امر به معروف و نهی از منکر| ۵۴
قرآن و روایات پر است از داستان ها و سرگذشت اقوام و اشخاصی که به خاطر ارتکاب معاصی دچار تبعات بدی شدند و یا به جهت اطاعت از فرامین حق تعالی به درجات و مقامات شایسته ای نائل گردیدند. در نوشتار قبل به بیان یکی از شیوه های امر به معروف و نهی از منکر پرداختیم. در این نوشتار شیوه دیگری از این فریضه را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
دعوت به عبرت آموزی
یکی از شیوه های کارآمد امر به معروف و نهی از منکر، یادآوری سرنوشت افراد، گروه ها و یا اقوامی است که آلوده به منکرات –مخصوصا منکر مورد نظر که فرد بدان مبتلاست- و یا بالعکس اهل معروف –بالأخص معروفی که ترک شده است- و رعایت آن بودند. قرآن کریم و روایات اسلامی از این شیوه در ارشاد و راهنمایی مردم، برحذر داشتن ایشان از ارتکاب معاصی، و تشویق آن ها به انجام معروف بسیار بهره برده اند. در این راستا قرآن و روایات پر است از داستان ها و سرگذشت اقوام و اشخاصی که به خاطر ارتکاب معاصی دچار تبعات بدی شدند و یا به جهت اطاعت از فرامین حق تعالی به درجات و مقامات شایسته ای نائل گردیدند.
سیر و سفر در زمین
بر همین اساس است که پروردگار متعال در آیات متعددی توصیه به سیر و سفر در زمین می کند تا با ملاحظه آثار گذشتگان و بررسی عاقبت ایشان، با نتیجه اعمال و رفتارهای مختلف آشنا شویم، مثلا در سوره نمل می فرماید:
«قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَیفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُجْرِمِینَ».
بگو: در روى زمین سیر كنید و ببینید عاقبت كار مجرمان به كجا رسید.[1] و یا در سوره آل عمران فرموده است:
«قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ سُنَنٌ فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا كَیفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبِینَ».
پیش از شما، سنّت هایى وجود داشت (و هر قوم، طبق اعمال و صفات خود، سرنوشت هایى داشتند كه شما نیز، همانند آن را دارید) پس در روى زمین، گردش كنید و ببینید سرانجام تكذیب كنندگان (آیات خدا) چگونه بود؟![2]
قرآن مجید دوران هاى گذشته را با زمان حاضر و زمان حاضر را با تاریخ گذشته پیوند می دهد، و پیوند فكرى و فرهنگى نسل حاضر را با گذشتگان براى درك حقایق لازم و ضرورى می داند، زیرا از ارتباط و گره خوردن این دو زمان (گذشته و حاضر) وظیفه و مسئولیت آیندگان روشن مى شود. خداوند سنت هایى در اقوام گذشته داشته كه این سنن هرگز جنبه اختصاصى ندارد و به صورت یك سلسله قوانین حیاتى در باره همگان، گذشتگان و آیندگان، اجرا مى شود. در این سنن پیشرفت و تعالى افرادِ با ایمان و مجاهد و متّحد و بیدار پیش بینى شده، و شكست و نابودى ملت هاى پراكنده و بى ایمان و آلوده به گناه نیز پیش بینى گردیده كه در تاریخ بشریت ثبت است.
آرى تاریخ براى هر قومى اهمیت حیاتى دارد، تاریخ خصوصیات اخلاقى و كارهاى نیك و بد و تفكرات گذشتگان را براى ما بازگو مى كند، و علل سقوط و سعادت، كامیابى و ناكامى جامعه ها را در اعصار و قرون مختلف نشان مى دهد، و در حقیقت تاریخ گذشتگان آینه زندگى روحى و معنوى جامعه هاى بشرى و هشدارى است براى آیندگان. روى این جهت قرآن مجید به مسلمانان دستور مى دهد بروید در روى زمین بگردید و در آثار پیشینیان و ملت هاى گذشته و زمامداران و فراعنه گردنكش و جبار دقّت كنید، و بنگرید پایان كار آن ها كه كافر شدند، و پیامبران خدا را تكذیب كردند و بنیان ظلم و فساد را در زمین گذاردند، چگونه بود؟ و سرانجام كار آن ها به كجا رسید؟! آثار گذشتگان، حوادث پند دهنده اى براى آیندگان است و مردم مى توانند با بهره بردارى از آن ها از مسیر حیات و زندگى صحیح آگاه شوند.[3]
در واقع آثارى كه در نقاط مختلف روى زمین از دوران هاى قدیم باقى مانده، اسناد زنده و گویاى تاریخ هستند، و حتى ما از آن ها بیش از تاریخ مدون بهره مند مى شویم. آرى ویرانه كاخ هاى ستمگران، و بناهاى شگفت انگیز اهرام مصر و برج بابل و كاخ هاى كسرى و آثار تمدن قوم سبا و صدها نظائر آن كه در گوشه و كنار جهان پراكنده اند، هر یك در عین خاموشى هزار زبان دارند و سخن ها مى گویند. مطالعه یك سطر از این تاریخ هاى زنده معادل مطالعه یك كتاب قطور تاریخى است و اثرى كه این مطالعه در بیدارى روح و جان بشر دارد با هیچ چیز دیگرى برابرى نمى كند. و لذا قرآن مجید دستور مى دهد كه مسلمانان در روى زمین به سیر و سیاحت بپردازند و آثار گذشتگان را در دل زمین و یا در روى خاك با چشم خود ببینند و از مشاهده آن عبرت گیرند.[4]
قرآن مجید دوران هاى گذشته را با زمان حاضر و زمان حاضر را با تاریخ گذشته پیوند می دهد، و پیوند فكرى و فرهنگى نسل حاضر را با گذشتگان براى درك حقایق لازم و ضرورى می داند، زیرا از ارتباط و گره خوردن این دو زمان (گذشته و حاضر) وظیفه و مسئولیت آیندگان روشن مى شود. خداوند سنت هایى در اقوام گذشته داشته كه این سنن هرگز جنبه اختصاصى ندارد و به صورت یك سلسله قوانین حیاتى در باره همگان، گذشتگان و آیندگان، اجرا مى شود. در این سنن پیشرفت و تعالى افرادِ با ایمان و مجاهد و متّحد و بیدار پیش بینى شده، و شكست و نابودى ملت هاى پراكنده و بى ایمان و آلوده به گناه نیز پیش بینى گردیده كه در تاریخ بشریت ثبت است.
آرى تاریخ براى هر قومى اهمیت حیاتى دارد، تاریخ خصوصیات اخلاقى و كارهاى نیك و بد و تفكرات گذشتگان را براى ما بازگو مى كند، و علل سقوط و سعادت، كامیابى و ناكامى جامعه ها را در اعصار و قرون مختلف نشان مى دهد، و در حقیقت تاریخ گذشتگان آینه زندگى روحى و معنوى جامعه هاى بشرى و هشدارى است براى آیندگان. روى این جهت قرآن مجید به مسلمانان دستور مى دهد بروید در روى زمین بگردید و در آثار پیشینیان و ملت هاى گذشته و زمامداران و فراعنه گردنكش و جبار دقّت كنید، و بنگرید پایان كار آن ها كه كافر شدند، و پیامبران خدا را تكذیب كردند و بنیان ظلم و فساد را در زمین گذاردند، چگونه بود؟ و سرانجام كار آن ها به كجا رسید؟! آثار گذشتگان، حوادث پند دهنده اى براى آیندگان است و مردم مى توانند با بهره بردارى از آن ها از مسیر حیات و زندگى صحیح آگاه شوند.[3]
در واقع آثارى كه در نقاط مختلف روى زمین از دوران هاى قدیم باقى مانده، اسناد زنده و گویاى تاریخ هستند، و حتى ما از آن ها بیش از تاریخ مدون بهره مند مى شویم. آرى ویرانه كاخ هاى ستمگران، و بناهاى شگفت انگیز اهرام مصر و برج بابل و كاخ هاى كسرى و آثار تمدن قوم سبا و صدها نظائر آن كه در گوشه و كنار جهان پراكنده اند، هر یك در عین خاموشى هزار زبان دارند و سخن ها مى گویند. مطالعه یك سطر از این تاریخ هاى زنده معادل مطالعه یك كتاب قطور تاریخى است و اثرى كه این مطالعه در بیدارى روح و جان بشر دارد با هیچ چیز دیگرى برابرى نمى كند. و لذا قرآن مجید دستور مى دهد كه مسلمانان در روى زمین به سیر و سیاحت بپردازند و آثار گذشتگان را در دل زمین و یا در روى خاك با چشم خود ببینند و از مشاهده آن عبرت گیرند.[4]
عبرت از همسران حضرت نوح و لوط علیهما السّلام
از باب نمونه خداوند متعال در سوره تحریم، در مقام نهی از منکر دو تن از همسران رسول خدا صلّی الله علیه و آله که مرتکب گناهی (إفشاء راز پیامبر) در حق ایشان شده بودند، سرگذشت نافرجام همسران ناسپاس حضرت نوح و لوط را یادآور می شود:
«ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذِینَ كَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ كانَتا تَحْتَ عَبْدَینِ مِنْ عِبادِنا صالِحَینِ فَخانَتاهُما فَلَمْ یغْنِیا عَنْهُما مِنَ اللَّهِ شَیئاً وَ قِیلَ ادْخُلا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِینَ».
خداوند براى كسانى كه كافر شده اند به همسر نوح و همسر لوط مثَل زده است، آن دو تحت سرپرستى دو بنده از بندگان صالح ما بودند، ولى به آن دو خیانت كردند و ارتباط با این دو (پیامبر) سودى به حالشان (در برابر عذاب الهى) نداشت، و به آن ها گفته شد: وارد آتش شوید همراه كسانى كه وارد مى شوند.[5]
از سوی دیگر در آیه بعد به مقامات بلند زنانی چون آسیه و مریم اشاره می کند که در سایه اطاعت از خداوند متعال و تقوای الهی، به مدارج عالی انسانی دست یافتند و از مقرّبان درگاه خدا شدند:
از سوی دیگر در آیه بعد به مقامات بلند زنانی چون آسیه و مریم اشاره می کند که در سایه اطاعت از خداوند متعال و تقوای الهی، به مدارج عالی انسانی دست یافتند و از مقرّبان درگاه خدا شدند:
«وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِنْدَكَ بَیتاً فِی الْجَنَّةِ وَ نَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ * وَ مَرْیمَ ابْنَتَ عِمْرانَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَها فَنَفَخْنا فِیهِ مِنْ رُوحِنا وَ صَدَّقَتْ بِكَلِماتِ رَبِّها وَ كُتُبِهِ وَ كانَتْ مِنَ الْقانِتِینَ».
و خداوند براى مؤمنان، به همسر فرعون مثَل زده است، در آن هنگام كه گفت: پروردگارا! خانه اى براى من نزد خودت در بهشت بساز، و مرا از فرعون و كار او نجات ده و مرا از گروه ستمگران رهایى بخش * و همچنین به مریم دختر عمران كه دامان خود را پاك نگه داشت، و ما را از روح خود در آن دمیدیم، او كلمات پروردگار و كتاب هایش را تصدیق كرد و از مطیعان فرمان خدا بود.[6]
در تفسیر المیزان در مورد این آیات شریفه می نویسد: «این آیات كریمه متضمن دو تا مَثَل است، یكى مَثلى كه خدا به وسیله آن حال كفار را مجسّم مى كند، و یكى هم مَثلى كه بیان گر حال مؤمنین است، مَثل اوّل وضع كفار را در شقاوت و هلاكت روشن نموده، بیان مى كند كه اگر چنین شدند به خاطر خیانتى بود كه به خدا و رسولش كردند، و سرانجام خیانت به خدا و رسول همین است، از هر كس كه مى خواهد سر بزند، هر چند از كسى سر بزند كه وابسته و متصل به انبیا باشد، و مَثل دوّمى بیان گر این حقیقت است كه سعادت و رستگارى مؤمنین هم تنها به خاطر ایمان خالصشان به خدا و رسول و قنوتشان و حسن اطاعتشان بوده، و اتصال و خویشاوندى كه با كفار داشتند ضررى به حالشان نداشت، پس معلوم مى شود ملاك كرامت نزد خدا تنها و تنها تقوا است و بس.
و براى مجسّم كردن این معنا نخست حال این طایفه اوّل را به حال دو تا زن تاریخ مثل مى زند، كه هر دو همسر دو پیامبر بزرگوار بودند، دو پیامبرى كه خداى تعالى عبد صالحشان نامیده- و چه كرامتى بزرگ تر از این- و با این حال این دو زن به آن دو بزرگوار خیانت كردند، و در نتیجه فرمان الهى رسید كه با سایر دوزخیان داخل دوزخ گردند، پس این دو زن همسر و هم بستر دو پیامبر بزرگوار بودند، امّا همسرى آنان سودى به حالشان نبخشید، و بدون كسب كم ترین امتیازى در زمره هالكان به هلاكت رسیدند.
و طایفه دوّم را به دو زن دیگر تاریخ مثل مى زند، یكى همسر فرعون است، كه درجه كفر شوهرش بدان جا رسید كه در بین مردم معاصر خود (با كمال بى شرمى و جنون) فریاد زد: "رب اعلاى شما منم"، اما این همسر به خدا ایمان آورد، و ایمانى خالص آورد، و خداى تعالى او را نجات داد و داخل بهشتش كرد، و قدرت همسرى چون فرعون و كفر او نتوانست به ایمان وى خدشه اى وارد سازد. دوّمى مریم دختر عمران است، مریم صدیقه و قانته كه خدایش به كرامت خود گرامیش داشت، و از روح خود در او بدمید.
و در این تمثیل تعریض و چوبكارى سختى به دو همسر رسول خدا صلّی الله علیه و آله (عایشه و حفصه) شده، كه آن دو نیز به آن جناب خیانت كردند و سِرّ او را فاش ساخته، علیه او دست به دست هم دادند و اذیتش كردند، و مخصوصا وقتى مى بینیم سخن از كفر و خیانت و فرمان (داخل دوزخ شوید) دارد، مى فهمیم كه این تعریض تا چه حد شدید است.[7]
چنان چه ملاحظه شد، یک نمونه قرآنی برای نهی از منکر با شیوه عبرت آموزی، همسران جهنّمی حضرت نوح و لوط بودند که خداوند متعال به همه کسانی که از فرمان اولیاء خدا سرباز زده و موجبات آزار و اذیت ایشان را فراهم می کنند، سرنوشت و عاقبت نافرجام ایشان را یادآوری می کند و سرگذشت آن ها را برای عبرت سایرین بیان می فرماید. همچنین از سوی دیگر نمونه مثبت این جریان که حضرت آسیه و مریم هستند را به عنوان الگوهای تقوا و اطاعت پذیری از خداوند معرّفی فرموده و سیره و سرنوشت ایشان را مایه عبرت همگان قرار می دهد.
در تفسیر المیزان در مورد این آیات شریفه می نویسد: «این آیات كریمه متضمن دو تا مَثَل است، یكى مَثلى كه خدا به وسیله آن حال كفار را مجسّم مى كند، و یكى هم مَثلى كه بیان گر حال مؤمنین است، مَثل اوّل وضع كفار را در شقاوت و هلاكت روشن نموده، بیان مى كند كه اگر چنین شدند به خاطر خیانتى بود كه به خدا و رسولش كردند، و سرانجام خیانت به خدا و رسول همین است، از هر كس كه مى خواهد سر بزند، هر چند از كسى سر بزند كه وابسته و متصل به انبیا باشد، و مَثل دوّمى بیان گر این حقیقت است كه سعادت و رستگارى مؤمنین هم تنها به خاطر ایمان خالصشان به خدا و رسول و قنوتشان و حسن اطاعتشان بوده، و اتصال و خویشاوندى كه با كفار داشتند ضررى به حالشان نداشت، پس معلوم مى شود ملاك كرامت نزد خدا تنها و تنها تقوا است و بس.
و براى مجسّم كردن این معنا نخست حال این طایفه اوّل را به حال دو تا زن تاریخ مثل مى زند، كه هر دو همسر دو پیامبر بزرگوار بودند، دو پیامبرى كه خداى تعالى عبد صالحشان نامیده- و چه كرامتى بزرگ تر از این- و با این حال این دو زن به آن دو بزرگوار خیانت كردند، و در نتیجه فرمان الهى رسید كه با سایر دوزخیان داخل دوزخ گردند، پس این دو زن همسر و هم بستر دو پیامبر بزرگوار بودند، امّا همسرى آنان سودى به حالشان نبخشید، و بدون كسب كم ترین امتیازى در زمره هالكان به هلاكت رسیدند.
و طایفه دوّم را به دو زن دیگر تاریخ مثل مى زند، یكى همسر فرعون است، كه درجه كفر شوهرش بدان جا رسید كه در بین مردم معاصر خود (با كمال بى شرمى و جنون) فریاد زد: "رب اعلاى شما منم"، اما این همسر به خدا ایمان آورد، و ایمانى خالص آورد، و خداى تعالى او را نجات داد و داخل بهشتش كرد، و قدرت همسرى چون فرعون و كفر او نتوانست به ایمان وى خدشه اى وارد سازد. دوّمى مریم دختر عمران است، مریم صدیقه و قانته كه خدایش به كرامت خود گرامیش داشت، و از روح خود در او بدمید.
و در این تمثیل تعریض و چوبكارى سختى به دو همسر رسول خدا صلّی الله علیه و آله (عایشه و حفصه) شده، كه آن دو نیز به آن جناب خیانت كردند و سِرّ او را فاش ساخته، علیه او دست به دست هم دادند و اذیتش كردند، و مخصوصا وقتى مى بینیم سخن از كفر و خیانت و فرمان (داخل دوزخ شوید) دارد، مى فهمیم كه این تعریض تا چه حد شدید است.[7]
چنان چه ملاحظه شد، یک نمونه قرآنی برای نهی از منکر با شیوه عبرت آموزی، همسران جهنّمی حضرت نوح و لوط بودند که خداوند متعال به همه کسانی که از فرمان اولیاء خدا سرباز زده و موجبات آزار و اذیت ایشان را فراهم می کنند، سرنوشت و عاقبت نافرجام ایشان را یادآوری می کند و سرگذشت آن ها را برای عبرت سایرین بیان می فرماید. همچنین از سوی دیگر نمونه مثبت این جریان که حضرت آسیه و مریم هستند را به عنوان الگوهای تقوا و اطاعت پذیری از خداوند معرّفی فرموده و سیره و سرنوشت ایشان را مایه عبرت همگان قرار می دهد.
خودآزمایی
1- شیوه «دعوت به عبرت آموزی» را توضیح دهید و آیه ای از قرآن برای آن ذکر کنید؟
2- چرا قرآن کریم دستور به سیر و سیاحت در زمین می دهد؟
پی‌نوشت‌ها
[1] سوره نمل/ آیه 69 (ترجمه مکارم).
[2] سوره آل عمران/ آیه 137 (ترجمه مکارم).
[3] تفسیر نمونه ج 3 ص 102 و 103.
[4] همان ص 103 و 104 (خلاصه).
[5] آیه 10 (ترجمه مکارم).
[6] همان/ آیه 11 و 12.
[7] ترجمه المیزان ج 19 ص 575.
[2] سوره آل عمران/ آیه 137 (ترجمه مکارم).
[3] تفسیر نمونه ج 3 ص 102 و 103.
[4] همان ص 103 و 104 (خلاصه).
[5] آیه 10 (ترجمه مکارم).
[6] همان/ آیه 11 و 12.
[7] ترجمه المیزان ج 19 ص 575.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
حجت‌الاسلام مسلم زکی‌زاده
ارسال نظر