اهمیت اصلاح بین مردم در قرآن و روایات

فصل هفدهم: خدمت به بندگان خدا| ۳

سعی و کوشش برای اصلاح میان مردم یکی دیگر از نکته‌های اخلاقی است که در قرآن کریم و روایات اهل بیت علیهم السلام اهمیت فوق العاده‌ای به آن داده شده است و اینک به برخی از آن آیات و روایات اشاره می‌کنیم.

قرآن مجید می‌فرماید:
إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ اَخَوَیْکُمْ وَاتَّقُوا اللهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ.[1]
مؤمنان برادر یکدیگرند. بنابراین میان دو برادر خود صلح برقرار سازید و تقوای الهی پیشه کنید تا مشمول رحمت او شوید.
و در جای دیگر می‌فرماید:
وَالصُّلْحُ خَیْرٌ.[2]
صلح و آشتی بهتر است.

 

در روایات اسلامی به اندازه‌ای به این موضوع (اصلاح ذات البین) اهمیت داده شده است که به عناوین مختلفی مردم را به این امر تشویق و ترغیب کرده‌اند. در بعضی از روایات به عنوان بهترین صدقه و در روایتی دیگر به عنوان بهترین عبادت و... از آن یاد کرده‌اند.
مرحوم فیض در ذیل آیه‌ای که گذشت (حجرات / 10) از حضرت امام صادق علیه السلام روایتی نقل می‌کند که فرمود:
صَدَقَةٌ یُحِبُّهَا اللهُ إِصْلاحٌ بَیْنِ النّاسِ إِذا تَفاسَدُوا وَ تَقارُبٌ بَیْنَهُمْ إِذا تَباعَدُوا.[3]
«صدقه و بخششی را که خدا دوست می‌دارد اصلاح میان مردم است هنگامی که به فساد گرایند [: با یکدیگر اختلاف پیدا کنند]، و نزدیک ساختن آنها به یکدیگر است زمانی که از هم دور شوند.
و در روایت دیگری فرمود:
لَأَنْ اُصْلِحَ بَیْنَ اثْنَیْنِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَتَصَدَّقَ بِدِینارَیْنِ.[4]
ایجاد الفت و اصلاح بین دو نفر که به وسیله‌ی من انجام گیرد نزد من محبوب‌تر است از اینکه دو دینار در راه خدا صدقه بدهم.
پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلم فرمود:
أفْضَلُ الصَّدَقَهِ إصْلاحُ ذاتِ الْبَیْنِ.[5]
بالاترین صدقه اصلاح میان مردم است.

 

اصلاح میان مؤمنان چندان در نظر پیشوایان دینی اهمیت دارد که امام صادق علیه السلام برای رفع اختلافات مالی شیعیان از مال خود مبلغی را اختصاص می‌داد که با پرداخت آن نزاع خاتمه یابد. از این رو به مفضّل (یکی از یاران خود) فرمود:
إذا رَأیتَ بَینَ اثْنَینِ مِنْ شِیعَتِنا مُنازَعَةً فَافْتَدِها مِنْ مالی.[6]
هنگامی که بین دو تن از پیروان ما نزاعی می‌بینی از مال من غرامت بپرداز تا با یکدیگر صلح کنند.
به همین جهت، در یکی از روایات آمده است که شخصی می‌گوید:
مَرَّبِنَا الْمُفَضَّلُ وَ أَنَا وَ خَتَنی نَتَشاجَرُ فی مِیراث فَوَقَفَ عَلَیْنا ساعَةً ثُمَّ قالَ لَنا: تَعالَوْا إِلَى الْمَنْزِلِ فَأَتَیْناهُ فَأَصْلَحَ بَیْنَنا بِأَرْبَعِمِأةِ دِرْهَمٍ فَدَفَعَها إِلَیْنا مِنْ عِنْدِهِ حَتَّى إِذَا اسْتَوْثَقَ کُلُّ واحِدٍ مِنّا مِنْ صاحِبِهِ، قالَ: أَما إِنَّها لَیْسَتْ مِنْ مالی وَ لکِنْ أَبُو عَبْدِ اللهِ عَلَیْهِ السَّلامُ أَمَرَنی: إِذا تَنازَعَ رَجُلانِ مِنْ أَصْحابِنا فی شَیْ‏ءٍ أَنْ أُصْلِحَ بَیْنَهُما وَ أَفْتَدِیَها مِنْ مالِهِ فَهذا مِنْ مالِ أَبِی عَبْدِ اللهِ.[7]
من و دامادم درباره‌ی میراثی نزاع می‌کردیم که مفضّل به ما رسید و وقتی متوجه شد که نزاع و مشاجره‌ی ما به خاطر چیست ما را به منزل خود دعوت کرد و با چهارصد درهم میان ما صلح برقرار ساخت و هنگامی که پول را پرداخت گفت: بدانید که این از مال من نبود، ولی امام صادق علیه السلام به من دستور داده است که هرگاه بین دو نفر از شیعیان اختلاف و مشاجره‌ای پیش آید با پولی که از خود آن حضرت است صلح و صفا در میان آنان ایجاد کنم.

 

از نظر امیرمؤمنان علیه السلام اصلاح بین مردم برترین عبادت است، که در آخرین وصایای خود آنگاه که در بستر شهادت بود به فرزندانش وصیت کرد و فرمود:
... فَإِنّی سَمِعْتُ جَدَّ کُما صلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَ الِهِ وَ سَلَّمَ یَقُولُ: صَلاحُ ذاتِ الْبَیْنِ أَفْضَلُ مِنْ عامَّةِ الصَّلوةِ وَ الصِّیامِ.[8]
... از جدّ شما [پیامبر] صلّی الله علیه وآله وسلم شنیدم که فرمود: اصلاح بین مردم از همه‌ی نماز و روزه‌ها برتر است [و احتمالاً از نماز و روزه‌های معمولی ثوابش بیشتر است].

با اینکه در قرآن و روایات از دروغ گفتن زیاد نکوهش شده و یکی از گناهان کبیره به شمار آمده است اما به خاطر اهمیت اصلاح بین مردم اگر کسی بتواند به این وسیله بین دو نفر که با یکدیگر نزاع دارند صفا و صمیمیت ایجاد کند دروغ گفتن در این مورد جایز است.
امام صادق علیه السلام در ضمن حدیثی به یکی از اصحاب خود فرمود:
إِنَّ الْمُصْلِحَ لَیْسَ بِکَذّابٍ (إِنَّما هُوَ الصُّلْحُ لَیْسَ بِکِذْبٍ.[9]
مصلح دروغگو نیست (همانا این صلح است نه دروغ).
در حدیثی از امام علی علیه السلام می‌خوانیم که فرمود:
قالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَ الِهِ وَ سَلَّمَ: لایَصْلُحُ الْکِذْبُ إِلاّ فی ثَلاثَةِ مَواطِنَ... وَ کِذْبُ الرَّجُلِ یَمْشی بَیْنَ الرَّجُلَیْنِ لِیُصْلِحَ بَیْنَهُما.[10]
پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلم فرمود: دروغ گفتن شایسته نیست جز در سه مورد... که یکی از آن موارد، صلح بین افراد است.

وجود صلح و صفا میان برادران دینی بحدّی ضروری و ارزشمند است که اگر دو مسلمان بیش از سه روز با یکدیگر قهر باشند از زمره‌ی مسلمین بیرون رفته‌اند.
از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم آورده‌اند که فرمود:
أَیُّما مُسْلِمَیْنِ تَهاجَرا فَمَکَثا ثَلاثاً لا یَصْطَلِحانِ إِلاّ کانا خارِجَیْنِ مِنَ الْإِسْلامِ وَ لَمْ یَکُنْ بَیْنَهُما وِلایَةٌ فَأَیُّهُما سَبَقَ إِلی کَلامِ أَخیهِ کانَ السّابِقَ إِلَی الْجَنَّةِ یَوْمَ الْحِسابِ.[11]
هر دو مسلمانی که از همدیگر قهر کنند و سه روز بر آن حال بمانند و با هم آشتی نکنند هر دو از اسلام بیرون روند و بین آنان پیوند و دوستی دینی نخواهد بود و هر یک از آنها که زودتر سخن از آشتی به ‌میان آرد در روز قیامت زودتر از دیگری به بهشت خواهد رفت.
در روایت دیگری فرمود:
أیما مُسْلِمَینِ تَهاجَرا فمَكَثا ثَلاثاً لا یصْطَلِحانِ إلاّ ماتا خارِجَینِ عَنِ الْإسْلامِ...[12]
اگر سه روز بگذرد و دو مسلمان که با یکدیگر قهر هستند آشتی نکنند و بمیرند هر دو غیر مسلمان مرده‌اند...

شیطان دوست دارد بین مسلمانان عداوت و دشمنی به‌وجود آید، چنانکه خداوند متعال می‌فرماید:
إِنَّما یریدُ الشَّیطانُ أَنْ یوقِعَ بَینَكُمُ الْعَداوَةَ وَالْبَغْضاءَ...[13]
شیطان می‌خواهد در میان شما عداوت و دشمنی ایجاد کند...
به همین جهت هرگاه بین دو مسلمان اختلافی ایجاد شود و از یکدیگر مکدّر باشند شیطان خوشحال می‌شود و همیشه می‌کوشد تا به همان حالت باقی بمانند، که امام باقر علیه السلام فرمود:
إنَّ الشَّیطانَ یغْری بَینَ الْمُؤمِنینَ مالَمْ یرْجِعْ أحَدُهُمْ عَنْ دینِهِ فإذا فَعَلُوا ذلِكَ اسْتَلْقا عَلى قِفاهُ وَ تَمَدَّدَ ثُمَّ قالَ: فُزْتُ فَرَحِمَ اللهُ امْرَءاً ألَّفَ بَینَ وَلِیینِ لَنا یا مَعْشَرَ الْمُؤمِنینَ تَألَّفُوا وَ تَعاطَفُوا.[14]
شیطان میان مؤمنان ایجاد عداوت و دشمنی می‌کند تا زمانی که هیچ‌یک از آنها از دینش برنگشته است [یعنی آنقدر در ایجاد دشمنی می‌کوشد تا آنها را از دین به در بَرد] و همین که از دین برگشتند آسوده خاطر می‌شود و نفس راحتی می‌کشد و به پشت می‌خوابد و دراز می‌کشد و می‌گوید پیروز شدم. سپس امام باقر علیه‌السلام فرمود: خدای رحمت کند مردی را که بین دو نفر از دوستان ما الفت ایجاد کند. ای مؤمنان! با یکدیگر انس و الفت گیرید و با هم مهربان باشید.
در روایت دیگری از امام صادق علیه ‌السلام می‌خوانیم که فرمود:
لا یزالُ إبْلیسُ فَرِحاً مَا اهْتَجَرَ الْمُسْلِمانِ فَإذَا الْتَقَیا اصْطَّكَّتْ رُكْبَتاهُ وَتَخَلَّعَتْ أوْصالُهُ وَ نادى یا وَیلَهُ ما لَقِی مِنَ الثُّبُورِ.[15]
شیطان تا زمانی که دو مسلمان با هم قهر هستند پیوسته خوشحال است و همین که با یکدیگر آشتی کنند زانوهایش به لرزه درمی‌آید، بندهایش از هم جدا می‌شود و فریاد می‌زند ای وای بر او [: مقصود از او خود شیطان است یعنی ای وای بر من] که بیچاره شدم و به هلاکت رسیدم.

 

جای این سؤال هست که چرا دین مقدس اسلام درباره‌ی اصلاح ذات‌البین این همه تأکید می‌کند تا آنجا که رسول گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله و سلم اختلاف بین دو مسلمان را بیش از سه روز جایز نمی‌داند و می‌فرماید:
لا هِجْرَةَ فَوْقَ ثَلاثٍ.[16]
جدایی و قهر بیش از سه روز روا نیست.
و چرا اگر دو نفر از یکدیگر قهر کنند مستوجب لعنت خدا می‌شوند، که مفضّل می‌گوید: شنیدم که امام صادق علیه السلام فرمود:
لا یفْتَرِقُ رَجُلانِ عَلَى الْهِجْرانِ إلاَّ اسْتَوْجَبَ أحَدُهُمَا الْبَرائَةَ وَاللَّعْنَةَ وَ رُبَّمَا اسْتَحَقَّ ذلِكَ كِلاهُما.[17]
دو نفر به صورت قهر از یکدیگر جدا نمی‌شوند جز اینکه یکی از آندو سزاوار لعن خدا و رسول او قرار می‌گیرد و چه بسا که هر دو مستحقّ لعن خدا و رسول شوند.
و چرا امام صادق علیه السلام از مال خود پولی را در اختیار مفضّل قرار می‌دهد که هرگاه بین یاران آن حضرت مشاجره‌ای پیش آمد و راهی جز پرداخت مال وجود نداشت از دادن پول نیز خودداری نکند تا بین آنان صلح برقرار شود؟ و چرا اصلاح ذات‌البین از تمامی نمازها و روزه‌های مستحبی برتر شمرده شده است؟ و چرا و چرا...؟
هر چند پاسخ این سؤال در بحث «پیروزی در سایه‌ی اتحاد» داده شده است اما به خاطر یادآوری تکرار می‌کنیم که اگر كسی در این ‌باره قدری تأمل كند و بیندیشد درمی‌یابد كه عوامل عظمت و توانایی یك ملت و سربلندی و سرافرازی یك امّت آنگاه فراهم می‌شود كه با یكدیگر در كمال صلح و صفا و صمیمیت به سر برند و با كمك یكدیگر بر مشكلات پیروز شوند؛ ولی اگر نزاع و كشمكش و اختلاف و درگیریهای جزئی حل نشود و كسی به فكر اصلاح آن نباشد به تدریج ریشه‌ی عداوت و دشمنی در دلها نفوذ می‌كند و تشكّل جمعیت را تبدیل به تشتّت می‌نماید، كه پراكندگی همان و سقوط و بدبختی یك اجتماع نیز همان.
به همین جهت، كسانی كه با یكدیگر اختلاف دارند، باید هرچه زودتر در رفع آن بكوشند و یكی از دو طرف دعوی نزد دیگری برود و عذرخواهی كند و سرّ اینكه امام صادق علیه السلام فرمود: «اگر دو نفر با یكدیگر قهر كنند مستوجب لعن خدا می‌شوند»، همان است كه خود آن حضرت در جواب سؤال یكی از یاران خود هنگامی كه پرسید: در میان این دو نفر آن كه ظالم است استحقاق لعنت دارد اما آن كه مظلوم است چرا مستحق لعن باشد؟ فرمود: «برای اینكه برادر خود را به صلح و آشتی فرا نمی‌خواند و از گذشته‌های او صرف نظر نمی‌كند».[18]
بنابراین، هر انسان مسلمانی وظیفه دارد نزد برادر دینی خود برود و با او آشتی كند، چون اگر كدورت آنان تا سه روز به طول بینجامد مشمول رحمت خدا نخواهند شد.[19]
به هر حال، كسی كه متخلّق به اخلاق حسنه است، گذشته از اینكه نباید كاری كند كه بین او و برادر ایمانی‌ا‌ش كدورتی پیش آید و در نتیجه صلح و صفا تبدیل به كینه و عداوت گردد، باید بكوشد كه بین دیگران نیز پیوسته رابطه و دوستی برقرار شود و از خدای متعال بخواهد كه او را در این امر خیر توفیق دهد و ما نیز با تأسّی به حضرت امام زین‌العابدین علیه‌السّلام در این باره دست به دعا برمی‌داریم و مانند آن بزرگوار در پیشگاه خدای متعال عرض می‌كنیم:
اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ الِهِ وَ حَلِّنی بِحِلْیةِ الصّالِحینَ وَ الْبِسْنی زینَةَ الْمُتَّقینَ فی بَسْطِ الْعَدْلِ وَ كَظْمِ الغَیظِ وَ إِطْفاءِ النّائِرَةِ وَ ضَمِّ اَهْلِ الْفُرْقَةِ وَ اِصْلاحِ ذاتِ الْبَینِ.[20]
پروردگارا! بر [روان مقدس] محمد و آل محمد فرست و بر من جامه‌ی صلاح و سداد بپوشان و مرا به زینت تقوا بیارای و كمك كن كه در توسعه‌ی عدل و داد بكوشم و از خشم خویش بكاهم و آتش فتنه فرونشانم و پراكندگان را فراهم آورم و جنگها را به صلح تبدیل كنم.

1- آیه‌ای از قرآن مجید درباره اصلاح بین مردم بیان کنید.
2- چرا امام صادق علیه السلام برای رفع اختلافات مالی شیعیان از مال خود مبلغی را اختصاص می‌داد؟
3- به چه دلیلی كسانی كه با یكدیگر اختلاف دارند، باید هرچه زودتر در رفع آن بكوشند؟

 

 

[1]. حجرات / ۱۰.
[2]. نساء / ۱۲۸.
[3]. تفسیر صافی، چاپ اسلامیه، ج 2 / ص 592. در اصول کافی (ج 2 / ص 209) و مشکوة الانوار (ص 176) نیز این حدیث نقل شده است.
[4]. اصول كافی، ج 2 / ص ۲۰۹.
[5]. کنزل العمال: ج 3 / ص 58، حدیث 5483.
[6]. اصول كافی، ج 2 / ص ۲۰۹؛ حدیث ۳.
[7]. همان / ص ۲۰۹، حدیث ۴.
[8]. نهج البلاغه‌ی صبحی صالح، ص 421. این حدیث در کنزل العمّال (ج 3 / ص 58 حدیث 5484) از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم نقل شده است.
[9]. اصول کافی، ج 2 / ص 210، حدیث 7.
[10]. اشعثیات: ص 171؛ الذریعة الی مکارم ا لشریعة، چاپ نجف، ص 98؛ المحاسن و المساوی بیهقی، ج 2 / ص 63.
[11]. اصول کافی، ج 2 / ص ۳۴۵، حدیث ۵.
[12]. سفینة البحار، ج ۲/ ص ۶۹۸.
[13]. مائده / ۹۱.
[14]. اصول کافی، ج 2 / ص ۳۴۵، حدیث ۶.
[15]. همان، حدیث ۷.
[16]. همان، ص ۳۴۴، حدیث ۲، صحیح مسلم، ج۲/ ص ۲۷۹.
[17]. اصول کافی، ج 2 / ص ۳۴۴، حدیث ۱.
[18]. همان.
[19]. ناگفته نماند اهمیتی كه در اسلام به برقراری صلح و صفا میان مردم داده شده و از قهر كردن و جدایی از یكدیگر مذمّت گردیده برای كسانی است كه مسلمان و مؤمن و همكیش و هم‌عقیده‌اند. از این رو تصور نشود كه با دشمنان خدا و پیامبر و اسلام نیز باید آشتی كرد و با صفا و صمیمیت بود، چون این گونه صفا و صمیمیت از نظر قرآن نكوهیده است، تا آنجا كه قرآن مجید دوستی و محبت با كسانی را كه دشمن خدا و رسولند ـ هرچند از نزدیكان انسان باشند ـ محكوم كرده و این گونه محبت را از ویژگیهای افراد بی‌ایمان برشمرده است، که می‌فرماید:
لا تَجِدُ قَوْماً یؤْمِنُونَ بِاللهِ وَالْیوْمِ الْاخِرِ یوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ كانُوا ابائَهُمْ أَوْ أَبْنائَهُمْ أَوْ اِخْوانَهُمْ أَوْ عَشیرَتَهُمْ... (مجادله/۲۲)
هیچ قومی را كه ایمان به خدا و روز قیامت دارند نمی‌یابی كه با دشمنان خدا و رسولش دوستی كنند، هرچند پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشاوندان آنها باشند...
[20]. صحیفه‌ی سجادیه، دعای ۲۰.