سؤال جالب و سخن منصفانه حجاج بن یوسف

حجّاج بن یوسف ثقفی، كه آدمی رذل و پلید و سفّاک و استاندار بنی‌مروان بود، در آدم‌كشی و جنایت معروف است. او یک بار حرف خوب و منصفانه‌ای زده است. وقتی به چهار نفر از علمای معروف زمان خود (حسن بصری و عمروبن عبید و عامر شعبی و واصل بن عطاء) جداگانه نامه نوشت و از آنها خواست كه راجع به مسأله‌ی قضا و قدر بهترین سخنی كه شنیده‌اند برای او بنویسند. البتّه، می‌دانیم که مسأله‌ی قضا و قدر و جبر و تفویض از مسائل بسیار پیچیده و حیرت‌انگیز در میان دانشمندان دینی است. حالا این مرد به علمای معروف زمان خودش نوشت: درباره‌ی این مسأله آنچه از بزرگان دین شنیده‌اید برای من بنویسید. آن عالمان اگر چه به ائمه‌ی اطهار(ع) خوش‌بین نبودند، ولی در مقابل عظمت علمی‌شان خاضع بودند و می‌فهمیدند كه فقط آنها می‌فهمند. حسن بصری در جواب حجّاج نوشت: بهترین كلامی كه در این مسأله به ما رسیده است کلام علیّ ‌بن‌ ابیطالب(ع) است كه در این باره فرموده است:
«لَوْ کانَ الزُّورُ فِی الْاَصْلِ مَحْتوماً لَکانَ الْمُزَوَّرُ فی الْقِصاصِ مَظْلوُماً»؛
«اگر ارتکاب گناه از جانب خدا مقدّر حتمی باشد، پس قصاص آدمکش ظلم روشنی خواهد بود که خدا [معاذالله] او را مجبور به قتل کرده و آنگاه او را محکوم به قصاص کرده است».
واصل بن عطا نیز نوشت: بهترین كلامی كه در این مورد به ما رسیده است، كلام علیّ‌ بن‌ابیطالب(ع) است كه فرموده است:
«اَیَدُلُّکَ عَلَی الطَّریقِ ثُمَّ یَاْخُذُ عَلَیْکَ الْمَضیق»؛
«آیا باورت می‌شود كه خداوند علیم و عادل تو را به تنگنای معصیت بیفکند و آنگاه عقاب کند که چرا به این تنگنا آمده‌ای»؟
عامر شعبی هم نوشت: بهترین كلامی كه در این باب به ما رسیده است، کلام علیّ‌ بن‌ابیطالب(ع) است كه فرموده است:
«کُلُّ مَا اسْتَغْفَرْتَ اللهَ مِنْهُ فَهُوَ مِنْکَ وَ کُلُّ ما حَمِدْتَ الله عَلَیْهِ فَهُوَ مِنْهُ»؛
«هر کاری که از [ارتکاب] آن [پشیمان می‌شوی و] از خدا آمرزش می‌طلبی، معلوم است که خودت را فاعل آن می‌دانی [و استغفار می‌کنی] و هر کاری که برای [موفّقیّت به انجام] آن خدا را حمد می‌کنی، معلوم می‌شود که آن را از خدا می‌دانی».
توفیق عبادت و انجام حسنات از خداست، ولی انحراف از طریق حقّ و ارتکاب سیّئات از سوء اختیار توست. وقتی این چهار نوشته از آن چهار عالم به حجّاج رسید، به عمق و وسعت آن جملات نورانی نگاه كرد و گفت: این جواب‌ها را از چشمه‌ی صاف علم گرفته‌اند. دشمن نیز اقرار كرد كه علی(ع) چشمه‌ی صاف علم است. آری آنانند كه معادن حكمت خدایند.