سوء‌ظن به خود (نفس)

در نوشتار قبل در باره سوء ظن نسبت به خداوند متعال توضیحاتی داده شد. همچنین بیان گردید که حُسن ظن به خدا بدان معنا نیست که به تنهایی برای سعادت انسان کافی باشد، بلکه خوش گمانی به پروردگار متعال – که از ایمان به او سرچشمه می گیرد- در کنار عمل صالح، مؤمن را به سمت رضوان پروردگار سوق می دهد. در نوشتار حاضر به ادامه این بحث پرداخته و پس از آن موضوع «سوء ظن به خود» را بررسی خواهیم نمود.

حسن ظن به خدا همراه با عمل صالح

حسن ظن از كسى حقیقت و واقعیت دارد و از انسانى درست و صحیح است كه خود را در برابر انتظار و توقعى كه نسبت به احسان و نعمت و رحمت حق دارد وادار به طاعت و سپاس گزارى و انجام وظایف نماید و در عین این كه پس از ایمان و عملش حسن ظن دارد، پیوسته از عذاب و قهر الهى و از عصیان و خلاف ترسناك باشد.

رسول خدا صلى الله علیه و آله از حضرت حق نقل مى ‏كند:

«أَنَا عِنْدَ حُسْنِ ظَنِّ عَبْدِی بِی یا مُحَمَّدُ ص فَمَنْ زَاغَ عَنْ وَفَاءِ حَقِیقَةِ مُوجِبَاتِ ظَنِّهِ بِرَبِّهِ فَقَدْ أَعْظَمَ الْحُجَّةَ عَلَى نَفْسِهِ وَ كَانَ مِنَ الْمَخْدُوعِینَ فِی أَسْرِ هَوَاه».[1]

‏(ای محمّد!) من همراه حسن ظنّ بنده ‏ام (نسبت به خودم) هستم و برابر گمان نیكوى او با او معامله مى ‏كنم و هرگاه كسى به مقتضاى حسن ظن خود عمل نكرده و از وفا كردن به لوازم گمان خود كوتاهى كند، هر آینه به ضرر خود قدم برداشته و برخلاف دعوا و اظهار خود سلوك كرده و حجّت و دلیل بر علیه او اقامه شده و از جمله كسانى خواهد بود كه فریب خورده و پیروى هوا و غفلت و هوس خویش نموده است.[2]
در باره تأثیر گمان نیک به خداوند در روند طاعت و بندگی، چنین گفته شده است: «حسن ظن، باعث آن نمى ‏شود كه آدمى خود را در آسایش قرار دهد و از تلاش بازماند و عذر آن را خوش ‏گمانى به خداوند ذكر نماید، كه این یكى از فریب هاى شیطان ملعون است، بلكه لازم است میل و رغبت به موهبت هاى الهى داشته باشى، زیرا كسى كه به موهبت هاى الهى انس گرفته باشد، آرزوى رسیدن به آن ها وى را مجذوب خود ساخته، سختی ها را بر وى آسان گرداند، [زیرا] كسى كه به مطلوب خود واقف است، از بذل [مال و جان‏] در راه خواسته ‏اش دریغ نمى ‏دارد و امر بر وى سهل مى‏ گردد».[3]
متأسفانه بسیاری از مردم، در اثر فریب ‏كارى نفس و شیطان، خود را به بدگمانى نسبت به پروردگار خویش عادت داده ‏اند، از روى یأس و نومیدى به محض مشاهده علائم‏ گرفتارى و مصیبت، فال بد زده، بدان یقین كنند. نتیجه این بدگمانى آن است كه آثار شومى كه از آن گریزان بودند گریبان گیرشان خواهد شد. این‏ گونه فال بد زدن ها نشانه سوء ظن به خداوند است و با بدگمانى به خداوند زمینه آن فراهم مى ‏شود كه خداوند به مقتضاى همان گمان بد با بنده ‏اش رفتار كند، مگر این كه مورد عفو الهى قرار گیرد. بنا بر این بر مؤمن پیرو اهل بیت علیهم السّلام لازم است كه خود را به حسن ظن نسبت به پروردگارش عادت داده و در قبال كار اندك خود، امید فضل فراوان از ناحیه خداوند داشته باشد. حق تعالى در قبال افعال ناچیز بندگان پاداش فراوان دهد، كه به هر خیر و كَرَمى از ناحیه او امیدوار باشى خداوند باز از آن بالاتر است، چرا كه گمان تو را پایانى است، اما لطف و كَرَم الهى را حد و نهایتى نیست‏.[4]
رسول خدا صلّی الله علیه و آله می فرمایند:

«قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَا یتَّكِلِ الْعَامِلُونَ عَلَى أَعْمَالِهِمُ الَّتِی یعْمَلُونَهَا لِثَوَابِی فَإِنَّهُمْ لَوِ اجْتَهَدُوا وَ أَتْعَبُوا أَنْفُسَهُمْ أَعْمَارَهُمْ فِی عِبَادَتِی كَانُوا مُقَصِّرِینَ غَیرَ بَالِغِینَ فِی عِبَادَتِهِمْ كُنْهَ عِبَادَتِی فِیمَا یطْلُبُونَ عِنْدِی مِنْ كَرَامَتِی وَ النَّعِیمِ فِی جَنَّاتِی وَ رَفِیعِ الدَّرَجَاتِ الْعُلَى فِی جِوَارِی وَ لَكِنْ بِرَحْمَتِی فَلْیثِقُوا وَ فَضْلِی فَلْیرْجُوا وَ إِلَى حُسْنِ الظَّنِّ بِی فَلْیطْمَئِنُّوا فَإِنَّ رَحْمَتِی عِنْدَ ذَلِكَ تُدْرِكُهُمْ وَ مَنِّی یبَلِّغُهُمْ رِضْوَانِی وَ مَغْفِرَتِی تُلْبِسُهُمْ عَفْوِی فَإِنِّی أَنَا اللَّهُ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ وَ بِذَلِكَ تَسَمَّیتُ».

خداى تبارك و تعالى می فرماید: آن ها كه براى ثواب من عملى می كنند، نباید به اعمالى كه انجام می دهند تكیه كنند، زیرا ایشان اگر در تمام عمر خویش كوشش كنند و در راه عبادتم خود را به زحمت اندازند، باز مقصّر باشند و در عبادت خود به كنه بندگیم نرسند، نسبت به آن چه از من طلب می كنند، كه كرامت و نعمت در بهشت و رفعت به درجات عالى در جوارم باشد، ولى تنها به رحمتم باید اعتماد كنند و به فضلم امیدوار باشند و به حسن ظن به من اطمینان كنند. آن گاه است كه رحمتم ایشان را دریابد و رضوانم به آن ها برسد، و آمرزشم بر آن ها لباس گذشت پوشاند، زیرا من خداى رحمان و رحیمم و بدین نامیده شده ‏ام.‏[5]

2- سوء ظن به خود

سوء ظن نسبت به خویشتن در صورتى كه به حد افراط نرسد نردبان تكامل است، و سبب مى ‏شود كه انسان نسبت به اعمال خود سخت گیر و مو شكاف باشد، و جلوى عجب و غرور ناشى از اعمال نیك را مى‏ گیرد. به همین دلیل على علیه السلام در خطبه معروف «همام» در توصیف پرهیزكاران مى ‏فرمایند:

«فَهُمْ لِأَنْفُسِهِمْ مُتَّهِمُونَ وَ مِنْ أَعْمَالِهِمْ مُشْفِقُونَ إِذَا زُكِّی أَحَدٌ مِنْهُمْ خَافَ مِمَّا یقَالُ لَهُ فَیقُولُ أَنَا عْلَمُ بِنَفْسِی مِنْ غَیرِی وَ رَبِّی أَعْلَمُ بِی مِنِّی بِنَفْسِی اللَّهُمَّ لا تُؤَاخِذْنِی بِمَا یقُولُونَ وَ اجْعَلْنِی أَفْضَلَ مِمَّا یظُنُّونَ وَ اغْفِرْ لِی مَا لَا یعْلَمُون‏».

آن ها خویشتن را متهم مى ‏كنند، و از اعمال خود بیمناكند، هر گاه یكى از آن ها ستوده شود، از آن چه در باره او گفته شده ترسان مى ‏گردد و مى ‏گوید: من از دیگران نسبت به خویشتن آگاه ترم، و پروردگارم نسبت به اعمالم از من آگاه تر است. خداوندا! به آن چه آن ها مى‏ گویند مرا مؤاخذه مكن، و مرا از آن چه آن ها فكر مى ‏كنند برتر قرار ده، و آن چه را آن ها نمى ‏دانند بر من ببخش.[6]
نفس امّاره در وجود انسان و شیطان از خارج، پیوسته در تلاش اند تا او را نسبت به نواقص و نقاط ضعفش غافل نموده و به سمت گناه و فساد سوق دهند. در همین راستا اعمال بد او را برایش زینت می دهند و اگر فرد به دنبال رفع نواقص خود نبوده و غبار غفلت وجودش را فرا گرفته باشد، همین امر باعث می گردد تا آرام و پیوسته در منجلاب گناه و ملکات رذیله فرو رود به طوری که از اعمال بد و زشت خود لذت می برد و آن ها را نیکو می پندارد. قرآن کریم در آیات فراوانی به این موضوع اشاره نموده است، به عنوان نمونه می فرماید:

«أَ فَمَنْ زُینَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً فَإِنَّ اللَّهَ یضِلُّ مَنْ یشاءُ وَ یهْدِی مَنْ یشاءُ...».

آیا كسى كه عمل بدش براى او آراسته شده و آن را خوب و زیبا مى ‏بیند (همانند كسى است كه واقع را آن چنان كه هست مى ‏یابد)؟! خداوند هر كس را بخواهد گمراه مى سازد و هر كس را بخواهد هدایت مى‏ كند.[7]
بر همین مبنا، انسان از عیوب خود مطّلع نمی گردد مگر آن که برای شناخت و اصلاح آن تلاش کند. گام اول برای این منظور احتمال معیوب بودن اعمال و افکار او و سوء ظن نسبت به آن ها می باشد. اگر انسان همواره نسبت به خود خوش بین باشد، هرگز از کاستی ها و عیوب نفس خویش آگاه نمی شود. پس از آن نوبت به بررسی دقیق این احتمالات می رسد که نتیجه آن کشف برخی از معایب و کاستی های نفس می باشد. هرچه فرد در این بررسی ها کوشاتر بوده و استمرار بیشتری داشته باشد، در جهت شناخت خود موفق تر خواهد بود. شناخت نفس مقدمه ای ضروری برای رفع زشتی ها و نواقص و کسب ملکات ستوده و فضائل اخلاقی است.
حضرت امیرالمؤمنین علیه السّلام در خطبه 176 نهج البلاغه می فرمایند:

«فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص كَانَ یقُولُ إِنَّ الْجَنَّةَ حُفَّتْ بِالْمَكَارِهِ وَ إِنَّ النَّارَ حُفَّتْ بِالشَّهَوَاتِ وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ مَا مِنْ طَاعَةِ اللَّهِ شَی‏ءٌ إِلَّا یأْتِی فِی كُرْهٍ وَ مَا مِنْ مَعْصِیةِ اللَّهِ شَی‏ءٌ إِلَّا یأْتِی فِی شَهْوَةٍ فَرَحِمَ اللَّهُ امْرَأً نَزَعَ عَنْ شَهْوَتِهِ وَ قَمَعَ هَوَى نَفْسِهِ فَإِنَّ هَذِهِ النَّفْسَ أَبْعَدُ شَی‏ءٍ مَنْزِعاً وَ إِنَّهَا لَا تَزَالُ تَنْزِعُ إِلَى مَعْصِیةٍ فِی هَوًى وَ اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ الْمُؤْمِنَ [لَا یمْسِی وَ لَا یصْبِحُ‏] لَا یصْبِحُ وَ لَا یمْسِی إِلَّا وَ نَفْسُهُ‏ ظَنُونٌ‏ عِنْدَهُ فَلَا یزَالُ زَارِیاً عَلَیهَا وَ مُسْتَزِیداً لَهَا».

همانا رسول خدا همواره می فرمود: «گرداگرد بهشت را دشواری ها (مکاره) و گرداگرد آتش جهنم را هوس ها و شهوات گرفته است». آگاه باشید چیزی از طاعت خدا نیست جز آن که با کراهت انجام می گیرد و چیزی از معصیت خدا نیست جز این که با میل و رغبت عمل می شود. پس رحمت خداوند بر کسی که شهوت خود را مغلوب و هوای نفس را سرکوب کند، زیرا کار مشکل، بازداشتن نفس از شهوت بوده که پیوسته خواهان نافرمانی و معصیت است. بندگان خدا! بدانید که انسان با ایمان، شب را به روز و روز را به شب نمی رساند جز آن که نفس خویش را متهم می داند، همواره نفس را سرزنش می کند و گناهکارش می شمارد.[8]
ادامه این بحث را در نوشتار بعد دنبال خواهیم کرد، ان شاء الله.

خودآزمایی

1- آیا حسن ظن به خداوند بدون انجام عمل صالح، برای سعادتمندی انسان کافی است؟ توضیح دهید.

2- سوء ظن به خود و ثمرات آن را شرح دهید؟

پی‌نوشت‌ها

[1] مصباح الشریعة ص 174.
[2] عرفان اسلامى ج ‏12 ص 250.
[3] سلوك عرفانى در سیره اهل بیت علیهم ‏السلام ص 39.
[4] سلوك عرفانى در سیره اهل بیت علیهم ‏السلام ص 33 و 34. (با تلخیص و دخل و تصرف)
[5] الكافی (ط - الإسلامیة) ج ‏2 ص 71.
[6] تفسیر نمونه ج ‏22 ص 36.
[7] سوره فاطر/ آیه 8 (ترجمه مکارم).
[8] نهج البلاغة (ترجمه دشتی).


دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
حجت‌الاسلام مسلم زکی‌زاده