی که خود را موظف به کسب روزی حلال می‌داند و آن را یکی از واجبات می‌شمارد و در راه به دست آوردن آن تلاش و کوشش فراوان می‌کند، در اعمال دیگر خود نیز دقت بیشتری به خرج می‌دهد، از این رو هم اعمال او مورد درگاه خداوند قرار می‌گیرد و هم به سبب روزی حلال، خداوند دل و جانش را روشنایی می‌بخشد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این باره می‌فرمایند:
«مَنْ اَكَلَ الحلالَ اَربعینَ یوْماً نَوَّرَ اللهُ قَلبَه؛[10]
هر کس چهل شبانه‌روز حلال خورد، خداوند دلش را روشن و نورانی می‌فرماید».
همچنین امیرالمؤمنین علی(علیه‌السلام) می‌فرماید:
«ضِیاءُ القَلبِ مِن أكْلِ الْحَلالِ؛[11]
صفا و نورانیت قلب، نتیجه‌ی لقمه حلال است».

پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
« مَنْ أَكَلَ الْحَلالَ أَرْبَعینَ یوْما نَوَّرَ اللّه ُ قَلْبَهُ و اجری یَنابیع الْحِکْمَة مِنْ قَلْبِه عَلَی لِسَانَه؛[12]
هر کس چهل روز خوراک حلال بخورد، خداوند قلبش را نورانی کند و چشمه‌سارهای حکمت را از دل بر زبانش جاری سازد».
علم و حکمت زاید از لقمه حلال
عشق و رقّت آید از لقمه حلال

از منظر اسلام فعالیت‌های اقتصادی زمینه ساز کمالات و فضائل انسانی است و اگر فردی با این انگیزه به عرصه اقتصاد وارد شود، افزون بر منافع مادی و ظاهری، به بهره‌های معنوی نیز نایل خواهد شد. عبدالله بن ابی یعفور می‌گوید: در محضر امام صادق(علیه‌السلام) بودم که مردی از وی پرسید: به خدا قسم! ما به دنبال دنیا می‌رویم و دوست داریم آن را به دست آوریم. امام(علیه‌السلام) فرمود: تو می‌خواهی با دنیاطلبی و کسب درآمد چه کنی؟ او گفت: می‌خواهم نیازهایم را برطرف کنم، به خانواده‌ام رسیدگی نمایم، صدقه و احسان بدهم و حج و عمره انجام دهم. امام صادق(علیه‌السلام) فرمود: این‌که دنیاطلبی نیست؛ این به دنبال آخرت و ثواب‌های الهی رفتن است.[13]
کسب درآمد و به دنبال منافع مادی رفتن، باید با انگیزه‌های الهی بوده، آن‌را وسیله‌ای برای رسیدن به مقاصد الهی قرار داد وگرنه دنیاطلبی امری زشت و ناپسند است؛ برخی افراد به دنبال جمع ثروت و ذخایر دنیوی هستند، و هیچ انگیزه خیر و معنوی را مدنظر ندارند. گاهی این‌گونه افراد چنان حریص به جمع‌آوری مال دنیا هستند که حتی سلامتی خانواده و تمام هستی خود را در راه ثروت اندوزی از دست می‌دهند. امام صادق(علیه‌السلام) به چنین کسانی هشدار داده، می‌فرماید: «لیس فیما اصلح البدن اسراف، انما الاسراف فیما اتلف المال و اضر بالبدن؛ در آنچه که بدن را اصلاح می‌کند اسراف نیست؛ اسراف در جایی است که مال انسان از بین برود و به جانش نیز لطمه بخورد...»[14]
از منظر امام صادق(علیه‌السلام) بین کسی که از دنیا به عنوان وسیله‌ای برای کسب آخرت بهره می‌گیرد و بین کسی که دنیاپرستی و جمع مال را پیشه خود نموده است، تفاوت واضح وجود دارد. به این جهت آن حضرت، از سویی دلبستگان به مال دنیا و دنیاپرستان ظاهربین را لعن می‌کند و می‌فرماید: «ملعون ملعون من عبد الدینار و الدرهم.[15] مورد لعن خداست کسی که بنده دینار و درهم باشد...» و از سوی دیگر به دوستدارانش توصیه می‌کند: «لاتدع طلب الرزق من حله فانه عون لک علی دینک؛[16] طلب روزی از [راه‌های] حلال را هرگز رها نکن؛ چرا که مال حلال یاور تو در دینت خواهد بود...»

 

۱- تنها قیدی که در آیات و روایات برای به دست آوردن ثواب و اجر کار و تلاش بر آن تأکید شده است، چیست؟
۲- اثرات معنوی کسب حلال را بیان کنید.
۳- انگیزه صحیح در فعالیت‌های اقتصادی در اسلام چیست؟

 

 

[1]. قرائتی، محسن، تفسیر نور، ج۱، ص ۱۲۲.
[2]. سوره توبه، آیه ۲۰۰.
[3]. سوره توبه، آیه ۳۷.
[4]. غررالحکم، ص ۳۵۴.
[5]. مستدرک‌الوسائل، ج ۱۳، ص ۱۲.
[6]. نهج‌البلاغه، خطبه متقین.
[7]. کافی، ج۴، ص ۷۲.
[8]. وسائل الشیعه، ج۱۷، ص ۲۴.
[9]. مستدرک‌الوسائل، ج ۱۳، ص ۱۳.
[10]. بحار، ج ۱۰۳، ص ۱۶.
[11]. مواعظ العددیّه، ص ۲۳.
[12]. عدة الداعی، ج۱، ص ۱۴۰.
[13]. وسائل الشیعه، ج۱۷، ص ۳۴.
[14]. تهذیب الاحکام، ج۱، ص ۳۷۷.
[15]. کافی، ج۲، ص ۲۰۷.
[16]. وسائل الشیعه، ج۱۷، ص ۳۴.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت

جواد عبادی