تولی و تبری| ۴۶
در بسیارى از آیات قرآن، ایمان و عمل صالح در كنار هم واقع شده اند به گونه اى كه نشان مى دهد این دو جدایى ناپذیرند، زیرا ایمان و عمل مكمل یكدیگرند. ایمان اگر در اعماق جان انسان نفوذ كند حتما شعاع آن، در اعمال انسان خواهد تابید، و عمل او را عمل صالح مى كند، که این امر در نهایت سبب سعادت مندی انسان و رستگاری او می شود... در درس قبل با توجه به آیات قرآن کریم مصادیق تبری را بیان کردیم. در این درس با استناد به آیات قرآن مصادیق تولی را بررسی خواهیم کرد.
چنان چه در تعریف تولی و تبری گذشت[1]، تولی به معنی دوستی و همراهی با افراد با ایمان و تبری به معنی برائت از مشرکان و انزجار از گنه کاران، از اصول اسلامی[2] است که آیات قرآنی و روایات بر این دو اصل تاکید دارد. به عبارت دیگر تولی مسیری است که خداوند برای انسان قرار داده است تا به سعادت برسد. در طی چند شماره به مصادیق این مسیر و کیفیت آن در قرآن خواهیم پرداخت.
برای شناسایی مصادیق تولی می توانیم به آیاتی رجوع کنیم که خداوند به مومنین بشارت به خیر و یا وعده بهشت داده است، یعنی کسی که دارای چنین صفتی باشد مورد لطف و رحمت خداوند قرار خواهد گرفت و از این جهت از مصادیق تولی خواهد بود.
چنان چه در تعریف تولی و تبری گذشت[1]، تولی به معنی دوستی و همراهی با افراد با ایمان و تبری به معنی برائت از مشرکان و انزجار از گنه کاران، از اصول اسلامی[2] است که آیات قرآنی و روایات بر این دو اصل تاکید دارد. به عبارت دیگر تولی مسیری است که خداوند برای انسان قرار داده است تا به سعادت برسد. در طی چند شماره به مصادیق این مسیر و کیفیت آن در قرآن خواهیم پرداخت.
برای شناسایی مصادیق تولی می توانیم به آیاتی رجوع کنیم که خداوند به مومنین بشارت به خیر و یا وعده بهشت داده است، یعنی کسی که دارای چنین صفتی باشد مورد لطف و رحمت خداوند قرار خواهد گرفت و از این جهت از مصادیق تولی خواهد بود.
ایمان به خدا، عمل صالح و تقوی
بندگی کردن و انجامِ عمل صالح، انسان را در شمار بهره مندان از بشارت الهی قرار می دهد:
«الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی رَوْضاتِ الْجَنَّاتِ لَهُمْ ما یشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِیرُ * ذلِكَ الَّذِی یبَشِّرُ اللَّهُ عِبادَهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحات»
كسانى كه ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند در بهترین باغ هاى بهشتند، و هر چه بخواهند نزد پروردگارشان براى آنها فراهم است، این است فضل بزرگ. * این همان چیزى است كه خداوند بندگانش را كه ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند به آن نوید مى دهد[3].
در بسیارى از آیات قرآن، ایمان و عمل صالح در كنار هم واقع شده اند به گونه اى كه نشان مى دهد این دو جدایى ناپذیرند، زیرا ایمان و عمل مكمل یكدیگرند. ایمان اگر در اعماق جان انسان نفوذ كند حتما شعاع آن، در اعمال انسان خواهد تابید، و عمل او را عمل صالح مى كند، که این امر در نهایت سبب سعادت مندی انسان و رستگاری او می شود چنانچه خداوند در قرآن به این دسته از افراد وعده بهشت و رستگاری داده است:
در بسیارى از آیات قرآن، ایمان و عمل صالح در كنار هم واقع شده اند به گونه اى كه نشان مى دهد این دو جدایى ناپذیرند، زیرا ایمان و عمل مكمل یكدیگرند. ایمان اگر در اعماق جان انسان نفوذ كند حتما شعاع آن، در اعمال انسان خواهد تابید، و عمل او را عمل صالح مى كند، که این امر در نهایت سبب سعادت مندی انسان و رستگاری او می شود چنانچه خداوند در قرآن به این دسته از افراد وعده بهشت و رستگاری داده است:
«وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»
كسانى كه ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند آنها اصحاب بهشتند و جاودانه در آن خواهند بود[4]. در آیه 97 سوره نحل مقید بودن عمل صالح به ایمان، به زیبایی ترسیم شده است، خداوند در این آیه می فرماید:
«مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیینَّهُ حَیاةً طَیبَةً وَ لَنَجْزِینَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما كانُوا یعْمَلُونَ»
هر كس عمل صالح انجام دهد در حالى كه مؤمن باشد، خواه مرد یا زن به او حیات پاكیزه مى بخشیم، و پاداش آنها را به بهترین اعمالى كه انجام مى دادند خواهیم داد[5]. در نهایت قرآن کریم در باره سرنوشت این افراد می فرماید:
«الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ طُوبى لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ»
آنهایى كه ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند بهترین زندگى براى آنهاست و سرانجام كارشان بهترین سرانجام ها خواهد بود[6].
كلمه طوبى، مفهومش بهتر و پاكیزه تر یا بهترین و پاكیزه ترین است، مفهوم این كلمه از هر نظر وسیع و نامحدود خواهد بود، با توجه به آنچه بیان شد، نتیجه جمله «طُوبى لَهُم» می شود، همه نیكی ها و پاكی ها براى آنان پیش بینى شده است، از همه چیز بهترینش برای آنها فراهم خواهد شد، بهترین زندگى، بهترین نعمت ها، بهترین آرامش، بهترین دوستان، و بهترین الطاف خاص پروردگار، همه این ها در گرو ایمان و عمل صالح است، و پاداشى است براى آنها كه از نظر عقیده، محكم و از نظر عمل، پاك و فعال و درستكار و خدمتگزارند.[7]
در سوره یونس عامل بهره مندی از بشارت خداوند، داشتن ایمان به همراه تقوای الهی بیان شده است:
كلمه طوبى، مفهومش بهتر و پاكیزه تر یا بهترین و پاكیزه ترین است، مفهوم این كلمه از هر نظر وسیع و نامحدود خواهد بود، با توجه به آنچه بیان شد، نتیجه جمله «طُوبى لَهُم» می شود، همه نیكی ها و پاكی ها براى آنان پیش بینى شده است، از همه چیز بهترینش برای آنها فراهم خواهد شد، بهترین زندگى، بهترین نعمت ها، بهترین آرامش، بهترین دوستان، و بهترین الطاف خاص پروردگار، همه این ها در گرو ایمان و عمل صالح است، و پاداشى است براى آنها كه از نظر عقیده، محكم و از نظر عمل، پاك و فعال و درستكار و خدمتگزارند.[7]
در سوره یونس عامل بهره مندی از بشارت خداوند، داشتن ایمان به همراه تقوای الهی بیان شده است:
«أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یحْزَنُونَ * الَّذِینَ آمَنُوا وَ كانُوا یتَّقُونَ * لَهُمُ الْبُشْرى فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ لا تَبْدِیلَ لِكَلِماتِ اللَّهِ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»
آگاه باشید اولیا (و دوستان) خدا نه ترسى دارند و نه غمگین مى شوند * همانها كه ایمان آوردند و (از مخالفت فرمان خدا) پرهیز مى كردند. * در زندگى دنیا و در آخرت شاد (و مسرور) ند، وعده هاى الهى تخلف ناپذیر است، و این رستگارى بزرگى است[8].
پس یکی از عواملی که انسان را لایق بشارت های الهی می کند، ایمان و تقوی الهی می باشد؛ از طرفی با آوردن کلمه « کانوا » در کنار تقوا فهمیده می شود که اولیاى خدا، دارای تقوایى مستمر هستند؛ بنا بر این بهره مندی از بشارت خداوند نیازمند مرتبه اعلی تقواست یعنی تقوای دائمی.
پس یکی از عواملی که انسان را لایق بشارت های الهی می کند، ایمان و تقوی الهی می باشد؛ از طرفی با آوردن کلمه « کانوا » در کنار تقوا فهمیده می شود که اولیاى خدا، دارای تقوایى مستمر هستند؛ بنا بر این بهره مندی از بشارت خداوند نیازمند مرتبه اعلی تقواست یعنی تقوای دائمی.
اطاعت از رسول خدا صلی الله علیه و آله
خداوند متعال در قرآن كریم، یك ضابطه كلی برای بندگانی كه می خواهند محبوب خدا باشند و خداوند آنها را دوست داشته باشد، ذكر می فرماید و ملاك آن را اطاعت و پیروی از رسول خود بیان می كند:
«قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَ یغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ»
بگو اگر خدا را دوست مى دارید از من پیروى كنید تا خدا شما را دوست بدارد و گناهانتان را ببخشد كه خدا آمرزنده مهربان است[9]. اگر کسی نسبت به خداوند محبت داشت و اثرات آن در عمل و زندگیش آشكار شد، خداوند هم ایشان را دوست مى دارد و به دنبال این دوستى، اثراتش آشكار مى گردد، گناهان او را مى بخشد و رحمتش را نصیب او مى كند.
اجتناب از طاغوت
این خصلت در مورد کسانی است که مورد بشارت خداوند قرار می‌گیرند و بیان گر علل بهره مندی از بشارت های خداوند می باشد، کسانی که این صفات را داشته باشند جزء بندگان خاص خداوند بوده و مشمول بشارت مخصوص پروردگار می شوند:
«وَ الَّذِینَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ یعْبُدُوها وَ أَنابُوا إِلَى اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرى»
بشارت باد بر كسانى كه از عبادت طاغوت اجتناب كردند و به سوى خدا بازگشتند[10].
هجرت و جهاد در راه خدا
دو صفت دیگری که انسان های مؤمن را از بشارت الهی بهره مند می کند، هجرت و جهاد در راه خداست:
«الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْفائِزُونَ * یبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَ رِضْوانٍ وَ جَنَّاتٍ لَهُمْ فِیها نَعِیمٌ مُقِیمٌ * خالِدِینَ فِیها أَبَداً إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ»
آنها كه ایمان آوردند و هجرت كردند و با اموال و جان هایشان در راه خدا جهاد نمودند مقامشان نزد خدا برتر است و آنها به موهبت عظیم رسیده اند. * پروردگار، آنها را به رحمتى از ناحیه خویش و خشنودى و باغ هاى بهشتى كه در آن نعمت هاى جاودانه دارند بشارت مى دهد. * همواره و تا ابد در این باغ ها (و در لابلاى این نعمت ها) خواهند بود زیرا نزد خداوند پاداش عظیم است[11].
در این آیه کسانی را که در راه خدا جهاد و هجرت می کنند، رستگار خوانده و از سیاق آیه برمى آید که رحمت، رضوان و جنتى که مى شمارد، بیان همان رستگارى است که در عبارت «أُوْلَئکَ هُمُ الْفَائزُونَ» ذکر شده که در اینجا به طور تفصیل و با زبان بشارت و نوید بیان شده است[12].
در این آیه کسانی را که در راه خدا جهاد و هجرت می کنند، رستگار خوانده و از سیاق آیه برمى آید که رحمت، رضوان و جنتى که مى شمارد، بیان همان رستگارى است که در عبارت «أُوْلَئکَ هُمُ الْفَائزُونَ» ذکر شده که در اینجا به طور تفصیل و با زبان بشارت و نوید بیان شده است[12].
همراهی با صادقین
«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ»، اى كسانى كه ایمان آورده اید از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید و با صادقان باشید[13]. خداوند در این آیه به مومنین دستور می دهد که تقوا داشته باشند و با صادقین باشند، منظور از صادقین چه کسانی هستند؟ از مجموع آیات[14] قرآن نتیجه مى گیریم، كه صادقین آنهایى هستند كه تعهدات خود را در برابر ایمان به پروردگار به خوبى انجام مى دهند، نه تردیدى به خود راه مى دهند، نه عقب نشینى مى كنند، نه از انبوه مشكلات مى هراسند بلكه با انواع فداكاری ها، صدق ایمان خود را ثابت مى كنند. گر چه مفهوم صادقین همانگونه كه در بالا ذكر شد، مفهوم وسیعى است، ولى از روایات بسیارى استفاده مى شود كه منظور از این مفهوم در این جا تنها معصومین علیهم السلام هستند.
سلیم بن قیس هلالى چنین نقل مى كند: كه روزى امیر المؤمنین علیه السلام با جمعى از مسلمانان گفتگو داشت از جمله فرمود: شما را به خدا سوگند مى دهم آیا مى دانید هنگامى كه خدا «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِین» را نازل كرد، سلمان گفت: اى رسول خدا! آیا منظور از آن عام است یا خاص؟ رسول خدا صلی الله و علیه و آله فرمود: مامورین به این دستور همه مؤمنانند و اما عنوان صادقین مخصوص برادرم على علیه السلام و اوصیاء بعد از او تا روز قیامت است. هنگامى كه على علیه السلام، این سؤال را كرد، حاضران گفتند: آرى این سخن را از رسول خدا صلی الله و علیه و آله شنیدیم.[15]
خودآزمایی
1. چند نمونه از مصادیق تولی را که در قرآن به آن اشاره شده است بنویسید؟
2. منظور از طوبی در آیه 97 سوره نحل چیست؟ و رابطه آن با تولی را توضیح دهید؟
پی‌نوشت‌ها
[1] درسنامه تولی و تبری شماره 1
[2] رجوع شود درسنامه تولی و تبری شماره 3
[3] سوره شوری آیات 22 و 23 /ترجمه مکارم
[4] سوره بقره آیه 82/ترجمه مکارم
[5] سوره نحل آیه 97/ ترجمه مکارم
[6] سوره رعد آیه29/ ترجمه مکارم
[7] تفسیر نمونه ج10 ص210
[8] سوره یونس آیات 62 الی 64/ ترجمه مکارم
[9] سوره آل عمران آیه 31/ترجمه مکارم
[10] سوره زمر آیه 17/ ترجمه مکارم
[11] سوره توبه آیات 20 الی 22/ ترجمه مکارم
[12] مقاله بشارت های خدا (روح الله رضائی) سایت پژوهشکده باقر العلوم علیه السلام
[13] سوره توبه آیه 119/ ترجمه مکارم
[14] سوره بقره آیه 177، سوره حجرات آیه 15، سوره حشر آیه 8.
[15] تفسیر نمونه ج8 ص179 تا 181
[2] رجوع شود درسنامه تولی و تبری شماره 3
[3] سوره شوری آیات 22 و 23 /ترجمه مکارم
[4] سوره بقره آیه 82/ترجمه مکارم
[5] سوره نحل آیه 97/ ترجمه مکارم
[6] سوره رعد آیه29/ ترجمه مکارم
[7] تفسیر نمونه ج10 ص210
[8] سوره یونس آیات 62 الی 64/ ترجمه مکارم
[9] سوره آل عمران آیه 31/ترجمه مکارم
[10] سوره زمر آیه 17/ ترجمه مکارم
[11] سوره توبه آیات 20 الی 22/ ترجمه مکارم
[12] مقاله بشارت های خدا (روح الله رضائی) سایت پژوهشکده باقر العلوم علیه السلام
[13] سوره توبه آیه 119/ ترجمه مکارم
[14] سوره بقره آیه 177، سوره حجرات آیه 15، سوره حشر آیه 8.
[15] تفسیر نمونه ج8 ص179 تا 181
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
مجید رضایی
ارسال نظر