بخش سیزدهم؛ بهشت و دوزخ| ۳
بهشت و دوزخ کجاست؟
آیا بهشت و دوزخ الان موجودند؟... یا در حال موجود شدن هستند؟... .
و اگر وجود دارند کجا هستند؟
و به فرض که الان وجود نداشته باشند و بعداً موجود شوند محل آنها کجا خواهد بود؟
از سوى دیگر ما در بعضى از آیات قرآن مىخوانیم که پهنهی بهشت به پهنهی آسمان ها و زمین است، با این حال چه جائى براى دوزخ باقى مىماند؟!
اینها سؤالاتى است که در این بحث در برابر ما خودنمائى مىکنند. ولى پیش از آن که به پاسخ آنها بپردازیم باید به یک نکته توجه داشته باشیم که از مجموع تعبیراتى که در آیات قرآن و روایات اسلامى آمده بهشت و دوزخ به سه معنى مختلف اطلاق شده است:
۱ـ بهشت دنیا.
۲ـ بهشت برزخ.
۳ـ بهشت برین و جنة المأوی در جهان دیگر.
بهشت دنیا از نظر ظاهر همان باغهاى خرم و سرسبز این جهان هستند مثلاً در قرآن دربارهی قوم سبأ - همان جمعیت متمدنى که در سرزمین آباد «یمن» مىزیستند و آثار تمدن عظیم آنها هنوز مورد توجه باستان شناسان است – مىخوانیم:
«لَقَدْ کانَ لِسَبَأٍ فی مَسْکَنِهِمْ آیَةٌ جَنَّتانِ عَنْ یَمِینٍ وَ شِمالٍ کُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّکُمْ وَ اشْکُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَ رَبُّ غَفُورٌ؛
براى قوم سبأ در محل سکونتشان نشانهاى (از قدرت الهى) بود: دو باغ (بزرگ و گسترده) از راست و چپ (رودخانهی عظیم با میوههاى فراوان؛ به آنها گفتیم:) از روزى پروردگارتان بخورید و شکر او را به جا آورید شهرى است پاک و پاکیزه و پروردگارى آمرزنده».[1]
اطلاق کلمهی «جنت» به باغهاى سرسبز دنیا منحصر به این مورد نیست، در موارد دیگرى از قرآن نیز این تعبیر دیده مىشود.
به احتمال قوى، بهشت و جنت آدم نیز یکى از همین باغهاى خرّم و باطراوت زمین بوده است، و هبوط و فرودآمدن آدم(ع) از بهشت به روى زمین یک نوع هبوط و نزول مقامى بوده است،[2] زیرا آدم از آغاز به عنوان نمایندهی خدا در روى زمین انتخاب شده بود، این از نظر مادى؛
از نظر معنوى نیز مجلس علم و دانش و مانند آن باغى از باغهاى بهشت نامیده شده است.
***
بهشت و دوزخ برزخى، کانونى از نعمت و عذاب است براى نیکوکاران و بدکاران در «جهان برزخ» یعنى عالمى که در میان دنیا و آخرت قرار دارد، چنانکه دربارهی شهیدان راه خدا مىخوانیم که «آنها زندهاند و در پیشگاه پروردگار متنعمند»[3] و یا اینکه شهید به هنگامى که از روى مرکب به روى زمین مىافتد در آغوش بهشت و بهشتیان جاى مىگیرد[4] و یا تعبیرات دیگرى از این قبیل که نشان مىدهد، افرادى هستند که با مردن در آغوش بهشت جاى مىگیرند[5] همه اینها مربوط به بهشت برزخى است.
همچنین کیفر و مجازاتى که براى جمعى از ستمگران و گنهکاران، بعد از مرگ و پیش از رستاخیز در آیات قرآن و یا روایات اسلامى وارد شده همه مربوط به دوزخ برزخى است.
بهشت و دوزخ رستاخیز که گاهى از آن تعبیر به جنةالمأوى یا جنات عدن و گاهى ناراً خالداً فیها (آتش جاودانى) شده است کانونى است از رحمت یا عذاب دردناک در عالم قیامت و جهانى به مراتب وسیعتر از این جهان.
اما گاهى اشتباه میان این سه معنى دربارهی بهشت و دوزخ سرچشمهی نتیجه گیریهاى نادرست در این قسمت شده است که باید به دقت از آن پرهیز کرد.
***
اکنون به اصل سخن بازگردیم:
نخستین پرسش این بود که آیا هم اکنون بهشت و دوزخ رستاخیز وجود خارجى دارند؟
در حالى که عدّهاى از دانشمندان معروف اسلامى - اعم از شیعه و سنى - مانند علم الهدى سید مرتضى و برادر بزرگوارش سید رضى و همچنین عبدالجبار و ابوهاشم که دو نفر از علماى عقاید هستند، عقیده دارند که بهشت و دوزخ الان وجود ندارند و بعداً ایجاد مىشوند، اکثریت دانشمندان اسلامى معتقد به وجود فعلى آنها هستند، و قرائن و شواهدى نیز در منابع اسلامى براى این موضوع به چشم مىخورد از جمله:
۱ـ «وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً اُخْرى * عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهى * عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوى؛
بار دیگر پیامبر(ص) فرشتهی وحى را مشاهده کرد، نزد سدرة المنتهى، همانجا که بهشت جاویدان قرار دارد».[6]
این آیات که از جریان معراج پیامبر(ص) سخن مىگوید نشان مىدهد که بهشت هم اکنون موجود است.
۲ـ «وَ اِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَةٌ بِالْکافِرینَ؛
هم اکنون دوزخ کافران را احاطه کرده است».[7]
این تعبیر که در دو آیهی قرآن دیده مىشود نشانهی احاطهی فعلى دوزخ به کافران است و کلمهی جهنم معمولاً به دوزخ رستاخیز گفته مىشود.
۳ـ جملهی «اُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ؛ بهشتى که براى پرهیزکاران آماده است».
و جملهی «اُعِدَّتْ لِلْکَافِرِینَ؛ دوزخ براى کافران آماده است» که در آیات مختلف قرآن وارد شده نیز شاهد دیگرى براى این موضوع محسوب مىگردد.[8] این از یکسو.
ولی از سوى دیگر از پارهاى از آیات قرآن استفاده مىشود که وسعت بهشت، به اندازهی پهنه زمین و آسمان است:
«وَ سارِعُوا اِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها السَّمواتُ وَ الاَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقینَ؛ سبقت بگیرید و شتاب کنید براى رسیدن به آمرزش پروردگارتان و بهشتى که پهنهی آن آسمانها و زمین است و براى پرهیزگاران آماده شده».[9]
در این آیه پهنهی بهشت «پهنهی آسمانها و زمین» شمرده شده، ولى در آیه دیگرى «همانند پهنهی آسمان و زمین» و فرق میان این دو تعبیر روشن است.
در آیهی دیگر میخوانیم:
«سابِقُوا اِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الاَرْضِ؛
سبقت بجوئید به سوى آمرزش پروردگارتان و بهشتى که پهنهی آن همانند پهنهی آسمان و زمین است».[10]
(ناگفته پیداست که منظور از «عرض» در این دو آیه عرض هندسى که نقطهی مقابل طول است نمىباشد بلکه عرض به معنى لغوى یعنى وسعت و پهنه است).
اکنون این سؤال پیش مىآید که از یک طرف، ظاهر آیات قرآن مىگوید: بهشت و دوزخ هم اکنون موجودند و از سوى دیگر وسعت بهشت به تنهایى به اندازهی وسعت آسمان و زمین است، پس این میعادگاه بزرگ نیکوکاران کجاست؟
به علاوه در این صورت جایى براى دوزخ و کانون عذاب و رنج باقى نمىماند؟
اینجاست که این فکر براى ما پیدا مىشود، نکند این هر دو در باطن این جهان وجود داشته باشند، ما امروز این بطن را نمىبینیم و در آن روز که به مقتضاى:
«فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطائَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدیدٌ؛ ما پرده از تو برداشتیم و امروز چشم تو تیزبین است».[11]
آشکار و ظاهر مىشوند و هرکس به میزان استعداد خود سهم خویش را مىگیرد و محل خود را مىیابد!
ممکن است این سخن عجیب به نظر آید ولى شاید بتوانیم با ذکر یک مثال آن را به ذهن نزدیک سازیم: مىدانیم ما تمام امواج صوتى این جهان را نمىشنویم بلکه گوش ما تنها استعداد شنیدن پارهاى از صداها را دارد که تعداد نوسانات امواج آن از حد معینى کمتر و بیشتر نباشد، و بقیه را به هیچ وجه احساس نمىکنیم.
از سوى دیگر این را نیز مىدانیم که ایستگاههاى فرستنده دنیا بطور مستمر در شبانه روز امواج مخصوصى را پخش مىکنند که بدون دستگاههاى گیرنده قادر به شنیدن آن ها نیستیم.
حال فرض کنید دو فرستندهی نیرومند که امواج آنها با ماهوارههاى بزرگ فضائى تقویت گردد و سراسر کرهی زمین را زیر پوشش امواج خود قرار دهد، یکى در شرق و دیگرى در غرب داشته باشیم.
از یک فرستنده نغمهاى روحپرور، از قرآن مجید، با صدایى ملیح و نشاط بخش و دل انگیز پخش مىگردد که روح انسان را نوازش مىدهد و او را دریک جذبهی الهى غیرقابل توصیف فرو مىبرد.
از فرستندهی دیگر صداى گوش خراش، ناهنجار، چندش آور با محتویاتى بسیار نامطلوب و آزار دهنده پخش مىشود که مایهی ناراحتى روح و خستگى گوش و خلاصه عذابى است الیم!
این دو دسته امواج در دل امواج دیگر صوتى در فضا جریان دارند و همه جا را پر کردهاند ولى در حال عادى براى ما ابداً قابل احساس نیستند.
حال اگر گیرندهاى داشته باشیم که تنها یک موج دارد و یک مرکز را مىتواند بگیرد و آن مرکز فرستندهی صداى زیبا و ملیح است، بدیهى است هر لحظه آن را روشن مىکنیم سرتاپاى ما غرق نشاط و سرور و لذت و معنویت مىگردد، اما واى به حال ما اگر دستگاه گیرندهمان تنها بتواند امواج فرستندهی دوم را بگیرد و مجبور هم باشیم آن را روشن کنیم، فکر کنید شبانه روز چه زجر و ناراحتى خواهیم کشید!
اشتباه نشود منظور فقط بیان یک مثال است براى نزدیک ساختن مطلب به ذهن، اکنون دقت کنید: آیا ممکن نیست بهشت و دوزخ نیز در ابعاد دیگرى از این جهان غیر از ابعادى که ما احساس مىکنیم یعنى در عمق و بطن این جهان وجود داشته باشد که اگر درک و دید دیگرى مىداشتیم مىتوانستیم آن را درک کنیم؟!
آیا آیهاى که در بالا دربارهی دوزخ نقل کردیم که مىگفت هم اکنون دوزخ کافران را احاطه کرده با این تفسیر کاملاً قابل انطباق نیست؟
آیا آیاتى که مىگوید وسعت بهشت به اندازهی وسعت آسمان و زمین است (با توجه به اینکه بیرون آسمان و زمین چیزی نداریم) با این سخن مفهومتر نخواهد بود!
آیا آیهای که میگوید:
«یَوْمَ تُبَدَّلُ الاَرْضُ غَیْرَ الاَرْضِ وَ السَّمواتُ وَ بَرَزُوا لِلّهِ الْواحِدِ الْقَهّارِ؛ در آن روز که این زمین به زمین دیگر و آسمانها (به آسمانهاى دیگرى) مبدل مىشود و آنان در پیشگاه خداوند یگانه (اى که مسلّط بر همه چیز است) ظاهر مىگردند».[12]
مفهومش این نیست که به هنگام رستاخیز این زمین و آسمان در ابعاد کنونى ویران میگردند و ابعاد رستاخیز که امروز در درون این جهان قرار دارد آشکار مىشود!
گرچه تصور این مسأله - همانند سایر مسائل مربوط به زندگى پس از مرگ و معاد - خالى از پیچیدگى نیست ولى با توجه به مقدماتى که گفته شد شاید احتمال قابل ملاحظهاى در زمینهی تفسیر وجود کنونى بهشت و دوزخ باشد. ذکر این نکته نیز لازم است که آنچه در بالا گفتیم یکى از احتمالات دربارهی مکان بهشت و دوزخ است، احتمالات دیگرى نیز وجود دارد که براى پرهیز از طولانى شدن بحث از آن صرف نظر مىکنیم.
خودآزمایی
1- معانى و تعابیر مختلف که از مجموع آیات قرآن و روایات اسلامى درباره بهشت و دوزخ آمده است را بیان کنید و هر کدام را مختصری شرح دهید.
2- آیا هم اکنون بهشت و دوزخ رستاخیز وجود خارجى دارند؟
3- از یک طرف، ظاهر آیات قرآن مىگوید: بهشت و دوزخ هم اکنون موجودند و از سوى دیگر وسعت بهشت به تنهایى به اندازهی وسعت آسمان و زمین است، پس این میعادگاه بزرگ نیکوکاران کجاست؟ به علاوه در این صورت جایى براى دوزخ و کانون عذاب و رنج باقى نمىماند؟
پینوشتها
[1]. سورهی سبأ (۳۴) آیهی ۱۵.
[2]. براى توضیح بیشتر به جلد اوّل «تفسیر نمونه» مراجعه فرمائید.
[3]. سورهی آل عمران (۳) آیهی ۱۶۹.
[4]. تفسیر مجمع البیان / جلد 2 / صفحهی 538 در ضمن یک حدیث مفصل.
[5]. همان.
[6]. سورهی نجم (53) آیات 13 تا 15.
[7]. سورهی توبه (9) آیهی 49 - و سورهی عنکبوت (29) آیهی 54.
[8]. سورهی آل عمران (3) آیهی 133 و 131 – سورهی بقره (2) آیهی 24.
[9]. سورهی آل عمران (3) آیهی 133.
[10]. سورهی حدید (57) آیهی 21.
[11]. سورهی ق(50) آیهی 22.
[12]. سورهی ابراهیم (14) آیهی 48.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازی
ب پاکان نور میدهد
ب ناپاکان داغ میدهد