ضرورت جلوگیری از رباخواری

فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُؤُسُ أَمْوَالِكُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ.
در این آیه خداوند لحن سخن را تغییر داده و پس از اندرزهایی که در آیات پیشین گذشت با شدت با رباخواران برخورد کرده هشدار می‌دهد که اگر به کار خود همچنان ادامه دهند و در برابر حق و عدالت تسلیم نشوند و به مکیدن خون مردم محروم مشغول باشند، پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) ناچار است با توسل به جنگ جلو آن‌ها را بگیرد؛ می‌فرماید: «اگر چنین نمی‌کنید بدانید با جنگ با خدا و رسول او روبرو خواهید بود»
این همان جنگی است که طبق قانون فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّی تَفِیءَ إِلی أَمْرِ اللهِ[1] «با گروهی که متجاوز است پیکار کنید تا به فرمان خدا گردن نهد» انجام می‌گیرد. از آیه بالا برمی‌آید که حکومت اسلامی می‌تواند با توسل به زور جلو رباخواری را بگیرد.
سپس می‌افزاید: اگر توبه کنید سرمایه‌های شما از آن شما است نه ستم می‌کنید، و نه بر شما ستم می‌شود».
یعنی اگر توبه کنید و دستگاه رباخواری را برچینید حق دارید سرمایه‌های اصلی خود را که در دست مردم دارید (به استثنای سود) از آن‌ها جمع آوری کنید و این قانون کاملا عادلانه است. زیرا که هم از ستم کردن شما بر دیگران جلوگیری می‌کند و هم از ستم وارد شدن بر شما، و در این صورت نه ظالم خواهید بود و نه مظلوم.
جمله لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ در حقیقت یک شعار وسیع پرمایه اسلامی است که می‌گوید: به همان نسبت که مسلمانان باید از ستمگری بپرهیزند، از تن دادن به ظلم و ستم نیز باید اجتناب کنند. اصولا اگر ستمکش نباشد ستمگر کم‌تر پیدا می‌شود![2]

۱ـ رباخوار، محارب با خداست. او باید بداند که در این جنگ، در یک طرف او قرار دارد و در طرف دیگر، خداوند جبّار. «فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللهِ»
۲ـ رباخواری، گناه کبیره است. چون اعلام جنگ با خداوند است. «بِحَرْبٍ مِنَ اللهِ»
۳ـ رباخوار، گمان نکند با مردم محروم طرف است، بلکه خداوند به حمایت از محرومان برخاسته و از حقّ آنان دفاع می‌کند. «بِحَرْبٍ مِنَ اللهِ»
۴ـ برای محاربین با خدا نیز راه توبه باز است. «بِحَرْبٍ مِنَ اللهِ ...وَ إِنْ تُبْتُمْ»
۵ـ رباخوار، تنها مالک اصل مال است، نه بهره آن. «فَلَكُمْ رُؤُسُ أَمْوَالِكُمْ»
۶ـ برای نجات محرومان، اصل مالکیت مردم را نادیده نگیرید و مالکیت خصوصی در اقتصاد اسلامی پذیرفته شده است. «فَلَكُمْ رُؤُسُ أَمْوَالِكُمْ»
۷ـ سلطه‌پذیری و سلطه‌گری هر دو محکوم است، نه ظلم ببینید و نه ظلم روا دارید. «لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ»
۸ـ انتقام ممنوع است. به رباخوار توبه کننده نیز نباید ظلم شود. «فَلَكُمْ رُؤُسُ أَمْوَالِكُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ»
۹ـ به توبه کنندگان، نباید بخاطر خلاف‌کاری‌های پیشین ظلمی شود. سرزنش کسانی که قبلاً خلاف‌کار بوده‌اند ممنوع است. «فَإنْ تُبْتُمْ ... لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ»
۱۰ـ استقرار عدالت اقتصادی، از وظایف حکومت اسلامی است. «لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ»[3]

«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْكُلُوا الرِّبَوا أَضْعافاً مُضاعَفَةً» در این آیه خداوند روی سخن را به مؤمنان کرده، می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! ربا (و سود پول) را چند برابر نخورید».
منظور از «لا تأکلوا» که از مادّه «اکل» است خصوص خوردن نیست بلکه شامل گرفتن و هر نوع تصرفی در مال غیر، از راه ربا است. اما چون خوردن از توابع مهم اکثر تصرف‌هاست و همچنین از باب مجاز، تعبیر به «اکل» شده است.
در آیه مورد بحث، حکم تحریم ربا صریحاً ذکر شده، امّا تنها به یک نوع از انواع ربا که نوع شدید و فاحش آن است اشاره شده است.
منظور از «ربا فاحش» این است که سرمایه به شکل تصاعدی در مسیر ربا سیر کند یعنی سود در مرحله نخستین با اصل سرمایه ضمیمه شود و مجموعا مورد ربا قرار گیرند.
در پایان آیه می‌فرماید: «اگر می‌خواهید رستگار شوید باید تقوی را پیشه کنید و از این گناه بپرهیزید» (وَاتَّقُوا اللهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ).[4]

۱ـ در مسائل اقتصادی باید تقوا را رعایت کرد. «لا تَأْكُلُوا الرِّبَوا ... اتَّقُوا اللهَ»
۲ـ رستگاری با رباخواری بدست نمی‌آید، بلکه با تقوا حاصل می‌شود. «لا تَأْكُلُوا الرِّبَوا ... وَاتَّقُوا اللهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ».
۳ـ این آیه همراه با هشت آیه‌ی بعد که در میان آیات جنگ احد قرار گرفته. شاید به این جهت باشد که مسائل اخلاقی و اقتصادی، در یک نظام دفاعی مؤثّر است. جامعه‌ای که افرادش اهل اخلاص و ایثار و سبقت در کارهای خیر، و اطاعت از رهبر باشند، در جنگ هم موفّق خواهند بود، ولی جامعه‌ی پول‌پرست و بخیل و نافرمان و مصرّ بر ارتکاب گناه، به یقین شکست خواهد خورد.[5]

فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِینَ هَادُوا حَرّمْنَا عَلَیهِمْ طَیبَاتٍ أُحِلّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَنْ سَبِیلِ اللهِ كَثِیرًا.
وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِینَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا.
«پس به جهت (این همه) ظلمی که یهود کردند و هم بدین جهت که بسیاری مردم را از راه خدا منع کردند، ما نعمت‌های پاکیزه‌ای را که بر آن‌ها حلال بود حرام گردانیدیم؛ و هم بدین جهت که ربا می‌گرفتند، در صورتی که از ربا خوردن نهی شده بودند، و هم از آن رو که اموال مردم را به باطل می‌خوردند. .و ما برای کافران آن‌ها عذابی دردناک مهیا ساخته‌ایم».
در آیات گذشته از این سوره به چند نمونه از خلاف‌کاری‌های یهود اشاره شده است و در این دو آیه نیز پس از ذکر چند قسمت دیگر از اعمال ناشایست آن‌ها، کیفرهایی را که بر اثر این اعمال در دنیا و آخرت دامن آن‌ها را گرفته و می‌گیرد، بیان می‌دارد. که یکی از خلاف کاری‌هایی که قرآن از یهودیان نقل می‌کند رباست.[6]

از این آیه فهمیده می‌شود که ربا در دین یهود هم تحریم شده بود، و این موضوع، در تورات آمده است.[7] اما آن‌ها مخالفت می‌کردند و با انواع نیرنگ‌ها رباخواری می‌کردند.
البته از روایاتی که در ادامه می‌آید مشخص می‌شود که این تحریم مختص دین یهود و اسلام نبوده، بلکه ربا در همه ادیان الهی حرام بوده است.

۱ـ ظلم، زمینه‌ی محرومیت از نعمت‌هاست.[8] فَبِظُلْمٍ ... حَرّمْنا.
۲ـ گاهی محرومیت‌های اقتصادی و تنگناهای مادّی نشانه‌ی قهر و کیفر الهی است. فَبِظُلْمٍ ... حَرّمْنا.
۳ـ گرچه مجازات اصلی در قیامت است، ولی کیفرهای دنیوی حالت هشدار دارد و برای خلاف‌کاران، کیفر و برای صالحان آزمایش است. فَبِظُلْمٍ ... حَرّمْنا.
۴ـ رباخواری گرچه به ظاهر منبع درآمد و عامل کامیابی است، ولی در واقع زمینه‌ی محرومیت و عذاب است. حَرّمْنا عَلَیهِمْ طَیبَاتٍ ... أَخْذِهِمُ الرِّبوا ... عَذاباً أَلِیماً.
۵ـ همه‌ی ادیان آسمانی، نسبت به روابط مالی انسان‌ها و چگونگی دخل و خرج، سخن و حساسیت دارند. أَخْذِهِمُ الرِّبَوا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ ... بِالْباطِلِ.
۶ـ تا ظلم و ربا و حرام‌خواری، انسان را در مدار کفر قرار نداده، راه بازگشت آسان است. وگرنه این گونه گناهان زمینه‌ی کفر و عذاب است. أَخْذِهِمُ الرِّبَوا ... أَعْتَدْنا لِلْكافِرِینَ.

وَ ما آتَیتُمْ مِنْ رِباً لِیرْبُوَا فِی أَمْوالِ النَّاسِ فَلا یرْبُوا عِنْدَ اللهِ وَ ما آتَیتُمْ مِنْ زَكاةٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ
«آنچه به عنوان ربا می‌پردازید تا در اموال مردم فزونی یابد، نزد خدا فزونی نخواهد یافت و آنچه را به عنوان زکات می‌پردازید و تنها رضای خدا را می‌طلبید (مایه برکت است و) کسانی که چنین می‌کنند دارای پاداش مضاعفند»

۱ـ رشدی که از ربا حاصل می‌شود، کاذب و ظاهری است، نه واقعی. و نزد خداوند. «فَلا یرْبُوا عِنْدَ اللهِ»
۲ـ امتیاز اسلام در آن است که علاوه بر فقرزدایی از محرومان، رشد معنوی پرداخت‌کنندگان را نیز در نظر دارد. «تُرِیدُونَ وَجْهَ اللهِ».
۳ـ اراده خداوند بر این است که پرداخت خالصانه‌ی زکات، موجب ازدیاد و رشد مال شود. «زَكاةٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ» همچنان که اراده حضرتش بر این است مال از راه ربا نابود شود. «یمحق الله الربا».[9]

 

۱- از کدام آیه برمی‌آید که حکومت اسلامی می‌تواند با توسل به زور جلوی رباخواری را بگیرد؟
۲- منظور از «لا تأکلوا» چیست و چرا این تعبیر به کار برده شده است؟
۳- گاهی محرومیت‌های اقتصادی و تنگناهای مادّی نشانه‌ی چیست؟

 

 

[1]. سوره حجرات، آیه ۹.
[2]. برگزیده تفسیر نمونه، ج۱، ص۲۵۰.
[3]. تفسیر نور، ج ۱، ص ۴۴۴.
[4]. برگزیده تفسیر نمونه، ج۱، ص۳۲۹.
[5]. تفسیر نور، ج۱، ص۶۰۵.
[6]. برگزیده تفسیر نمونه، ج۱، ص۴۷۶.
[7]. تورات، سفر لاویان، قصل ۱۱.
[8]. شاید مراد از طیباتی که بر یهود حرام شد، همان باشد که در آیه‌ی ۱۴۶ انعام آمده است «وَ عَلَى الَّذِینَ هادُوا حَرّمْنا كُلّ ذِی ظُفُرٍ وَ مِنَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ» این تحریم در تورات کنونی نیز وجود دارد.
[9]. تفسیر نور، ج۷، ص۲۰۵.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت

جواد عبادی