زندگی نوزاد بعد از ولادت

به محض این‌که کودک به دنیا آمد، هوا داخل شش‌هایش می‌شود و نفس نفس می‌زند و نخستین گریه را سر می‌دهد. نخستین گریه‌ی نوزاد، بازتابی است که بر اثر دخول هوا در شش‌ها به وجود می‌آید. اگر نفس نکشید و گریه نکرد، معمولاً او را از پاشنه‌های پا سرازیر می‌گیرند و با دست ضربه‌هایی بر سرینش وارد می‌سازند تا نفس بکشد. آن گاه بند ناف او را می‌بندند و کمی بالاتر از بدن بچه با کارد یا قیچی ضد عفونی کرده، قطع می‌کنند و رویش را ضد عفونی می‌نمایند. سپس نوزاد را با آب نیم گرم و صابون می‌شویند و لباس می‌پوشانند. نوزاد تا چندین ساعت احتیاجی به غذا ندارد. آب جوشانده را با شکر شیرین می‌کنند و کمی در دهانش می‌ریزند.
نوزاد غالباً در حال خواب است و بیش از هر چیز به استراحت احتیاج دارد، زیرا محیط زندگی، اوضاع داخلی و خارجی او به کلی دگرگون شده است. پیش از این از غذای مادر استفاده می‌کرد، ولی اکنون دستگاه ظریف و تازه کار گوارش خودش به کار افتاده و غذا تهیه می‌کند. قبلاً از اکسیژنی که به‌وسیله‌ی تنفس مادر تهیه می‌شد استفاده می‌کرد، ولی اکنون دستگاه تنفس خودش به کار افتاده، اکسیژن تهیه کرده و سموم بدن را دفع می‌نماید. در اوضاع داخلی او به‌طور کلی تغییرات مهمی حاصل شده است. وضع خارجی و شرایط محیط او نیز دگرگون شده است. پیش از این در محیط رحم زندگی می‌کرد که حرارتی ثابت و در حدود 5/37 درجه داشت، ولی اکنون در محیطی زندگی می‌کند که حرارت ثابتی ندارد. در موقع زادن نیز فشارهای گوناگونی بر جسم و جان بچه وارد آمده که احتیاج به بازسازی دارد. نوزاد در این حال شبیه بیماری است که تازه از اطاق جراحی بیرون آمده، بیش از هر چیز احتیاج به استراحت دارد. یک کارخانه‌ی ظریف تازه کاری است که باید با او مدارا نمود. پس بهترین خدمتی که به یک نوزاد می‌توان کرد، این است که محیط آرامی برایش فراهم ساخت تا بتواند استراحت کند و ضربه‌های وارده را مرمت نماید و وضع خودش را با شرایط تازه منطبق سازد.
دکتر جلالی می‌نویسد:
قلقلک دادن و دائماً بوسیدن و هر آن او را از زمین برداشتن تا به دیگران نشانش دهند و دم به دم برای زیبا جلوه دادن او لباسش را عوض کردن، همه این‌ها تحریکات نامطلوبی هستند که باید از آن‌ها اجتناب کرد. طفل اسباب بازی نیست. او محیط آرام برای رشد خویش لازم دارد و نباید کاری کرد که حالت آرامش درونی او بر هم بخورد. صداهای شدید و فشار دادن او و بالا و پایین انداختن وی و بوسه‌های آب‌دار و با فشار نثار او کردن، همه در رشد منظم و آرامش خاطر او مؤثر واقع می‌شوند.[1]
مادر نیز احتیاج شدیدی به استراحت و تقویت دارد. در دوران نه ماهه‌ی بارداری رنج‌ها کشیده و کاملاً ضعیف و ناتوان گشته است. به ویژه فشارها و ناراحتی‌های وضع حمل و خونریزی‌های زیاد تنش را خسته و فرسوده نموده است. در چنین حالی، بر شوهر مهربان لازم است که اسباب استراحت کامل را برایش فراهم سازد و از لحاظ غذا هم او را تقویت کند. هم‌چنین اگر احتیاج به پزشک داشت، تا حصول بهبود کامل او را معالجه کند تا بتواند کسری‌ها و ناتوانی‌های جسم و جانش را مرمت کند و سلامت و شادابی سابق خویش را دوباره بازیابد. آن گاه با تنی سالم و روانی شاداب به زندگی سابقش بازگردد و از بچه‌ها و شوهرش پرستاری نماید. اگر شوهر دراین‌باره کوتاهی کند، همسرش رنجور و ناتوان باقی خواهد ماند و نتیجه‌ی این اهمال کاری، بعداً به خود شوهر بازخواهد گشت.

شیر مادر، بهترین و غنی‌ترین و سالم‌ترین غذاها برای کودک است و از جهاتی بر هر غذای دیگر ترجیح دارد:
۱. شیر مادر از لحاظ کمیت و کیفیت مواد غذایی، با دستگاه گوارش کودک کاملاً تناسب دارد، زیرا کودک در مدت نه ماهی که در رحم مادر زندگی می‌کرد؛ با همین مواد غذایی که به‌وسیله‌ی دستگاه گوارش مادر تهیه می‌شد تغذیه شده و با آن عادت کرده بود. اکنون نیز همان مواد به صورت شیر برای تغذیه‌ی کودک تهیه می‌شود.
2. شیر مادر به‌طور طبیعی و خام به مصرف می‌رسد، پس مواد غذایی خود را از دست نمی‌دهد. برخلاف شیر گاو که جوشیده به مصرف می‌رسد و بعضی مواد غذایی خود را از دست خواهد داد.
2. شیر مادر از لحاظ بهداشت بیش‌تر مورد اعتماد است و به میکروب‌های خارجی آلوده نمی‌گردد، زیرا از پستان مادر به‌طور مستقیم وارد دهان کودک می‌شود. برخلاف شیرهای دیگر که ممکن است در اثر تماس با ظرف‌ها و دست‌ها به میکروب آلوده گردد.
4. شیر مادر همیشه تازه به مصرف می‌رسد، برخلاف شیرهای دیگر که ممکن است در اثر ماندن فاسد شده باشد.
5. در شیر مادر تقلب راه ندارد، برخلاف شیرهای دیگر که امکان تقلب در آن‌ها وجود دارد.
6. شیر مادر به میکروب‌های بیماری زا آلوده نیست و برای سلامت و بهداشت کودک مصونیت بیش‌تری دارد، برخلاف شیرهای دیگر که ممکن است به بعض میکروب‌ها آلوده باشد و اسباب آلودگی کودک را فراهم سازد. اسهال شیری و تب مالت و سل گاوی در اثر استفاده از شیرهای دیگر پیدا می‌شوند.
پس به‌طور قطع، شیر مادر بهترین و سالم‌ترین غذای کودک است. بچه‌هایی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند، غالباً از کودکان دیگر سالم‌ترند و در مقابل بیماری‌ها بیش‌تر مقاومت دارند و مرگ و میر آن‌ها نیز کم‌تر است. به علاوه شیردادن برای مادر نیز این فائده را دارد که غالباً قاعدگی را تأخیر می‌اندازد و در نتیجه او، دیرتر آبستن می‌شود.
دین اسلام نیز شیر مادر را بهترین غذای کودک و یک حق طبیعی او می‌داند.
حضرت علی(ع) فرمود:
هیچ شیری برای کودک بهتر از شیر مادر نیست.[2]
شیر مادر به قدری از دیدگاه اسلام اهمیت دارد که برای تشویق مادر، ثواب‌های زیادی برایش در نظر گرفته شده است.
پیغمبر اسلام(ص) فرمود:
هر زنی که بچه‌اش را شیر بدهد، خداوند در برابر هر مرتبه‌ای که بچه از پستانش شیر بمکد، ثواب آزاد کردن بنده‌ای را به او عطا می‌فرماید و هنگامی که دوران شیرخوارگی به اتمام رسید و بچه را از شیر بازگرفت، فرشته‌ی بزرگوار الهی دست بر پهلویش نهاده می‌گوید: زندگی را دوباره آغاز کن که خدا گناهان گذشته‌ات را آمرزید.[3]
در سمپوزیوم بین المللی پزشکی که در دانشگاه پهلوی شیراز تشکیل شد، متخصصان جملگی نظر دادند که هیچ نوع غذا و هیچ نوع مواد ویتامین‌دار نمی‌تواند جای شیر مادر را بگیرد.
خانم دکتر سیمین واقفی می‌گوید:
متأسفانه بسیاری از مادران جوان با تقلید از مادران جوامع غربی، می‌کوشند نوزادان خود را با شیرخشک و سایر غذاهای مخصوص تغذیه کنند. این به‌طور کلی مغایر با تغذیه‌ی صحیح کودک در سنین طفولیت است.
مادران جوان باید بدانند که هیچ شیر مصنوعی جای شیر مادر را نمی‌گیرد و نباید طفل خود را از بهترین غذایی که به‌طور طبیعی برای او آماده شده، محروم سازند.[4]
شیر مادر یگانه غذایی است که طبیعت برای طفل ساخته است و هیچ غذایی نمی‌تواند جانشین آن شود. پس حتی المقدور سعی نمایید که به کودک شیر مادر بدهید و اگر مادری شیر ندارد، باید بکوشد که این نقص بزرگ را با خوردن غذاهای گوناگون و شیرآور برطرف نماید.[5]
بانوان مسئول و آگاهی که به سلامت و بهداشت کودکان خویش علاقه‌مندند، کودکان عزیزشان را با شیر خودشان تغذیه می‌کنند و آن‌ها را از این موهبت بزرگ الهی که خدا برایشان پیش بینی نموده، محروم نمی‌سازند. آنان به وظیفه‌ی بزرگ مادری آشنا هستند و از تأثیر شیر در جسم و جان کودک خبر دارند، پس راحتی خویش را فدای بهداشت و سلامت کودکان می‌نمایند و آنان را از شیره‌ی جان سیراب می‌گردانند. این چنین بانوانی را می‌توان «مادر» نامید، نه مادران نادان و خودخواهی را که شیر دارند، اما با بهانه‌های بی‌جا، پستان خویش را می‌خشکانند و کودک بی‌گناه را با شیر خشک تغذیه می‌نمایند.
این بانوان خودخواه این قدر گذشت ندارند که برای حفظ سلامت و بهداشت کودکان عزیز، زحمت شیردادن را به خویش هموار سازند. نکته‌ی دیگر این‌که بانوانی که بدون عذر از شیر دادن کودک خویش امتناع می‌ورزند، ممکن است به بعضی بیماری‌های جسمی و روانی مبتلا گردند؛ مثلاً سرطان پستان در بانوانی که به کودک خویش شیر نداده‌اند، بیش‌تر از سایر بانوان مشاهده شده است.
در این جا لازم است به بانوانی که کودکی را شیر می‌دهند تذکر داده شود که چگونگی تغذیه‌ی مادر، در چگونگی شیر نیز اثر دارد. شیر از غذای مادر درست می‌شود، بدین‌جهت، غذای مادرِ بچه شیرده، باید متنوع و گوناگون باشد و گاه گاه از هر غذایی بخورد. از انواع میوه‌ها و سبزی‌ها و حبوبات استفاده کند تا خودش سالم و شیرش غنی و کامل باشد. هم‌چنین غذاهای مایع و آب‌دار مفید است. خیال نکنید که تغذیه‌ی صحیح و خوب، مصرف کردن گران‌ترین و خوش مزه‌ترین غذاهاست، بلکه برای تغذیه‌ی کامل، می‌توان یک برنامه‌ی متنوع غذایی تهیه کرد که هم کم خرج و هم غنی و مطابق بهداشت باشد. در این مورد می‌توانید از کتاب‌های غذاشناسی استفاده کنید.
کارشناسان غذایی به مادران بچه شیرده توصیه می‌کنند که از همه‌ی غذاها به مقدار کم گاه گاه استفاده کنند. مخصوصاً باقلا، نخود، لوبیا، شیر، کره‌ی تازه، نارگیل، زیتون، گردو، بادام و میوه‌های شیرین و آبدار مانند خربزه، هندوانه، گرمک، طالبی، گلابی و غیره.[6]
اسلام نیز به این مطلب توجه داشته که غذای مادر در شیر او تأثیر دارد: امام جعفر صادق(ع) می‌فرماید:
اگر زن یهودی یا مسیحی را برای دایگی فرزندتان انتخاب کردید، آن‌ها را از خوردن شراب و گوشت خوک نهی کنید.[7]
اگر مادر بیمار شد و به دارو احتیاج پیدا کرد، باید به این مطلب توجه داشته باشد که داروهای خوراکی او در شیرش اثر دارد و ممکن است به بهداشت و سلامت کودک لطمه بزند. مادر نباید از پیش خود و به تجویز افراد غیر آگاه از دارو استفاده کند، بلکه در این مورد باید به پزشک مراجعه کرده و موضوع شیردادنش را نیز تذکر دهد.

غذای اصلی کودک همان شیر مادر است، اما تا هنگامی که فقط با شیر مادر تغذیه می‌شود، بهتر است هر روز مقدار کمی روغن ماهی و کمی میوه به او بدهید تا از لحاظ ویتامین و مواد معدنی غنی‌تر گردد و بهتر رشد کند. کودک هر چه بزرگ‌تر شود، احتیاج غذایی او نیز بیش‌تر می‌گردد تا حدی که غالباً از شیر مادر به تنهایی سیر نمی‌شود، در این صورت باید از غذاهای دیگر به عنوان کمک شیر استفاده کرد.
از چهارماه به بالا و حداکثر از شش ماه به بعد، باید کم کم کودک را با غذاهای دیگر آشنا ساخت. غذای کودک باید ساده و کامل و مایع باشد. انواع آب میوه‌ها برای کودک مفید است. می‌توانید سبزی‌ها را بپزید و آبش را به کودک بدهید. سوپ استخوان برای رشد کودک مفید است. وقتی دندان بچه درآمد، می‌توانید غذاهای سنگین‌تری مانند: سیب زمینی پخته، تخم مرغ آب پز، بیسکویت، پنیر تازه، کمی نان و کره، برنج پخته و میوه‌های تازه به او بدهید. غذای کودک نیز باید متنوع باشد، ولی مواظب باشید که به مقدار احتیاج به او غذا بدهید نه زیادتر.

در چند مورد بچه از شیر مادر محروم می‌شود:
1. در صورتی که مادر مبتلای به یکی از بیماری‌های واگیردار مانند سل است؛
2. مادری که مبتلای به بیماری خطرناکی مانند بیماری‌های قلبی بوده و پزشک او را از شیر دادن نهی کرده است؛
۳. مادری که مبتلای به جنون یا صرع است؛
4. مادری که مبتلای به کم خونی شدید است و شیردادن برایش ضرر دارد؛
5. مادران الکلی یا معتاد به استعمال تریاک و مرفین؛ زیرا سموم آن مواد داخل شیر می‌شود و کودک را نیز مسموم می‌سازد.
در این گونه موارد که شیر دادن برای مادر ضرر دارد و یا کودک در معرض مسمومیت و بیماری قرار می‌گیرد، باید کودک را از شیر مادر محروم نمود و به‌وسیله‌ی دیگری او را تغذیه کرد. هم‌چنین اگر زن شیرده آبستن شود، می‌تواند به تدریج کودک خود را از شیر بگیرد و به‌وسیله‌ی دیگری او را تغذیه کند.

1- به چه دلیل نوزاد غالباً در حال خواب است؟
2- به کدام دلایل شیر مادر، بهترین و غنی‌ترین و سالم‌ترین غذاها برای کودک است و بر هر غذای دیگر ترجیح دارد؟
3- در چه مواردی نوزاد نباید از شیر مادر تغذیه کند؟

 

 

[1]. روانشناسى كودك، ص 223.
[2]. وسائل الشيعه، ج 21، ص 452، باب عدم جواز جبر الحرة ...، ح 2: عن طلحة بن زيد، عن أبي‏عبدالله(ع) قال: قال أميرالمؤمنين(ع): «ما من لبن رضع به الصبيُّ أعظم بركة عليه من لبنِ أُمِّه‏».
[3]. همان، ص 451، باب استحباب خدمة المرأة ...، ح 1: عن أبي‏خالد الكعبي، عن أبي‏عبدالله(ع) أنَّ رسول‏الله(ص) قال: «... فإذا أرضعتْ كان لها بكلّ مصّةٍ كعِدْل عتق محرّر من ولد إسماعيل، فإذا فرغتْ من رضاعه ضرب ملكٌ كريم على جَنْبها وقال:" استأنفي العملَ، فقد غفر لكِ"».
[4]. بهداشت جسمى و روانى كودك، ص 63.
[5]. اعجاز خوراكيها، ص 258.
[6]. اعجاز خوراكيها، ص 251 ـ 256.
[7]. مستدرك الوسائل، ج 15، ص 161، باب كراهة استرضاع اليهودية ...، ح 1: قال جعفر بن محمّد(ع): «إذا أرضعوا لكم فامنعوهم من شُرْبِ الخمرِ وأكل ما لایحِلُّ». ح 2: الصدوق في المقنع: ...« فامنعوهم من شرب الخمر ولحم الخنزير».