نظم و انضباط و تقسیم اوقات

یکی از نقاطی که در پیشرفت کار نقش اساسی ایفا می‌کند نظم و انضباط است، و البته نظم و ترتیب امکان ندارد مگر آنکه انسان برای هر کاری ساعتی و وقتی معین کند و خود را به رعایت آن عملاً موظف بداند. جهان ما جهان مادّی و گذرا است و دامنه‌ی عمر همه محدود و پایان پذیر است و در این محدوده نمی‌توان به تمام خواستها و کارها رسید.
اصلاً تقسیم شبانه روز به بیست و چهار ساعت بدین منظور بوده که انسان برای هر کاری وقتی و برای هر موضوعی آغاز و انجامی در نظر بگیرد و به لحاظ محدودیت وقت و شناخت نسبت به اهمّ و مهم، امور لازم‌تر و مهمتر را مقدم بدارد و امور غیر ضروری و بی  فایده را از برنامه‌ی زندگی حذف کند.
باید از گردش ماه و خورشید و اختلاف شب و روز پند گرفت و از روش و سنّت آفریدگار درس زندگی آموخت. خداوند متعال با اینکه برتر از زمان و آفریننده‌ی آن است هنگامی که داستان خلقت آسمانها و زمین را بازگو می‌فرماید مسأله‌ی زمان و روز و شب و ماه و سال را به میان می‌کشد و هر کدام را با مقطعی از حرکت به عنوان زمان تطبیق می‌دهد و در یک بیان اجمالی،  همه چیز را مقدّر و دارای اندازه معرفی می‌نماید و می‌فرماید:
... خَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدیراً.[1]
... هر چیز را آفرید و به اندازه‌ی معین محدود کرد.
و درباره‌ی زمین و آسمان می‌فرماید:
وَ هُوَ الَّذی خَلَقَ السَّمواتِ وَ الْاَرْضَ فی‏ سِتَّةِ اَیامٍ...[2]
اوست آفریدگاری که آسمانها و زمین را در شش روز آفرید...
اَلَّذی خَلَقَ السَّمواتِ وَ الْاَرْضَ وَ ما بَینَهُما فِی سِتَّةِ اَیامٍ...[3]
خداوندی که آسمانها و زمین و هر چه را در میان آنها است در شش روز آفرید...
وَ هُوَ الَّذی خَلَقَ اللَّیلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ....[4]
و اوست خداوندی که شب و روز و خورشید و ماه را آفرید...
و در جای دیگر می‌فرماید:
اِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللهِ اثْنی عَشَرَ شَهْراً فِی كِتابِ اللهِ یوْمَ خَلَقَ السَّمواتِ وَالْاَرْضَ....[5]
به راستی شمار ماهها در نزد خداوند در کتاب خدا از آن روزی که آسمانها و زمین را آفرید، دوازده است...
و در جای دیگر شب و روز را از آیات خود معرفی کرده و می‌فرماید:
وَ جَعَلْنَا الَّیلَ وَ النَّهارَ ایتَینِ فَمَحَوْنا ایةَ الَّیلِ وَ جَعَلْنا ایةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً....[6]
ما شب و روز را دو نشانه از نشانه‌های قدرت خویش قرار دادیم و آیت شب را تاریک گردانیدیم و آیت روز را [برای کار] روشن نمودیم.
خداوند متعال چنانکه وضع تکوین و آفرینش را منظّم و مقدّر معرّفی می‌کند، به همین تناسب، تکالیف شرعی و امور معاد و معاش را نیز با تقدیر و اندازه تنظیم کرده و برای هر یک زمانی و ساعتی مقرر داشته که هرکار به جای خویش نیکو است. مثلاً روزه را در ماه رمضان و حج را در ماه ذی‌الحجّه قرار داده و برای هر یک ایام خاصی و زمانی محدود تعیین فرموده است.
درباره‌ی حج می‌فرماید: «وَ اذْکُرُوا اللهَ فی اَیّامٍ مَعْدُوداتٍ»[7] (خدا را در روزهای معینی یاد کنید).
و در مورد روزه می‌فرماید: «اَیّاماً مَعْدُوداتٍ»[8] (روزهایی معدود).
هنگامی که مردم از اختلاف شکل ماه از هلال تا بدْر و از بدْر تا محاق می‌پرسند، خداوند می‌فرماید: به مردم بگو که این اختلاف،  اوقات مردم و او قات حج را تنظیم می‌کند (یسْئَلُونَكَ عَنِ الْاَهِلَّةِ قُلْ هِی مَواقِیتُ لِلنّاسِ وَالْحَجِّ).[9]
در هر حال، از مجموعه‌ی این آیات و امثال آن استفاده می‌شود که در این جهان محدود هر چیزی را وقتی و هر کاری را زمانی لازم است و وقت‌شناسی و تنظیم امور در اساس آفرینش مورد توجه آفریدگار متعال بوده است.
بدین جهت اولیای خدا در تنظیم و تقسیم اوقاتشان کمال دقت را مبذول می‌داشتند تا بتوانند از دوران کوتاه عمر و دقایق گرانبهای زندگی حداکثر استفاده را ببرند و در اثر همین برنامه‌ریزی و کوششهای منظم توانسته‌اند آثار پر برکتی از خود به یادگار گذارند.
در احوال پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلم نوشته‌اند: هنگامی که آن حضرت وارد منزل می‌شد اوقات خود را به سه قسمت تقسیم می‌فرمود: قسمتی را برای عبادت، قسمتی را برای خانواده و قسمتی را برای خود. و بخش مربوط به خویش را نیز میان خود و مردم تقسیم می‌کرد و اجازه می‌داد که خاص و عام همه برای عرض حاجت شرفیاب شوند. البته دیدارها محدود بود و برای هر کسی به مقدار فضیلت و صلاحیتش وقت می‌داد که در مسائل شخصی یا عمومی با آن حضرت گفتگو کنند...[10]
حال توجه شما را به چند حدیث جلب می‌کنیم:
از امیرالمؤمنین علیه‌السلام آمده است که:
إنَّ لَیلَكَ وَ نَهارَكَ لا یسْتَوْعِبانِ جَمیعَ حاجاتِكَ فَاقْسِمْها بَینَ عَمَلِكَ و راحَتِكَ.[11]
ساعات روز و شب گنجایش تمام نیازهای تو را ندارد، پس آنها را میان کار و استراحت تقسیم کن.
إجْعَلْ لِنَفْسِكَ فیما بَینَكَ وَ بَینَ اللهِ سُبْحانَهُ أَفْضَلَ الْمَواقیتِ وَ الأَقْسامِ.[12]
میان خود و خدای سبحان بهترین اوقات را برای عبادت و راز و نیازت قرار ده.

 

امام صادق علیه السلام می‌فرماید:
ینْبَغی لِلْمُسْلِمِ الْعاقِلِ أَنْ یكُونَ لَهُ ساعَةٌ یفْضی بِها إِلى عَمَلِهِ فیما بَینَهُ وَ بَینَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ وَ ساعَةٌ یلاقی إِخْوانَهُ الَّذینَ یفاوِضُهُمْ وَ یفاوِضُونَهُ فی أَمْرِ اخِرَتِهِ وَ ساعَةٌ یخَلّی بَینَ نَفْسِهِ وَ لَذّاتِها فی غَیرِ مُحَرَّمٍ فَإِنَّها عَوْنٌ عَلى تِلْكَ السّاعَتَینِ.[13]
سزاوار است که مسلمان خردمند ساعتی را برای عبادت و وظایف الهی خویش منظور کند و در مرحله‌ی بعد، ساعتی را برای ملاقات برادران دینی که او را در امر آخرت تشویق می‌کنند و یاری می‌دهند و ساعتی را برای خود و لذّات حلال تا بتواند تجدید نیرو کند، که این ساعت بازوی آن دو ساعت دیگر است.[14]
كانَ فیما وَعَظَ لُقْمانُ إبْنَهُ أنَّهُ قالَ لَهُ: یا بُنَی اجْعَلْ فی أیامِكَ وَ لیالِیكَ وَ ساعاتِكَ نَصیباً لَكَ فی طَلَبِ الْعِلْمِ فَإِنَّكَ لَنْ تَجِدَ لَهُ تَضْییعاً مِثْلَ تَرْكِهِ.[15]
در میان مواعظی که لقمان به فرزندش داشت این بود: فرزندم! در میان روزها و شبها و ساعاتت سهمی برای تحصیل علم قرار ده زیرا هیچ چیز مانند رها کردن علم موجب ضایع شدن آن نمی‌شود.

1- یکی از نقاطی که در پیشرفت کار خودسازی نقش اساسی ایفا می‌کند، چیست؟
2- پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلم اوقات خود را به چند قسمت تقسیم می‌فرمود؟ ذکر کنید.
3- خداوند متعال به چه دلیل هنگامی که داستان خلقت آسمانها و زمین را بازگو می‌فرماید مسأله‌ی زمان و روز و شب و ماه و سال را به میان می‌کشد؟

 

 

[1]. فرقان / ۲.
[2]. هود / ۷.
[3]. فرقان / ۵۹.
[4]. انبیاء / ۳۳.
[5]. توبه / ۳۶.
[6]. اسراء / ۱۲.
[7]. بقره / ۲۰۳.
[8]. بقره / ۱۸۳.
[9]. بقره / ۱۸۹.
[10]. محجّة البیضاء، ج ۴/ ص ۱۶۰.
[11]. فهرست موضوعی غرر، ص ۴۳۴.
[12]. همان، ص ۴۱۱.
[13]. فروع کافی، ج ۵/ ص ۸۷.
[14]. مقصود از ساعت قسمتی از زمان است که بتوان در آن کاری را به انجام رساند.
[15]. عوالم، ج ۲/ ص ۲۰۳.