استفاده از هنر برای امر به معروف و نهی از منکر

در نوشتار قبل به بیان یکی از شیوه های امر به معروف و نهی از منکر پرداختیم. در این نوشتار شیوه دیگری از این فریضه را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

 از دید افراد کوتاه اندیش و سطحی نگر، امر به معروف و نهی از منکر، دستوری خشک و بی روح و خشن است که توسط یک یا چند نفر به صورت مستقیم صورت می گیرد و گاهی حتی به تأثیر و عواقب آن توجه نمی شود و انتظاری هم بیش از تأثیر در زمان حال از آن نمی رود و به عبارت دیگر، این کار، یک درمان لحظه ای، آن هم با شدیدترین بیان و خشن ترین برخورد تلقی می شود؛ امّا در یک نگاه ژرف و شایسته، امر به معروف و نهی از منکر، دقیقاً به اندازه درجه تأثیر و بُرد زمانی و مکانی آن، قابل ارزش گذاری و ارج نهادن است.
اگر چه امر و نهی مستقیم با یک یا چند مخاطب معین، وظیفه ای الهی و در جای خود شایسته تقدیر است، ولی تفاوت ارزش میان این گونه امر و نهی ها با نداهایی که زمان ها را در می نوردد و در طول تاریخ، طنین و تأثیر آن باقی می ماند و در چهار چوب مکان مشخصی قرار نمی گیرد و مرزهای جغرافیایی را پشت سر می گذارد و تنها به ایجاد دلهره ای در دل گنه کار بسنده نمی کند، بلکه درون و روان او را دگرگون می سازد، تفاوت از زمین تا آسمان است. هنر، توانایی آن را دارد که سخنی را در تاریخ بشری جاودان سازد. خصوصیت اثرگذاری هنر، اعجاب انگیز و شگفت آور است، به طوری که گاهی یک مصرع شعر چنان هیجان در روح انسان می آفریند که صدها صفحه مطلب نمی تواند آن چنان روح را برآشوبد، و گاهی یک سطر نثر قوی و هنرمندانه به گونه ای دریای روان انسان را متلاطم می کند که کوه هایی از برهان و استدلال چنین موج و طوفانی ایجاد نمی کند.
با توجه به این مقدمه، روشن و آشکار است که در عرصه امر به معروف و نهی از منکر، نمی توان به نقش هنر بی توجه بود و یا بهایی اندک برای آن قائل بود و این، نکته ای است که در عرصه دین مورد کم توجهی قرار گرفته است.[1]
در شیوه هنرمندانه امر به معروف و نهی از منکر، موقعیت شناسی و مخاطب شناسی از اهمیت بالایی برخوردار است. ﺁمران به معروف، باید بهترین ذوق و سلیقه خود را در شکار فرصت ها و موقعیت های مناسب، به کار گیرند و با توجه به ویژگی های فرد مورد نظر، او را هدایت کنند. برخی از امر به معروف ها، ابتکاری هستند و از ظرافت روحی و فکری تذکردهنده سرچشمه می گیرند و چه بسا تحول چشم گیری در گنه کار ایجاد می کنند و این چیزی است که به فرد تذکردهنده و مخاطب او و شرایط و زمینه ها و نوع گناه، بستگی دارد. حضرات معصومین علیهم السّلام نیز در ارشاد و هدایت مردم و فریضه امر به معروف و نهی از منکر، از این شیوه بهره می جستند.
امام صادق علیه السّلام می فرمایند:

پیامبر صلّی الله علیه و آله در مسافرتی با یاران خود، در سرزمینی خشک و بی ﺁب و علف فرود ﺁمدند (که برای تهیه و تدارک غذا، نیاز به هیزم برای افروختن ﺁتش داشتند). پیامبر صلّی الله علیه و آله به یاران خود فرمودند: هیزم بیاورید. ﺁنان در جواب گفتند: یا رسول الله! در این بیابان بی ﺁب و علف هیزمی یافت نمی شود. حضرت فرمودند: هر اندازه هیزم یافتید، بیاورید. هر یک از اصحاب، اندکی هیزم جمع کردند و در جایی انباشتند و بعد از مدتی هیزم زیادی جمع شد. در این هنگام پیامبر صلّی الله علیه و آله رو به اصحاب کرده و فرمودند: گناهان نیز چنین انباشته می شوند؛ از گناهان کوچک، بپرهیزید که هر چیزی طالبی دارد. بدانید که طالب گناهان (خداوند) آن چه را از پیش فرستاده ‏اند و تمام آثار آن ها را مى نویسد و همه چیز را در كتاب آشكار كننده ‏اى برشمرده ‏ایم (اشاره به آیه 12 از سوره یس).[3]
در این نمونه ای که ذکر شد، رسول خدا صلّی الله علیه و آله بسیار زیبا و به جا از موقعیت بی آب و علف بیابان استفاده کرده و یک درس اخلاقی بزرگ به همراهان خود می دهند که آن قدر اثرگذار و دل نشین است که تا کنون به جای مانده و هنوز اثر خود را بر دل های بیدار و آزاده مردم جهان می گذارد. حال اگر همین نکته را پیامبر اکرم در شرایط عادی و بدون هیچ زمینه مناسبی مطرح می فرمودند، قطعا تأثیری که در شرایط خاص آن بیابان بر روی مخاطبان داشت، را پیدا نمی کرد. این حسن سلیقه و دقت ژرف پیامبر در انتخاب زمان و مکان مناسب و استفاده از شرایط محیطی و بیان بی تکلّف و زیبا، موجب می شود تا امر به معروف و نهی از منکر ایشان بیشترین اثر خود را بر روی مخاطبان داشته باشد، حتّی مخاطبانی که در آن مجلس حاضر نبوده و سالیان سال پس از این جریان پا به عرصه وجود نهاده اند.

صورت گری و نقاشی، نمایش و تئاتر، فیلم و تصویر، داستان نویسی، طنز و طراحی، سلاح هایی هستند که می توان با آن ها پیام توحید و انسانیت را در لایه های عمیق شخصیت انسان، جایگزین کرد. آنان که در پی امر به معروف و نهی از منکرند، باید بدانند که هدف از امر به معروف و نهی از منکر، تنها ادای یک تکلیف و بیان یک سخن به هر صورت و به هر شکل نیست؛ بلکه، هدف از بین بردن منکر و ایجاد معروف است. پس باید این سخن و پیام را در لفافه ای از هنر پیچید؛ تا جان و ذهن مخاطب را در اختیار گیرد و ریشه درخت تباهی را در مزرعه جان وی بخشکاند. هر پیامی گرچه در نهایت صحت و استحکام باشد، اگر با بی هنری ادا شود، نه تنها منکری را برطرف و معروفی را ایجاد نمی کند، بلکه منکر می آفریند و معروف می برد.[4]
با یک نظر ابتدایی و سطحی در شیوه های گمراه کننده و إغواگرانه اسلام ستیزان عالم، به خوبی می توان دریافت که آن ها برای ایجاد شبهه و انحراف در میان مسلمین و ایجاد جاذبه های قوی و آلوده به سمت گرایشات فکری و تربیتی مخالف اسلام، با تمام توان از عنصر هنر بهره برداری می کنند. بزرگ ترین کمپانی های تولید فیلم و بازی های رایانه ای، بیشترین معماری های مبتنی بر نگرش مادی گرایانه و خالی از نگاه توحیدی و اخلاقی، فراوان ترین مجموعه های تولید موسیقی های مبتذل و شیطانی، بیشترین کتاب ها و نرم افزارهای تولید محتوای مخالف دین و معنویت و ...، در دستان صاحبان زر و زور است و یکی از عوامل اصلی ماندگاری و تقویت ایشان، همین توجّه ویژه و سوء استفاده کلان از کیمیای هنر است.  

بیان هنری، برترین نوع بیان است. در این نکته نیز نباید تردید داشت که نشر بسیاری از ارزش های اخلاقی، اجتماعی، انسانی را می توان با زبان هنر به بهترین شکل برعهده گرفت؛ همچنان که ترویج بسیاری از بنیان های فساد اجتماعی و فردی را می توان از این راه، انجام داد. باتوجه به گیرایی و تأثیر عمیق روش های هنری، شایسته، بلکه بایسته است آمران به معروف و ناهیان از منکر، از شیوه های گوناگون هنری، مانند فیلم، تئاتر، داستان، شعر و ...، برای نشر معروف و رفع منکر بهره جویند. تأثیر و نقش فراوان هنر در امور تبلیغی و از جمله هدایت انسان ها به انجام دادن خوبی ها و دوری از بدی ها، بر کسی پوشیده نیست، تا آن جا که گفته می شود: هنر نوعی سحر و جادو است. شارع مقدس نیز در تبیین احکام و هدایت مردم، به انواع هنرها توجه داشته و از آن ها بهره برده است، به گونه ای که هر هنرمند و هنرشناسی می تواند این توجّه را در موزون بودن آیات قرآن، شعارهای منظم اذان، صف های نماز جمعه و جماعت، مناسک حج و دیگر احکام و آموزه های دینی مشاهده کند.[5]

باید توجه داشت که در عصر فناوری و صنعت، ابزار و وسایل امر به معروف و نهی از منکر، با گذشته تفاوت اساسی و ماهوی دارد. اهمیت این مطلب، از این رو است که آمران به معروف و ناهیان از منکر باید بدانند که در جهان معاصر نباید به گفته های رو در رو، در عمل به این دو فریضه بسنده شود، بلکه باید از ابزار و امکانات صنعتی و جدید مثل ماهواره، اینترنت و فضای مجازی، رسانه های عمومی مانند رادیو، تلویزیون، سینما، مجلات و روزنامه ها و ...، برای نشر معروف و جلوگیری از منکر بهره گرفته شود.[6] در واقع باید از ابزاری که دشمن برای نابودی اسلام مورد استفاده قرار داده و حتّی بسیاری از آن ها را به جهت تقویت استثمار و سلطه شیطانی خود بر مردم جهان، طراحی و اختراع نموده، برای مبارزه با خود او استفاده کرد و در این مسیر به نوعی از مهندسی معکوس برای دفع هجوم فرهنگی دشمن بهره برد.

1- استفاده از هنر به عنوان یکی از شیوه های امر به معروف و نهی از منکر را توضیح دهید؟
2- توضیح دهید چگونه هنر می تواند وسیله ای برای صلاح یا فساد جامعه قرار گیرد؟

 

 

[1]  امر به معروف و نهی از منکر: دو فریضه برتر در سیره معصومین علیهم السلام (مدنی بجستانی، سید محمود) ج 2 ص 130 و 131. (خلاصه)
[2] الكافی (ط - الإسلامیة) ج ‏2 ص 288.
[3] شیوه های امر به معروف و نهی از منکر در مکتب معصومین علیهم السلام (خسروی، مهدیه) ص 74 تا 76 (با دخل و تصرف و تلخیص).
[4]  امر به معروف و نهی از منکر: دو فریضه برتر در سیره معصومین علیهم السلام (مدنی بجستانی، سید محمود) ج 2 ص 132. (با دخل و تصرف)
[5] برگرفته از کتاب: امر به معروف و نهی از منکر در آینه اجتهاد (رحمانی، محمد) ص 185.
[6] همان ص 186.