صلواتهای واجب
صلوات در چهار جا واجب میشود:
۱ـ در نمازهای یومیّه، در تشهّد اوّل و دوّم آنجا که میگوییم:
اَشْهَدُ اَنْ لا اِله اِلاّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَریكَ لَهُ وَ اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ؛
۲ـ در تشهّد نماز آیات.
۳ـ در تشهّد نماز طواف.
۴ـ در نماز میّت پس از تکبیر دوّم.
صلوات در غیر این موارد که اسم پیغمبر اکرم(ص) برده میشود، مستحبّ مؤکّد است؛ حتّی وقتی مشغول نماز هستید در هر حالی از حالات نماز، اگر اسم پیغمبر را شنیدید، مستحبّ است شما قرائت یا اذکار را قطع کنید و صلوات را بگویید و بعد قرائت یا ذکر نماز را ادامه دهید.
فواید و برکات صلوات
با ذکر یک صلوات، در حقیقت عبادتهای ذیل را انجام میدهیم:
۱) با جملهی: (اللّهمّ) که خدا را میخوانیم اقرار به توحید میکنیم.
۲) با ذکر نام مبارک (محمّد) که او را به عنوان نبیّ شناختهایم؛ اقرار به نبوّت میکنیم.
۳) با افزودن جملهی (و آل محمّد) اقرار به امامت آل پیغمبر مینماییم.
۴) اینکه از خدا میخواهیم بر رسولش صلوات فرستد، یعنی رفعت درجات آنحضرت را در عالم آخرت از خدا میطلبیم؛ پس به معاد نیز اظهار اعتقاد مینماییم.
۵) صلوات، دعا نیز هست، چون وقتی میگوییم: «خدایا! بر پیامبر و آلش رحمت فرست».
در واقع برای آن حضرت و آلش دعا کردهایم و دعا کردن نوعی عبادت است که رسول خدا فرمودهاند:
اَلدُّعاءُ مُخُّ العِبادَةِ؛[1]
«دعا مغز عبادت است».
۶) در صلوات، اعلام میکنیم که ما دربارهی پیغمبر اکرم(ص) غلوّ و زیادهروی از حدّ نداریم؛ ما او را فرستادهی خدا میدانیم نه فرزند خدا، آنطور که نصارا دربارهی مسیح(ع) غلوّ کرده و او را خدا یا فرزند خدا دانستند!
ما پیامبر را بندهی محتاج به خدا میدانیم و به همین جهت از خدا میخواهیم درود و رحمتهای خود را بر او نازل فرماید و آل محمّد(ص) را نیز به عنوان امام و جانشین او و مبیّن شریعت او میشناسیم.
۷) صلوات بر رسول، احسان به آنحضرت است؛ زیرا همانطور که دعا دربارهی هر کسی احسان به او محسوب میشود، دعا دربارهی رسول خدا و طلب رفعت مقام از برای آنحضرت نیز در واقع احسان به آن جناب محسوب میگردد.
۸) در صلوات «شکر» هم هست؛ زیرا وجود مبارک پیغمبر اکرم(ص) برای ما نعمت بزرگ خدا است و دعا و طلب رحمت از خدا برای آن بزرگوار و آل اطهارش در واقع شکرگزاری در ازای این نعمت بزرگِ خدا است.
۹) ما در صلوات برای خودمان نیز دعا میکنیم، زیرا دعا برای پیغمبر و آل اطهار(ع) موجب مغفرت ما نیز میشود.
۱۰) صلوات سبب خشنودی و مسرّت پیامبر اکرم(ص) و آل اطهار(ع) میشود و ادخال سرور در قبل مؤمن نیز عبادت است.
از امام صادق(ع) منقول است: هر که بخواهد مسرور و خشنود سازد محمّد و آل محمّد(ع) را در صلوات برایشان بگوید:
اَللّهُمَّ یا اَجْوَدَ مَنْ اَعْطَی وَ یا خَیْرَ مَنْ سُئِل وَ یا اَرْحَمَ مَنِ سْتَرْحِم...؛[2]
«ای کسی که بخشندهترین بخششکننده هستی و ای بهترین کسی که مورد تقاضا و خواهش قرار میگیرد و ای مهربانترین کسی که از او درخواست ترحّم میشود...».
این ده فایدهی صلوات را در نوشتهی یکی از آقایان علما دیدم[3] که زمینهاش این حدیث از امام صادق(ع) است که میفرماید:
اِنَّ الصَّلوةَ عَلى نَبِیِّ الله... وَ هِیَ عَشْرُ حَسَناتٍ یَبْتَدِرُها ثَمانِیَةُ عَشَرَ مَلَکاً اَیُّهُمْ یُبَلِّغُها اِیّاهُ؛[4]
«صلوات ده حسنه است که هجده فرشته آن را استقبال و پیشدستی مینمایند تا کدام یک آنها را دریابند».
باز از فواید بسیار بزرگ این ذکر شریف که همان عالم بزرگوار (رحمةاللهعلیه) استنباط فرموده است، برطرف ساختن ظلمتها از نواحی وجود انسان است! چون آدمی با همهی تورانیّتی که در فطرت خود دارا است باز گرفتار چهارگونه تاریکی و ظلمت است: ظلمت در طینت، افکار، اخلاق و اعمال؛ و صلوات بر رسول و آل رسول این ظلمتها را به نور تبدیل میکند.
در زیارت جامعه میخوانیم:
خَلَقَكُمُ اللهُ اَنْواراً فَجَعَلَكُمْ بِعَرْشِهِ مُحْدِقینَ حَتّى مَنَّ عَلَینا بِكُمْ فَجَعَلَكُمْ فِی بُیوتٍ اَذِنَ اللهُ اَنْ تُرْفَعَ وَ یذْكَرَ فِیهَا اسْمُهُ وَ جَعَلَ صَلوتَنا عَلَیْکُمْ وَ ما خَصَّنا بِهِ مِنْ وِلایَتِکُمْ طِیباً لِخَلْقِنا وَ طَهارَةً لِاَنْفُسِنا وَ تَزکِیَةً لَنا وَ کَفّارَةً لِذُنُوبِنا؛
«خدا شما خاندان نبوّت را انواری آفرید و محیط بر عرش خود قرار داد و بر ما منّت گذاشت و شما را در خانههایی نشانید که به اذن او رفعت یافته و کانون یاد او باشند. پس چنان مقرّر فرمود که صلوات ما بر شما و محبّت ما نسبت به شما سبب پاکیزگی سرشت ما و طهارت جانهای ما و مُزکّی گشتن اخلاق ما و کفّارهی گناهان ما گردد».
در این جملات نورانی به چهار ظلمت در نهاد آدمی اشاره شده است:
۱. ظلمت در سرشت ۲. ظلمت در افکار ۳. ظلمت در اخلاق ۴. ظلمت در اعمال.
و نیز چهار اثر برای صلوات بر خاندان رسول و محبّت به آن انوار عرشی بیان شده است:
۱ـ (طِیباً لِخَلْقِنا)؛
«پاکیزگی در سرشت و آفرینش».
درختی که میوهی بد دارد اگر با درخت خوش میوهای، پیوند بخورد؛ خوش میوه میشود. طینت آدمی نیز اگر با شجرهی طیّبهی ولایت پیوند بخورد، خوش طینت میشود.
۲ـ (طَهارَةً لِاَنْفُسِنا)؛
«پاکی جان و دل و دوری از افکار پلید و ناپاک».
۳ـ (تَزکیةً لَنا)؛
«منزّه شدن از خصلتهای پست که موجب میشود انسان، بیپروا در ارتکاب گناه گردد».
۴ـ (کَفّارَةً لِذُنُوبِنا)؛
«برطرف شدن آثار گناهان از درون انسان».
اکنون به این حدیث شریف توجّه کنید: مرحوم کلینی(رض) از ابوبصیر از امام صادق(ع) نقل میکند که فرمودند:
هر کس یک بار صلوات بر رسول بفرستد، خداوند هزار صلوات با هزار صفّ از ملائکه بر این بنده میفرستد.
متن حدیث این است:
إِذا ذُكِرَ النَّبِی فَاَكْثِرُوا الصَّلوةَ عَلَیْهِ؛
«وقتی اسم پیغمبر برده میشود، زیاد بر او صلوات بفرستید».
در میان ما، سنّت خوبی است که بعد از نمازهای روزانه، آیهی ۵۶ سورهی احزاب خوانده میشود:
إِنَّ اللهَ وَ مَلائِكَتَهُ یصَلُّونَ عَلَى النَّبِی یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً؛
بعد سه بار صلوات میفرستیم و این سه بار، حدّاقل کثرت است که فرمود: زیاد صلوات بفرستید. زیرا:
مَنْ صَلَّى عَلَى النَّبِی(ص) صَلاةً وَاحِدَةً صَلَّى اللهُ عَلَیهِ فِی أَلْفَ صَفٍّ مِنَ اَلْمَلاَئِكَةِ وَ لَمْ یبْقَ شَیءٌ مِمَّا خَلَقَهُ اللهُ إِلاّ صَلَّى عَلَى اَلْعَبْدِ؛[5]
«کسی که یک بار صلوات بر پیغمبر بفرستد؛ خداوند با هزار صفّ از فرشتگان، هزار صلوات بر این شخص میفرستد، [بلکه] همهی کائنات عالم بر او صلوات میفرستند».
در روایت دیگر، این جمله را هم امام(ع) اضافه فرمودهاند:
أَ مَا تَسْمَعُ قَوْلَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ هُوَ الَّذِی یُصَلِّی عَلَیْکُمْ وَ مَلائِکَتُهُ لِیُخْرِجَکُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ[6]؛[7]
«آیا نمیشنوی گفتار خدا را که خدا و فرشتگانش بر شما صلوات میفرستند تا شما را از ظلمتها بیرون آورده و به نور برسانند».
حالا ما وقتی جملات یاد شده ی از زیارت جامعه را کنار این حدیث و آیه بگذاریم، به این نتیجه میرسیم که: وقتی ما بر رسول خدا(ص) صلوات میفرستیم؛ بر حسب مفاد حدیث منقول از امام صادق(ع) خدا با هزار صفّ از فرشتگان، هزار صلوات بر ما میفرستد و صلوات خدا هم به مفاد آیهی شریفهی ۴۳ سورهی احزاب ما را از ظلمت به نور میآورد و سرانجام برحسب مستفاد از جملات منقولهی از زیارت جامعه: خدا ما را از چهار ظلمت بیرون میآورد و به برکت این صلوات در چهار ناحیه از سرشت و افکار و اخلاق و اعمال به نورانیّت میرساند.
بنابراین ما باید در تمام نواحی وجود خود غرق در نور شده باشیم و در سراپای وجود ما ظلمتی باقی نمانده باشد؛ چون ما در شبانهروز فراوان صلوات میفرستیم و نتیجتاً روزانه هزارها صلوات از خدا به ما میرسد.
خودآزمایی
1- چهار جا که صلوات در آنجا واجب میشود را نام ببرید.
2- فواید و برکات صلوات را نام ببرید.
3- چرا صلوات بر رسول، احسان به آنحضرت است؟
پینوشتها
[1]ـ بحارالانوار، جلد ۹۳، صفحهی ۳۴۱، نقل از میزانالحکمة، جلد ۳، حدیث ۵۵۱۹.
[2]ـ مفاتیحالجنان، اعمال روز عرفه.
[3]ـ سرّالسّعادة، تألیف مرحوم حاج سیّد احمد روحانی (رحمةالله علیه).
[4]ـ قریب به این مضمون در بحارالانوار، جلد ۹۴، صفحهی ۶۴ آمده است.
[5]ـ اصول کافی، جلد۲، صفحهی ۴۹۲، حدیث ۶.
[6]ـ سورهی احزاب، آیهی ۴۳.
[7]ـ اصول کافی، جلد۲، صفحهی ۴۹۳، حدیث ۱۴.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله سید محمد ضیاءآبادی