ربا در روایات

بخش دوم ـ ربا خبیث‌ترین درآمدها| ۳

 

به جهت بزرگی گناه ربا و آثار زیانبار آن بر فرد و جامعه، علاوه بر آیاتی که از قرآن کریم ذکر شد، روایات زیادی از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه اطهار(علیهم السلام) در این موضوع مهم نقل شده است که به اختصار تعدادی از این روایات مرور می‌شود.

امام رضا(علیه‌السلام) فرمود:
«اِعْلَمْ ـ یرْحَمُكَ اللهُ ـ اَنَّ الرِّبا حَرامٌ سُحتٌ، مِنَ الكَبائِرِ وَ مِمّا قَدْ وَعَدَالله، عَلَیهِ النّارَ فَنَعوذُ بِاللهِ مِنْها، وَ هُوَ مُحَرّمٌ عَلى لِسانِ كُلِّ نَبىٍّ وَ فى كُلِّ كِتابٍ».[1]
«بدان که خدا تو را رحمت کند، به درستی که ربا، حرام، پلید و از گناهان کبیره و از جمله جرایمی است که خداوند بر آن وعده عذاب داده است. پس، از آن به خدا پناه می‌بریم؛ ربا در کلام همه پیامبران و در همه کتاب‌های آسمانی حرام شده است».
از این روایت استفاده می‌شود که ربا فقط در دین اسلام و یهود حرام نبوده، بلکه جزء اعمالی است که در همه ادیان الهی حرام بوده است.

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) به حضرت علی(علیه‌السلام) فرمود:
«یا عَلی الرِّبا سَبْعُونَ جُزْءً فَأَیسَرُها مِثْلُ أَنْ ینْكِحَ اَلرَّجُلُ أُمَّهُ فی بَیتِ اللهِ الْحَرامِ، یا عَلی دِرْهَمٌ رِباً أَعْظَمُ عِنْدَ اللهِ مِنْ سَبْعینَ زَنْیةً كُلُّها بِذاتِ مَحْرَمٍ فی بَیتِ اللهِ الْحَرامِ».[2]
«ای علی(علیه السلام) ربا هفتاد جزء است، ساده‌ترین آن مثل این است که انسان با مادرش در خانه خدا (کعبه) زنا کند. ای علی یک درهم ربا نزد خداوند از هفتاد زنا که همه با محارم و در خانه خدا باشند شدیدتر است».

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
«شَرُّ المَکاسِبِ کَسَبَ الرِّبَا»[3]
بدترین کسب‌ها رباخواری است.
امام باقر(علیه‌السلام) نیز فرمود:
«أَخْبَثُ الْمَكاسِبِ كَسْبُ الرِّبَا».[4]
پلیدترین کسب‌ها رباخواری است.

یکی از بزرگ‌ترین نگرانی‌های رسول خدا که از امت خود داشتند رباخواری بود. امام صادق(علیه‌السلام) از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل کرد که فرمود:
إِنّ اَخْوَفَ مَا اَخَافُ عَلى اُمّتِی مِنْ بَعْدِی هَذِهِ الْمَكاسِبُ المُحَرّمَةُ وَ الشّهْوَةُ الْخَفِیةُ وَ الرِّبا.[5]
آنچه بیش از هر چیز بر امتم بعد از خود می‌ترسم، درآمدهای حرام، هواپرستی پنهان و ربا است.

پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) به روایت امام صادق(علیه‌السلام) فرمودند:

«لَمّا اُسْرِی بی اِلى السّماءِ، رَأَیتُ اقواما یریدُ أَحَدُهُمْ ان یقومَ وَ لا یقْدِرُ علیه من عِظَمِ بَطْنِهِ. فقُلْتُ: مَنْ هؤلاءِ یا جبرائیل؟ قالَ: هؤلاءِ الّذینَ یأْكُلونَ الرِّبا...».[6]
چون مرا شبانه به آسمان بردند، کسانی را دیدم که می‌خواستند از جای برخیزند؛ ولی توانایی آن را نداشتند، و این به سبب بزرگی شکم آنان بود. گفتم: ای جبرئیل! اینان کیانند؟ گفت: اینان آن کسانی هستند که ربا می‌خوردند».

امیرالمومنین بارها خطاب به مردم، خطرات تجارت بدون یادگیری احکام آن را به خاطر پیچیدگی امر ربا متذکر شده و هشدار داده، می‌فرمودند:
«مَنِ اتَّجَرَ بِغَیرِ عِلْمٍ فَلابُدَّ لَهُ مِنْ أَكْلِ الرِّبَا وَ لابُدَّ لآكِلِ الرِّبَا مِنَ النَّارِ».[7]
هر کس که بدون آموختن احکام معاملات، تجارت کند، قطعا مرتکب رباخواری می‌گردد و خورنده ربا یقینا در آتش است.
و در بعضی اوقات در بازار کوفه می‌آمدند و با صدایی رسا می‌فرمودند:
«مَعَاشِرَ النَّاسِ الْفِقْهَ ثُمَّ الْمَتْجَرَ وَاللهِ لِلرِّبَا فِى هَذِهِ الْأُمَّةِ أخْفَى مِنْ دَبِیبِ النَّمْلِ عَلَى الصَّفَا».[8]
ای مردم! اول فقه بیاموزید بعد تجارت کنید. قسم به خدا ربا در میان این امت پنهان‌تر از حرکت مورچه بر سنگ سیاه است.

پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
«یأْتِی عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ لاَ یبْقَى أحَدٌ إلاَّ أكَلَ الرِّبَا فَإنْ لَمْ یأْكُلْهُ أصَابَهُ مِنْ غُبَارِهِ».[9]
روزگاری خواهد آمد که کسی نمی‌ماند مگر اینکه ربا می‌خورد و اگر ربا نخورد، غبارش بر او می‌نشیند.

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
«یأْتِی عَلَى اَلنّاسِ زَمَانٌ یسْتَحَلُّ فِیهِ اَلرِّبَا بِالْبَیعِ وَ اَلْخَمْرُ بِالنَّبِیذِ وَ اَلسُّحْتُ بِالْهَدِیةِ».[10]
روزگاری بر این مردم خواهد آمد که ربا را به اسم خرید و فروش، شراب را به اسم (آبِ) کشمش و رشوه را به اسم هدیه، حلال بشمرند.

گذشته از حرمت ربا دادن و ربا ستاندن؛ هرگونه همکاری برای تحقق معامله ربوی حتی حضور در جلسه ربا به عنوان نویسنده سند یا شاهد معامله نیز حرام است، امیرالمؤمنین از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می‌کند که:
«لَعَنَ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) الرِّبَا وَ آکِلَهُ و َبائِعَهُ و َمُشْتَریَهُ وَ کَاتِبَهُ و َشَاهِدَیْهِ».[11]
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) ربا و خورنده و فروشنده و مشتری ربا و نویسنده و دو شاهد آن را لعنت کرد.
همچنین رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
«آکِلُ الرِّبَا وَ مُؤکِلُهُ وَ کَاتِبُهُ وَ شَاهِدَاهُ فِی الْوِزْرِ سَوَاءٌ»[12]
ربا گیرنده و ربا دهنده و نویسنده و دو شاهد آن در گناه مساوی‌اند.

روایات فراوانی درباره عقوبت رباخواران در دنیا و آخرت وارده شده است.
درباره کیفر دنیوی رباخوار، رسول خدا پس از نزول آیه «فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللهِ وَ رَسُولِهِ»[13] فرمودند:
«مَنْ أخَذَ الرِّبَا وَجَبَ عَلَیهِ الْقَتْلُ وَ كُلُّ مَنْ أرْبَى وَجَبَ عَلَیهِ الْقَتْلُ»[14] «کسی که ربا بگیرد، قتلش واجب است.»
روایت تکان دهنده‌ای نیز از امام صادق رسیده که: ابن بکیر نقل می‌کند:
«لَمّا بلَغهُ أنّ رَجلاً كانَ یأكُلُ الرِّبا و یسَمِّیهِ اللِّباءَ ـ: لئن أمكَنَنی اللهُ عزّ و جلّ (مِنهُ) لَأضرِبَنّ عُنُقَهُ».[15]
به امام صادق(علیه‌السلام) خبر دادند شخصی ربا خواری می‌کند و آن را لباء (آغوز = استعاره از حلال بودن مثل شیر مادر) می‌نامد. امام فرمودند: اگر دستم به او برسد حتما گردنش را می‌زنم.
همچنین درباره کیفر اخروی ربا رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند.
«مَنْ أكَلَ الرِّبَا مَلَأ اللهُ بَطْنَهُ نَاراً بِقَدْرِ مَا أكَلَ مِنْهُ فَإنْ کَسَبَ مِنْهُ مَالاً لَمْ یقْبَلِ اللهُ شَیئاً مِنْ عَمَلِهِ وَ لَمْ یزَلْ فِی لَعْنَةِ اللهِ وَ الْمَلَائِكَةِ مَا دَامَ عِنْدَهُ مِنْهُ قِیرَاطٌ».[16]
هر کس ربا بخورد، خداوند شکمش را به اندازه‌ای که ربا خورده است، از آتش جهنم پر می‌سازد و اگر از طریق ربا مالی به دست آورد، هیچ عمل نیک را از او نپذیرد و تا موقعی که به اندازه یک قیراط ربا پیش اوست، پیوسته خدا و فرشتگان او را لعنت کنند.

امام صادق(علیه‌السلام) فرمود:
«إِذَا أَرَادَ اللهُ بِقَوْمٍ هَلاكاً ظَهَرَ فِیهِمُ الرِّبَا».[17]
هرگاه خداوند هلاک قومی را اراده کند، ربا در بین آنان آشکار می‌شود».
همچنین رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:
«اِذَا اَکَلَت اُمَّتِی الرِّبَا کَانَت الزَّلزَلَة وَ الخَسَف»
پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: هرگاه امت من رباخوار شوند، گرفتار زلزله و فرو رفتن در زمین می‌گردند.[18]

۱- از کدام روایت استفاده می‌شود که ربا فقط در دین اسلام و یهود حرام نبوده است؟
۲- درباره کیفر دنیوی رباخوار، رسول خدا پس از نزول آیه ۲۷۹ سوره بقره چه فرمودند؟
۳- چه زمانی ربا در بین یک قوم آشکار می‌شود؟

 

 

[1]. مستدرک الوسائل، ج۱۳، ص۳۳۱.
[2]. وسایل الشیعه، ج۱۲، ص۴۲۶.
[3]. همان، ج۱۸، ص۱۲۲.
[4]. کافی، ج۵، ص۱۴۷.
[5]. همان، ج۵، ص۱۲۴.
[6]. ترجمة الحیاة، ج۵، ص۶۱۷.
[7]. مستدرک الوسائل، ج۱۳، ص۳۳۲.
[8]. بحار الأنوار، ج۱۰۰، ص۱۱۸.
[9]. مستدرک الوسائل، ج۱۳، ص۳۳۳.
[10]. همان.
[11]. من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۲۷۴.
[12]. همان.
[13]. سوره بقره، آیه ۲۷۹.
[14]. تفسیرالقمی، ج۱، ص۹۳.
[15]. کافی، ج۵، ص۱۴۷.
[16]. وسایل الشیعه، ج۱۸، ص۱۲۲.
[17]. همان، ص۱۲۳.
[18]. مستدرک الوسائل، ج۱۳، ص۳۳۳.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت

جواد عبادی