بخش دوم ـ ربا خبیثترین درآمدها| ۴
فصل سوم ـ حکمتهای تحریم ربا
مقدمه
تمامی احکام دین از واجب گرفته تا مستحب و مکروه بیشک دارای مصلحت و مفسدهای است که در انجام و ترک کارها وجود دارد و خداوند حکیم بیدلیل چیزی را حرام یا واجب نکرده است؛ البته حکمت و فلسفهی احکام برای ما روشن نیست، اما در آیات و روایات، حکمت برخی از احکام بیان شده است؛ از آن جمله، حکمتهای تحریم رباست:
۱ـ ربا؛ بازدارنده مردم از تلاشهای اقتصادی سازنده
ربا سبب میشود که مردم از تجارتها و معاملههای مفید و سودمند، اما پرزحمت و حلال، روی گردان شده، جذب این معامله فاسد، پردرآمد، کم زحمت و حرام بشوند. در این زمینه روایات متعددی داریم از جمله:
«عَنْ هِشامِ بنِ الْحَکَمِ اَنَّهُ سَألَ اَباعَبْدِالله(علیه السلام) عَنْ عِلَّةِ تَحْریمِ الرِّبا فَقالَ: انَّهُ لَوْ کانَ الرِّبا حَلالا لَتَرَکَ النّاسُ التِّجاراتِ وَ ما یحْتاجُونَ اِلَیهِ فَحَرَّمَ اللهُ الرِّبا لِتَنْفِرَ النّاسُ مِنَ الْحَرامِ اِلَی الْحَلالِ وَ اِلَی التِّجاراتِ مِنَ الْبَیعِ وَ الشِّراءِ فَیبْقی ذلِکَ بَینَهُمْ فِی الْقَرْضِ»[1]
هشام بن حکم ـ که یکی از اصحاب معروف امام صادق(علیهالسلام) است ـ از آن حضرت پرسید: چرا ربا حرام شده است؟ حضرت فرمودند: اگر رباخواری حلال بود مردم کارهای مفید تجاری و هر آنچه را که به آن احتیاج داشتند[2] ترک میکردند؛ به همین جهت خداوند ربا را حرام کرد تا مردم از آن روی گردان شوند و به سوی کارهای حلال و تلاشهای اقتصادی مفید بروند و وام فقط به صورت قرضالحسنه باقی بماند.
۲ـ ربا مصداق بارز ظلم است؛
در آیه ۲۷۹ سوره بقره، ذیل بحث ربا، میفرماید: «...لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُون»؛ (نه ظلم کنید و نه زیر بار ظلم بروید) یعنی اگر ربا بگیرید ظلم کردهاید، پس با ربا گرفتن ظلم نکنید و اگر سرمایه اصلی شما را به شما بازنگردانند به شما ظلم شده است، به همین جهت باید سرمایه اوّلیه به شما برگردد تا مورد ظلم قرار نگیرید. بنابراین آیه فوق، ربا را مصداق ظلم میداند و قبح ظلم نیازی به بیان ندارد و به اصطلاح فقها و اصولیون از مستقلاّت عقلیه است.
در روایت محمدبن سنان از امام علی بن موسی الرضا(علیه السلام) آمده است که حضرت یکی از حکمتهای تحریم ربا را چنین بیان میفرماید:
«... وَ لِما فی ذلِكَ مِنَ الفِسادِ وَ الظُّلْمِ...»؛
به خاطر اینکه ربا منشأ فساد و ظلم است، حرام شده است.
۳ـ ربا باعث تضعیف عواطف انسانی است؛
رباخواری باعث برچیده شدن یا ضعف عواطف انسانی است و این مسأله در چند روایت از معصومین(علیه السلام) مورد تأکید قرار گرفته است. برای نمونه:
«عن سماعة قال: قلت لأبی عبدالله(علیه السلام):
«اِنّی قَدْ رَأیْتُ اللهَ تعالى قَد ذَکَرَ الرِّبا فى غَیْرِ آیَة وَکَرَّرَه؟ قالَ: اَو تَدْرِی لِمَ ذاکَ؟ قُلْتُ: لا، قالَ: لَئَلاّ یَمْتَنِعَ النّاسُ مِن اصْطناعِ الْمَعْرُوفِ»؛[3]
سماعة ـ که یکى از راویان معروف حدیث و از اصحاب امام صادق(علیه السلام) است ـ مىگوید: به حضرت صادق(علیه السلام) عرض کردم: چرا خداوند متعال مسأله ربا را در قرآن به طور مکرر مطرح کرده [و تحریم نموده] است؟! امام فرمود: علّت آن را مىدانى؟ عرض کردم: نه، حضرت فرمود: به خاطر اینکه مردم ـ در اثر رباخوارى ـ از کارهاى خیر و شایسته [مانند قرض الحسنه] بازنمانند.
روایات متعدد دیگرى که نزدیک به همین مضمون است.
۴. هدایت انسانها به سمت تعادل روحی و روانی
در آموزههای اسلامی، یکی از مهمترین ویژگیهای نظام اقتصادی ربوی، به صورتِ تمثیلی لطیف و پرمعنا، نمایانده شده است. رباخوار در قالب انسانی تمثّل یافته که بزرگی شکمش نامتناسب با دیگر اندامها است و توان تحّرک و حیات قوا میخود را بر اثر حجم بزرگ و سنگینی شکم از دست داده است.
پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) به روایت امام صادق(علیهالسلام) فرمودند:
«لَمّا اُسْرِی بی اِلى السّماءِ، رَأَیتُ اقواما یریدُ أَحَدُهُمْ ان یقومَ وَ لا یقْدِرُ علیه من عِظَمِ بَطْنِهِ. فقُلْتُ: مَنْ هؤلاءِ یا جبرائیل؟ قالَ: هؤلاءِ الّذینَ یأْكُلونَ الرِّبا...؛».[4]
چون مرا شبانه به آسمان بردند، کسانی را دیدم که میخواستند از جای برخیزند؛ ولی توانایی آن را نداشتند، و این به سبب بزرگی شکم آنان بود. گفتم: ای جبرئیل! اینان کیانند؟ گفت: اینان آن کسانی هستند که ربا میخوردند.
این تمثیل بیانگر عینیّت نمادین و بازگوکننده چهره واقعی جامعهای به شمار میرود که در آن، ربا محور و اساس حرکتهای اقتصادی قرار گرفته است.
فصل چهارم – ربا در بیان بزرگان
۱ـ امام خمینی(رحمه الله علیه)
در کمتر گناهانی است که به اندازه ربا در قرآن و سنت به او اهمیت داده شده باشد و او را مطرود کرده باشد.[5] سیستم بانکدارى به این وضعى که الآن در ایران هست، (اوایل انقلاب) این وضعْ، وضع طاغوتى است. ربا در اسلام حرام است؛ اصلاح بانک هم یکی از امور بسیار مهم است.[6] این سیستم باید متحول بشود.[7] من امیدوارم که توفیق پیدا بکنید، بانکها که بر مبنای بهرهبرداری و بر مبنای خلاف و فساد است، از بین بروند.[8] بانکها بتدریج باید تعدیل بشود و «ربا» بکلی قطع بشود. من باید به مَصادر امور بگویم که، اخطار کنم که این قدر ضعیف النفس نباشید! ما قانون غنی داریم؛ ما قانون الهی داریم. آنهایی که فرم غربی را بر فرم الهی ترجیح میدهند، اینها از اسلام اطلاع ندارند. آنهایی که میگویند نمیشود اسلام را در این زمان پیاده کرد، برای این [است] که اسلام را نشناختهاند؛ نمیفهمند چه میگویند.[9]
حضرت امام [در مصاحبه با روزنامه «فایشنال تایمز» درباره سیاستهای آینده انقلاب و بانکها در جواب سوالی که شده بود که در جمهوری اسلامی بانک چطور میتواند کار کند؟] فرمودند: بهره حرام است. باید نظام دیگری درست بشود.[10]
۲ـ مقام معظم رهبری
رهبر معظم انقلاب اسلامی حذف ربا از بانکداری را از مصادیق اصلاحات راستین دانسته و فرمودند: «اگر ما در زمینه اقتصادی و در زمینه تشکیلات اداری هم توصیه اسلام را دقیقاً عمل میکردیم یقیناً وضع ما بهتر از این بود، ما آنچه را که در زمینههای اقتصادی عمل کردهایم متأسفانه یک نسخه مخلوط است، چیزهایی از اسلام در آن هست امَا مخلوط دارد، آن بخش مخلوط شده برای ما هرگز خیری ببار نیاورده است. امروز نظرات اقتصادی غربی که تا اندکی قبل جزو مسلَمات محسوب میشد دارد مورد مناقشه خود آنها قرار میگیرد واقعاً تقصیر ملتها چیست!؟ تقصیر ملتهایی که به وسیله سرانشان به پیروی از این روشهای اقتصادی مجبور میشوند چیست!؟ بانک بدون ربای اسلا می را در اواخر حیات مبارک امام(رحمه الله علیه) راه انداختیم امَا ناقص! یکی از همتهای این دولت فعلی این است (این باید باشد.) ـ و امیدواریم إن شاءالله در این کار موفَق بشود ـ که بانک اسلا می بدون ربا را به طور کامل اجرا کند.»[11]
۳ـ شهید بهشتی
«یکی از مواردی که اختلاف نظر زیادی درباره آن هست بهره بانکی است... بهره را قبول ندارم و این موضوع را همواره گفته و نوشته و عمل کردهام! در این مدّت بعد از پیروزی انقلاب نیز همواره تأکید کردهام که بهره نباید باشد حتّی در جلسهای که قرار بود مسئله بانکها مطرح شود تأکید کردم که بهره حتّی به صورت سود تضمین شده باز همان بهره است و نباید باشد البته کارمزد هیچ اشکالی ندارد ... ما درباره حذف بهره پافشاری زیادی کردیم ولی در برابر پافشاری ما مقاومت نشان داده و هنوز هم داده میشود. آنها (لیبرالها) معتقدند حذف بهره بانکی فاجعه اقتصادی به بار میآورد... (امام) اصرار داشتند که فوراً شورای انقلاب لایحه حذف بهره را تصویب کند»[12]
خودآزمایی
۱- حکمتهای تحریم ربا را بیان کنید.
۲- تمثیلی لطیف و پرمعنا درباره ربا را شرح دهید.
۳- رهبر معظم انقلاب اسلامی چه چیزی را از مصادیق اصلاحات راستین دانستهاند؟
پینوشتها
[1]. من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص ۵۶۷، ح ۴۹۳۷.
[2]. جمله «ما یحتاجون الیه» عام است و شامل انواع و اقسام منابع درآمد حلال مثل زراعت، صنعتها، احداث کارخانجات و... میشود.
[3]. وسایل الشیعه، ج۱۲، ابواب الربا، باب ۱، حدیث ۳.
[4]. ترجمه الحیاة، ج۵، ص۶۱۷.
[5]. صحیفه امام، ج۱۲، صص ۴۲۷ـ۴۲۸.
[6]. همان، ج۱۸، ص۴۳۴.
[7]. همان، ج۷، ص۱.
[8]. همان، ج۷، ص۴۲۵.
[9]. همان، ج۶، ص۲۷۴.
[10]. همان، ج۵، ص۴۰۰.
[11]. سخنرانی مقام معظم رهبری در نماز جمعه مرقد مطهر امام خمینی ـ ۹/۷/۷۸.
[12]. سخنرانی شهید بهشتی در بازار تهران ۵/۵/۵۹.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
جواد عبادی