سپرده‌گذاری (تجهیز منابع بانکی)

بخش پنجم ـ احکام اختصاصی معاملات بانکی| ۷

 
گفتار هفتم ـ تسهیلات مرابحه

مقدمه

مرابحه قرارداد جدیدی است که هیئت وزیران در سال ۱۳۸۹ بنا به پیشنهاد بانک مرکزی، به همراه عقود استصناع و خرید دین به تسهیلات اعطایی بانک‌ها در «آیین‌نامه فصل سوم قانون عملیات بانکی بدون ربا»، الحاق کرد.

تعریف مرابحه

در آیین‌نامه اجرایی مرابحه آمده است:
«مرابحه قرارداد بیعی است که به موجب آن، فروشنده بهای تمام شده اموال و خدمات را به اطلاع متقاضی می‌رساند و سپس با افزودن مبلغ یا درصدی اضافی به عنوان سود، آن را به صورت نقدی، نسیه دفعی یا اقساطی، به اقساط مساوی و یا غیر مساوی در سررسید یا سررسیدهای معین به متقاضی بفروشد».
به عبارتی در تسهیلات مرابحه، بانک همانند تسهیلات فروش اقساطی، مال یا اموالی را تا سقف مبلغ تسهیلات از تولیدکنندگان یا فروشندگان به صورت نقد خریداری نموده، آن مال یا اموال را به صورت نسیه یا در مواردی به صورت نقد با لحاظ سود تسهیلات به مشتری می‌فروشد. اگر این عملیات به صورت وکالتی باشد همانند فروش اقساطی وکالتی، «مرابحه وکالتی» نامیده می‌شود.
برای مثال، اعلان می‌کند این کالا را به هزار تومان خریده است و حاضر است به هزار و صد تومان یا با ده درصد سود به مشتری بفروشد.

شباهت فروش اقساطی و مرابحه

در شرح قرارداد فروش اقساطی و جعاله گفته شد که مشتریان بانک‌ها اعم از خانوارها، بنگاه‌های اقتصادی و دولت، به صورت مستمر احتیاج به خرید انواع کالاها و خدمات پیدا می‌کنند و در موارد زیادی برای تامین مالی خرید، نیاز به استفاده از منابع بانکی دارند. گرچه قرارداد‌های فروش اقساطی و جعاله در کنار هم تا حدود زیادی این نیاز را تامین می‌کنند ـ به این بیان که بانک‌ها کالاها و خدمات مورد نیاز مشتریان را به صورت نقدی تهیه کرده و در قالب فروش اقساطی و جعاله اقساطی به مشتریان واگذار می‌کنند ـ اما محدودیت‌های فقهی و حقوقی این قراردادها از یک سو و محدودیت‌های آئین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های آن‌ها از سوی دیگر، سبب گردیده که این دو قرارداد نتوانند همه مطالبات مشروع و اقتصادی مشتریان را پوشش دهند.
گستره موضوعی قرارداد مرابحه از یک‌سو و تنوع شیوه‌های پرداخت آن از سوی دیگر و مهمتر از همه نگرش وسیع در تنظیم آئین‌نامه‌ و دستورالعمل اجرایی قرارداد مرابحه و کارت‌های اعتباری طراحی شده بر اساس مرابحه، همه محدودیت‌های فروش اقساطی و جعاله را از فراروی بانکداری برمی‌دارد به گونه‌ای که بانک‌ها می‌توانند همه نیازهای کالایی و خدماتی مشتریان را در صورت وجود توجیه اقتصادی تامین مالی کنند.

تفاوت مرابحه و فروش اقساطی

همان گونه که بیان شد اگر چه در بانک‌های کشور از فروش اقساطی به عنوان یکی از ابزارهای طراحی شده بر مبنای بیع نسیه، استفاده می‌شود لیکن مرابحه از لحاظ موضوع، دامنه کاربرد و تنوع در شیوه‌های پرداخت، جامع‌تر و کامل‌تر از فروش اقساطی است و می‌تواند جایگزین مناسبی برای آن باشد. برخی از مهمترین تفاوت‌های این دو ابزار بشرح زیر قابل ذکر است:
۱. فروش اقساطی به لحاظ کاربرد موضوعی فقط برای کالاهای محدود و معینی قابل استفاده است؛[1] در حالی‌که مرابحه منحصر به کالای خاصی نیست و می‌توان از آن برای تمامی کالاهای مصرفی و با دوام مورد نیاز خانوارها، مواد اولیه، کالاهای واسطه‌ای و سرمایه‌ای موسسات تولیدی، صنعتی و بازرگانی استفاده نمود.
۲. مرابحه علاوه بر پوشش گسترده کالاها برای خرید خدمات مورد نیاز خانوارها، موسسات تولیدی، صنعتی و حتی بازرگانی نیز قابل استفاده است، در حالی‌که در فروش اقساطی چنین امکانی وجود نداشت.
۳. از لحاظ شیوه پرداخت، فروش اقساطی عموما شیوه پرداخت اقساطی تدریجی را مورد توجه قرار داده است در حالی‌که مرابحه سایر شیوه‌های پرداخت در عقد بیع؛ اعم از بیع نقدی، بیع نسیه دفعی و بیع نسیه اقساطی را در برمی‌گیرد.
۴. از دیگر قابلیت‌های مرابحه می‌توان به امکان طراحی و انتشار اوراق مرابحه (صکوک مرابحه) بر اساس آن اشاره نمود.

گفتار هشتم ـ تسهیلات استصناع

مقدمه

یکی از قراردادهایی که امروزه کاربرد بسیار گسترده‌ای دارد قرارداد استصناع یا سفارش ساخت است. به‌گونه‌ای که این قراداد را می‌توان در زمره قراردادهای بسیار با اهمیت در عرصه اقتصادی امروز قرارداد و بسیاری از پروژه‌ها و طرح‌های کلان کشورها مانند خط‌های انتقال نفت و گاز، کارخانه‌های عظیم پتروشیمی، ذوب آهن، سدسازی و... را در چارچوب این قرارداد احداث کرد. تاکنون با عنوان قرارداد استصناع در سطح بین‌المللی احداث برج‌های اداری و مسکونی و تجاری، جاده و آزادراه، توسعه سامانه‌های برق، توسعه و تجهیز سامانه تصفیه آب، احداث پل‌ها و توسعه بندرها و... صورت عملی به خود گرفته است.
عقد استصناع مصداقی از قرارداد پیمانکاری است. زیرا هنگامی که پیمانکار خودش مواد و مصالح مورد نیاز را تهیه می‌نماید و با کار خود، کالای مورد نظر را ساخته و تحویل می‌دهد، عقد استصناع محقق می‌شود.

تعریف

معنای لغوی: سفارش ساخت چیزی را در لغت استصناع می‌گویند.[2]
معنای عرفی: استصناع عبارت است از اینکه کسی با صنعتگر (مثل نجّار) قرارداد ببندد که چیز مشخصی را در زمان معینی برایش بسازد.[3]
تعریف اصطلاحی: استصناع قراردادی است که به موجب آن یکی از طرفین در مقابل مبلغی معین، ساخت و تحویل چیز مشخصی در زمان معینی را نسبت به طرف دیگر به عهده (ذمّه) می‌گیرد.[4]
به عبارتی استصناع یا قرارداد سفارش ساخت، قراردادی بین دو شخص؛ اعم از حقیقی و حقوقی، مبنی بر تولید کالایی خاص یا اجرای پروژه‌ای با ویژگی‌های مشخص، در آینده است که سفارش‌گیرنده (پیمانکار) در ازای گرفتن مبالغی معین در زمان‌های توافق شده که بخشی از آن می‌تواند به صورت نقد و بخشی از آن به صورت اقساط به تناسب پیشرفت فیزیکی کار یا حتی مستقل از آن باشد، براساس زمان‌بندی کوتاه‌مدت یا بلندمدت به‌طور مثال از یک‌ساله تا ده‌ساله متعهد می‌شود مواد اولیه و کالاهای مورد نیاز برای اجرای پروژه را به‌طور مستقیم خود تهیه و در زمان مشخص کالا یا پروژه مورد نظر را ساخته و به سفارش دهنده تحویل دهد.

تسهیلات استصناع بانکی

بانک‌ها می‌تواند براساس قرارداد استصناع مدت‌دار متعهد به ساخت و تحویل کالاهای موردنیاز خانوارها مانند مسکن، ویلا، باغ، اتومبیل و... شود سپس براساس قرارداد استصناع نقد تعهد ساخت آن‌ها را به سازندگان سفارش دهد.
همچنین بانک‌ها می‌تواند براساس این قرارداد متعهد به ساخت و تحویل کالاهای مورد نیاز بنگاه‌های اقتصادی مانند کارخانه، خط تولید، ماشین‌آلات، و... شود سپس براساس قرارداد استصناع نقد تعهد ساخت آن‌ها را به سازندگان سفارش دهد.
بانک در قرارداد استصناعی که با مشتری می‌بندد نقش سازنده را ایفا می‌کند و در استصناعی که با سازندگان منعقد می‌کند نقش سفارش‌دهنده را ایفا می‌کند. مابه‌التفاوت قیمت استصناع نقد با استصناع مدت‌دار، سود بانک خواهد بود.
به‌طور مثال، بانک می تواند برای احداث مسکن و اجرای طرح‌های ساختمانی مورد نیاز متقاضیان از عقد استصناع استفاده کند. بدین‌گونه که بانک، مسکن با ویژگی‌های مشخص را احداث، سپس در قالب قرارداد فروش اقساطی به‌طور مثال پانزده ساله به متقاضیان واگذارد. و تا زمانی که واپسین قسط پرداخت نشود، سند در رهن بانک خواهد بود. مالک زمینی که مسکن در آن احداث می‌شود می‌تواند متقاضی یا بانک احداث کننده مسکن یا طرف ثالث باشد. در صورت سوم لازم است قرارداد خاصی بین مالک و بانک یا بین مالک و متقاضی منعقد شود و بانک در این صورت فقط عملیات احداث را در قالب عقد استصناع انجام خواهد داد. به همین صورت بانک می‌تواند ساخت هواپیما، کشتی، بندرها، بزرگراه‌ها و آزادراه‌ها و... را در قالب عقد استصناع عهده‌دار شود.

خودآزمایی

1- قرارداد مرابحه را تعریف کنید.
2- تفاوت مرابحه و فروش اقساطی را شرح دهید.
3- استصناع بانکی چیست؟ نقش بانک در این نوع قرارد داد را شرح دهید.

پی‌نوشت‌ها

[1]. در بخش نیازهای خانوار شامل خودرو و لوازم خانگی و در بخش موسسات تولیدی و صنعتی برای خرید وسایل تولید، ماشین آلات و تاسیسات، موارد اولیه، ابزار کار و لوازم.
[2]. فرهنگ فارسی عمید، ۱۲۶.
[3]. دکتر علی سالوسی، مجله مجمع الفقه السلامی، ج۷، جزء ثانی، ص ۲۶۱.
[4]. دکتر مصطفی الزحیلی، مجله مجمع الفقه السلامی، همان، ص ۳۰۷.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت

حجت‌الاسلام والمسلمین جواد عبادی