برنامهی شیر دادن
دانشمندان برای شیر دادن کودک دو روش را مطرح کردهاند. بعضی عقیده دارند که برای تغذیهی کودک باید برنامهای منظم و دقیق تعیین کرد و کودک را طبق همان برنامه و در فاصلههای معین شیر داد. آنها فاصلهی بین دو شیر دادن را سه و بعضی چهار ساعت تعیین کردهاند. میگویند: هر سه یا چهار ساعت یک مرتبه بچه را شیر بدهید و در بین آن از شیر دادن خودداری کنید.
بعضی دیگر این روش را نمیپسندند و به جای آن، پرورش آزاد یا تنظیم خود به خود را پیشنهاد میکنند. میگویند: هر وقت بچه گرسنه شد و تقاضای شیر کرد، شیرش بدهید.
این روش علاوه بر اینکه بر طبق قانون عرضه و تقاضا تنظیم یافته عمل شیر دادن را نیز بر مادر آسان میسازد، ولی با توجه به مشکلات و معایب زیر، روش اوّل بر آن ترجیح دارد:
1. در مورد کودک، موقع دقیق گرسنگی و سیری را نمیتوان تشخیص داد، زیرا قادر به سخن گفتن نیست تا بتواند احساسات درونی خویش را بیان کند. گرچه کودک ابتدا برای رفع گرسنگی شیر مینوشد، اما کم کم به خوردن عادت میکند و از مکیدن پستان لذت میبرد. در این صورت، احساسات درونی کودک گاه و بیگاه او را تحریک میکند، گریه میکند تا عواطف دیگران را به سوی خویش جلب نماید. مادر هم برای آرام ساختن او پستان در دهانش میگذارد. بچه بدون اینکه گرسنه باشد، گریه میکند و مادر هم به خیال اینکه بچهاش گرسنه است، شیرش میدهد. گاهی گرسنه است و شیر مینوشد و گاهی سیر. البته معلوم است که نامنظم و سر سیری غذا خوردن چنانکه برای افراد بزرگ ضرر دارد، برای کودکان ـ که دستگاه گوارش تازه کاری دارند ـ ضررهای بیشتری خواهد داشت. شیر دادن نامنظم و بیرویه ممکن است اختلالاتی در دستگاه گوارش کودک به وجود آورد و او را برای بروز بیماریها آماده سازد. بنابراین، روش تغذیهی آزاد، به علت عدم امکان تشخیص به موقع گرسنگی، برای بهداشت و سلامت کودک بیضرر نخواهد بود. بسیاری از بیماریهای کودکان در اثر نامنظمی وقت غذا و پرخوری به وجود میآید.
حضرت علی(ع) فرمود:
از پرخوری و غذا خوردن روی غذا اجتناب کنید، زیرا هر کس پرخوری کند، بیماری اش نیز زیاد خواهد شد.[1]
2. بچهای که بیحساب و بینظم شیر بنوشد، از هم اکنون به بینظمی عادت میکند و در زندگی آیندهاش فردی نامنظم و بیانضباط خواهد شد.
3. بچهای که هر وقت گریه کرد پستان در دهانش میگذارند، از هم اکنون به گریه و زاری عادت میکند و در آینده هم جزع و فزع و التماس را بهترین وسیلهی رسیدن به هدف میداند و در کارها صبر و حوصله ندارد. او میخواهد هر چه زودتر به مقصد برسد، گرچه با گریه و التماس و زیر بار ذلت رفتن باشد.
4. پدر ومادر و مربیانِ چنین کودکی آسایش و راحتی ندارند، زیرا او گاه و بیگاه گریه را سر میدهد و شیر میخواهد.
به این دلیل است که من روش اوّل را بر روش دوم ترجیح میدهم و تغذیهی منظم را برای پرورش جسم و جان کودک اصلح میدانم.
دکتر جلالی دراینباره مینویسد:
اگر طبق دستور پزشک متخصص، برنامهی منظم برای شیر خوردن بچه تعیین شود، تمایل عادت به این کار در او پیدا میشود و عادت، خود سبب میگردد که اوّلاً رفتارها و عکسالعملهای مربوط به آن عادت، مادران را از حالت سیری و گرسنگی طفل آگاه نمایند و ثانیاً چون بسیاری از اعمال روزانهی هر فرد طبق عادت باید صورت گیرد، همین شیر خوردن منظم، پایهی خوبی برای عادت بعدی اوست.[2]
راسل مینویسد:
امروزه هر مادر تربیت شدهای به حقایق سادهای در مورد بچه داری معرفت دارد؛ مثلاً میداند که مقید بودن به تغذیهی طفل در فاصلههای منظم نه هر گاه که گریه کند، چقدر مهم است. این قید از این جهت پیدا شده است که برای هضم غذای طفل سودمندتر است ... .
به علاوه از نظر تربیت اخلاق هم مطلوب میباشد، زیرا کودکان شیرخوار خیلی بیشتر از آن چه اشخاص بزرگ تصور میکنند محیل و مکار هستند. کودکان وقتی ببینند گریه کردن نتایجی بس مطلوبتر به بار میآورد، البته همان روش را به کار میبندند. بعداً همین که ببینند عادت شکوه و زاری به جای اینکه آنان را مشمول نوازش کند، منفور میسازد، تعجب و تکدر را پیشه میکنند و دنیا به چشم آنها سرد و خشک و بیروح میآید.[3]
لیکن تذکر چند نکته لازم است:
1. نمیتوان برای همهی بچهها و در تمام دوران شیرخوارگی یک برنامهی غذایی تعیین کرد، زیرا وضع دستگاه گوارش و احتیاجات غذایی کودک در تمام سنین یکسان نیست.
نوزاد از آغاز تولد تا مدت چهل ـ پنجاه روز، معده و دستگاه گوارش بسیار کوچکی دارد که با کمی شیر پر میشود. او با خوردن کمی شیر سیر میگردد، ولی بعد از اندک مدتی گرسنه میشود. در این مدت باید در فاصلههای کوتاهتر او را شیر داد؛ مثلاً یک ساعت و نیم الی دو ساعت، اما بعد از آن، بر طبق رشد کودک میتوان فاصلهها را زیادتر کرد؛ مثلاً سه یا چهار ساعت و حتی گاهی زیادتر.
2. همهی کودکان از لحاظ ساختمان جسمانی و دستگاه گوارش یکسان نیستند و بعضی زودتر گرسنه میشوند و بعضی دیرتر. بنابراین، نمیتوان برای همهی آنها یک برنامهی کلی پیشنهاد کرد.
مادران کاردان و باهوشی که احساس مسئولیت کرده و به سلامت فرزندانشان علاقهمندند، خودشان میتوانند شرایط خاص کودکانشان را بررسی نمایند و بر طبق آن، برایشان برنامهی تغذیه تنظیم کنند و البته در صورت لزوم، میتوانند با متخصص کودکان نیز مشورت نمایند.
3. هر مرتبه که کودک را شیر میدهید، کاملاً سیرش کنید. البته بانوان توجه دارند که کودک و مخصوصاً نوزاد، زود به خواب میرود و حتّی معمولاً در وسط شیر خوردن و بدون سیر شدن کامل، خوابش میبرد، در این صورت، مادر میتواند آهسته آهسته با دست به پشت کودک بزند تا بیدار بماند و کاملاً سیر گردد.
4. وقتی برنامهی دقیقی برای شیر دادن کودک تنظیم کردید، مواظب باشید آن را بهطور دقیق اجرا کنید و در بین ساعتهای مقرر، هیچگاه به او شیر ندهید گرچه گریه و زاری کند. باید صبر و استقامت به خرج دهید تا کودک رفته رفته به برنامهی غذایی شما عادت کند، آن گاه خود به خود و در مواقع معین بیدار میشود و تقاضای شیر مینماید. در این صورت، هم کودک صبور و بردبار و منظم تربیت میشود و هم شما آسایش و راحتی خواهید داشت.
5. برنامهی غذایی کودک را طوری تنظیم کنید که از نیمهی شب به بعد تا اذان صبح به او غذا ندهید. با این روش، هم کودک آرام و راحت میخوابد و هم مادر میتواند چند ساعت استراحت نماید.
6. بعد از هر مرتبه که بچه را شیر میدهید، با مقداری پنبه سر پستان را تمیز کنید. این کار هم برای بهداشت و سلامت کودک مفید است و هم از زخم شدن پستان جلوگیری میکند.
7. هنگامی که بچه شیر میخورد، غالباً مقداری هوا وارد معدهاش شده، اسباب ناراحتی و نفخ شکم او را فراهم میسازد. بعد از شیر دادن او را بلند کنید و آرام آرام به پشت او بزنید تا هوا از شکمش خارج شود و کودک دل درد نگیرد.
8. کودک را از هر دو پستان شیر بدهید تا شیرشان خشک نشود و به پستان درد مبتلا نگردید.
زنی میگوید: حضرت صادق(ع) به من فرمود: بچهات را از یک پستان شیر نده، بلکه از هر دو پستان شیر بده تا برایش غذا و شراب کاملی باشد.[4]
9. مادران شیرده باید از کارهای خسته کننده و عصبانیتهای شدید اجتناب نمایند، زیرا به هنگام ناراحتیها و عصبانیتهای شدید، تغییراتی در شیر مادر حاصل میشود که برای کودک زیان بار است.
اگر مادر شیر نداشت
اگر شیر مادر به مقدار احتیاج کودک نیست، نباید او را بهطور کلی از شیر خویش محروم سازد، بلکه هر چه شیر دارد به او میدهد و برای مقدار کمبود آن، از شیرها و غذاهای دیگر استفاده مینماید. اما اگر مادر اصلاً شیر نداشت ـ البته این خیلی نادر است ـ و یا از شیر دادن معذور بود، میتواند برای تغذیهی کودک از شیر گاو ـ که تا حدودی شبیه شیر مادر است ـ و یا شیر خشک استفاده کند.
در صورتی که از شیر گاو استفاده میکند، باید به نکات زیر توجه داشته باشد:
1. شیر گاو معمولاً غلیظتر و سنگینتر از شیر مادر است، پس باید مقداری آب جوشیده داخل آن نمود تا شبیه شیر مادر گردد. همچنین کمی شکر هم به آن اضافه کرد.
2. شیر را مدت پانزده دقیقه بجوشانید تا اگر میکروبی دارد کشته شود.
3. شیری که به بچه میدهید، نه زیاد گرم باشد نه سرد، بلکه در حدود حرارت شیر مادر باشد.
4. هر بار که بچه را شیر میدهید، شیشه را با آب گرم بشویید مبادا شیر فاسد شود و کودک بیمار گردد.
5. سعی کنید تا حد امکان از شیر تازه و سالم استفاده نمایید.
اگر میخواهید برای تغذیه کودک از شیر خشک استفاده نمایید، لازم است دراینباره با پزشک مشورت کنید، زیرا شیر خشک انواع و اقسام گوناگونی دارد و همهی انواع آن برای هر بچه و در هر سنی تناسب و سازگاری ندارد. پزشک است که میتواند دراینباره تصمیم بگیرد و شما را راهنمایی کند. اگر پزشک یک نوع شیر را تجویز کرد ولی به مزاج کودک شما سازگار نبود، میتوانید دوباره مراجعه کنید و دستور بگیرید.
از شیر گرفتن
کودک را دو سال تمام باید شیر داد. دو سال شیر خوردن حق طبیعی هر کودکی است که خداوند بزرگ برایش مقرر داشته است.
خدا در قرآن مجید میفرماید:
مادران دو سال تمام به بچههای خود شیر میدهند.[5]
البته اگر مادر بخواهد زودتر از دو سال بچه را از شیر بگیرد مانعی ندارد، به شرطی که حداقل 21 ماه او را شیر داده باشد.
حضرت صادق(ع) فرمود:
حداقل دوران شیرخوارگی بیست و یک ماه است. اگر زودتر از این مقدار بچه را از شیر باز گیرند، به او ستم کردهاند.[6]
در طول این دو سال، کودک اندک اندک با غذاهای دیگر آشنا شده است و مادر هم کم کم از مقدار شیر کودک میکاهد و به جای آن غذای دیگری به او میدهد. بعد از اتمام دوران شیر خوارگی، میتوان کودک را از شیر بازگرفت و فقط از غذاهای دیگر استفاده نمود. مادران کاردان و باهوش، خود بهتر میدانند چه نوع غذایی برای کودک انتخاب کنند که هم با مزاج او سازگار و هم از لحاظ غذایی غنی باشد.
البته از شیر گرفتن کودک کار چندان سهل و آسانی نیست. مسلماً او تا چند روز گریه و زاری میکند، اما باید صبر و استقامت به خرج داد تا به کلی منصرف شود. مادر میتواند از شیر بدگویی کند ـ البته در حد مشروع ـ و یا پستانش را سیاه و زشت گرداند و یا دکمهی پستان را تلخ نماید تا کودک از شیر خوردن صرف نظر کند.
اما نباید او را از لولو و چیزهای دیگر بترسانید. از این مطلب غافل نباشید که ترسانیدن بچه کار درستی نیست و در جسم و جان او آثار بدی میگذارد که بعداً ظهور و بروز خواهد کرد.
خودآزمایی
1- دو روش که دانشمندان برای شیر دادن کودک مطرح کردهاند را بیان کنید.
2- به کدام دلایل روش اوّل برای شیر دادن کودک بر روش دوم ترجیح دارد؟
3- حداقل دوران شیرخوارگی چند ماه است؟
پینوشتها
[1]. مستدرك الوسائل، ج 16، ص 221، باب كراهة الشبع والأكل على الشبع، ح 18: «إيّاكم والبِطْنَةَ فَمَنْ لَزِمَها كثُرتْ أسقامه وفَسَدَتْ أحلامه».
[2]. روانشناسى كودك، ص 224.
[3]. در تربيت، ص 97.
[4]. وسائل الشيعه، ج 21، ص 453، باب أنّهیستحبُّ ... إرضاع الطفل من الثديين، ح 1: عن أُمّ إسحاق بنت سليمان، قالت: نظر إليّ أبوعبدالله(ع) و أنا أرضع أحد ابني محمّد أو إسحاق، فقال: «يا أمّ إسحاق! لا ترضعيه من ثدي واحد! وأرضعيه من كليهمایكون أحدهما طعاماً والآخر شراباً».
[5]. بقره(۲) آيهی 233: «والوالداتُیرْضِعْنَ أولادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كامِلَيْنِ ...».
[6]. وسائل الشيعه، ج 21، ص 455، باب أقلّ مدة الرضاع و أكثرها، ح 5: عن سماعة، عن أبيعبدالله(ع) قال: «الرضاع واحد وعشرون شهراً فما نقص فهو جور على الصبيّ».
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله ابراهیم امینی