صله‌ی رحم و آثار مثبت آن

فصل نوزدهم: حسن سُلوک و خوش رفتاری با مردم| ۲

صله‌ی رحِم

صله‌ی رَحِم (رسیدگی به وضع خویشان و بستگان نَسَبی و پیوند مستمر با آنان) یکی دیگر از نشانه‌های اخلاق و سنن مرضیه‌ی اسلامی و انسانی و از علائم حسن سلوک و خوش‌رفتاری با مردم است. در اینجا پیرامون چند مطلب باید بحث شود:
۱. رحِم یعنی چه و ارحام چه کسانی هستند؟
۲. منظور از صله‌ی رحم چیست؟
۳. قرآن و صله‌ی رحم
۴. روایات و صله‌ی رحم
۵. آثار مثبت صله‌ی رحم
۶. قطع رحم و آثار سوء آن
۷. قطع رحم از نظر قرآن
۸. قطع رحم از نظر روایات

رَحِم یعنی چه؟

خویشاوندی بر دو گونه است:
۱. نَسَبی
۲. سببی
خویشاوندی نسبی پیوندی است که از طریق وحدت خون و رحِم پیدا می‌شود مانند پدر، مادر، برادر، خواهر، عمو، عمه، دایی، خاله، جدّ و جدّه و فرزندان آنها که اینها را خویشاوندان نسبی و ارحام می‌نامند و هر یک را به‌تنهایی رحم می‌گویند، و خویشاوندی سببی از طریق ازدواج و زناشویی به‌وجود می‌آید مانند خویشاوندیِ میان زن و شوهر و خویشان دو طرف.

صله‌ی رَحِم یعنی چه؟

پاسخ این است که انسان باید پیوند عاطفی خود را با خویشان نسبی (ارحام) استمرار بخشد و هیچگاه ارتباط و علاقه‌ی خود را با آنها قطع نکند و چون خویشاوندان انسان از جهت نیازهای انسانی و عاطفی متفاوتند در برابر هر نیاز، پاسخ متناسب بدهد: گاهی با یک تلفن رفع نیاز می‌شود و گاهی با هزینه‌ی میلیونها ریال هم رفع نیاز نمی‌گردد، تا نیاز چه و امکانات چه اندازه باشد، ولی آن چه مسلّم است قطع ارتباط با خویشاوندان نَسَبی به گونه‌ای که پیوند خویشاوندی کاملاً قطع شود از گناهان کبیره است. بنابراین، صله‌ی رَحِم به معنای مهربانی و رسیدگی نسبت به خویشان و نزدیکان است که از حقوق بیشتری نسبت به دیگران برخوردارند. به همین جهت، در فقه به ارحام و خویشان نَسَبی توجه زیادی مبذول شده است (و در مواردی که انسان حقوق مالی به عهده دارد اگر میان بستگان وی افراد نیازمند وجود داشته باشند باید آنها را بر دیگران مقدّم بدارد) و از آنجا که این‌گونه امور از مسائل فطری و سنن اجتماعی است اسلام روی آن تأکید دارد تا آنجا که قرآن کمک به بستگان را جزءِ حقوق مالی ثروتمندان محسوب می‌دارد و آنجا که سخن از کمک به اقوام و خویشان به میان آمده آن را به عنوان یک حق واجب ذکر کرده است و می‌فرماید:
وَ اتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ وَالْمِسْکینَ وَابْنَ السَّبیلِ وَلا تُبَذِّرْ تَبْذیراً.[1]
و حق نزدیکان را بپردازد و [همچنین] مستمند و وامانده در راه را، و هرگز اسراف و تبذیر مکن.
و در جای دیگر می‌فرماید:
فَاتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ وَالْمِسْکینَ وَابْنَ السَّبیلِ ذلِکَ خَیْرٌ لِلَّذینَ یُریدُونَ وَجْهَ اللهِ وَ اُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ.[2]
حق نزدیکان و مسکینان و در راه ماندگان را ادا کن. این برای آنها که رضای خدا را می‌طلبند بهتر است و چنین کسانی رستگارانند.
و خلاصه اینکه در مورد دیگر، آنجا که صفات مردم نیکوکار را بیان می‌کند، می‌فرماید:
... وَ اتَی الْمالَ عَلی‏ حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبی‏ وَ الْیتامی‏ وَ الْمَساکینَ وَ ابْنَ السَّبیلِ وَ السَّائِلینَ...[3]
... [نیکوکاران کسانی هستند که] مال خود را با تمام علاقه‌ای که به آن دارند به خویشاوندان و یتیمان و در راه واماندگان و سائلان و بردگان انفاق می‌کنند...
از این آیات استفاده می‌شود که صله‌ی رحِم آنگاه از مرحله‌ی «شعار» به مرحله‌ی «عمل» می‌رسد که هنگام نیاز خویشان و نزدیکان تا آنجا که انسان قدرت دارد نیاز آنان را برآورَد و از هر نوع کمکی که می‌تواند دریغ نورزد و این معنای صله‌ی رحِم است. برخی می‌پندارند که صله‌ی رحِم یعنی تنها به دیدار ارحام رفتن و از آنان احوالپرسی کردن؛ ولی باید دانست که صله‌ی رحِم تنها در دیدوبازدید خلاصه نمی‌شود بلکه باید پیوند خویشاوندی را با مهر و محبت و صفا و صمیمیت باقی بماند و چه بسا که برای بعضی از خانواده‌ها رفت‌وآمد موجب زحمت و ناراحتی شود، مخصوصاً اگر وسیله‌ی پذیرایی نداشته باشند.

قرآن و صله‌ی رحِم

از دیدگاه قرآن صله‌ی رحِم آنقدر اهمیّت دارد که خدای متعال آن را در ردیف پرستش خویش قرار داده که نشانه‌ی عظمت این امر است. در این مورد به آیاتی چند از قرآن اشاره می‌کنیم:
وَ اِذْ اَخَذْنا میثاقَ بنی ‌ِاسْرائیلَ لا تَعْبُدُونَ اِلاَّ اللهَ وَ بِالْوالِدَینِ اِحْساناً، وَ ذِی الْقُرْبى وَ الْیتامى وَ الْمَساكینِ...[4]
[و به یاد آورید] زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را پرستش نکنید و نسبت به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکی کنید...
و در جای دیگر می‌فرماید:
وَاعْبُدُوا اللهَ وَلا تُشْرِكُوا بِهِ شَیئاً وَ بِالْوالِدَینِ اِحْساناً وَ بِذِی الْقُرْبى وَالْیتامى وَالْمَساكینِ...[5]
و خدا را بپرستید و هیچ چیز را شریک او قرار ندهید، و به پدر و مادر نیکی کنید و نیز به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان...
و نیز در مورد دیگر از قرآن مجید نام ارحام بعد از نام خدا آمده است که فرمود:
... وَاتَّقُوا اللهَ الَّذی تَسائَلُونَ بِهِ وَالْاَرْحامَ اِنَّ اللهَ کانَ عَلَیْکُمْ رَقیبَاً.[6]
... از خدایی بترسید که [همگی به عظمت او معترفید و] وقتی چیزی از یکدیگر می‌خواهید نام او را می‌برید، [و نیز] از خویشاوندان خود مبُرید، زیرا خداوند مراقب شما است.
این همه تأکید و تشدید نسبت به صله‌ی رحِم در قرآن مجید و ذکر ارحام پس از نام خداوند متعال در آیه‌ی شریفه، کاشف از اهمیت صله‌ی رحِم در دین مقدس اسلام است و این همه تأکید بیان کننده‌ی آن است که ترک این واجب عواقب سوء و سرانجام ناخوشی در پی خواهد داشت.

صله‌ی رحم در روایات

در روایات نیز نسبت به این سنّت مرضیه تأکید و ترغیب و تشویق بسیار دیده می‌شود که پاره‌ای از آنها بدین شرح است:
شخصی به نام جمیل بن درّاج می‌گوید: از امام صادق علیه السلام درباره‌ی ارحام در آیه‌ی «وَاتَّقُوا اللهَ الَّذی تَسائَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحامَ» سؤال کردم، فرمود:
فَقالَ یَعْنیَ اَرْحامَ النَّاسِ إِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ اَمَرَ بِصِلَتِها وَ عَظَّمَها اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللهَ جَعَلَها مَعَهُ.[7]
آن ارحام مردم است که خداوند متعال به صله‌ی آن امر فرموده و آن را بزرگ داشته است. آیا نمی‌بینی که خدا آن [ارحام] را در ردیف [نام] خود قرار داده است؟

صله‌ی رحِم و آثار مثبت آن

طولانی شدن عمر:

از جمله‌ی آثار مثبت صله‌ی رحِم طولانی شدن عمر انسان است که توجّه شما را به چند حدیث جلب می‌کنیم:
امام هشتم علیه السلام فرمود:
یَکُونُ الرَّجُلُ یَصِلُ رَحِمَهُ فَیَکُونُ قَدْ بَقِیَ مِنْ عُمْرِهِ ثَلاثَ سِنینَ فَیُصَیِّرُهَا اللهُ ثَلاثینَ سَنَةً وَ یَفْعَلُ اللهُ ما یَشاءُ.[8]
چه بسا مردی که تنها سه سال از عمرش باقی مانده است اما به خاطر صله‌ی رحِمْ خداوند آن باقیمانده را سی سال می‌کند، و خدا آنچه را که می‌خواهد انجام می‌دهد.
در حدیث دیگری از آن بزرگوار می‌خوانیم که فرمود:
ما نَعْلَمُ شَیئاً یزیدُ فِى الْعُمْرِ إِلاّ صِلَةَ الرَّحِمِ، حَتّى أنَّ الرَّجُلَ یكُونُ أجَلُهُ ثَلاثَ سِنینَ فَیكُونُ وَصُولاً لِلرَّحِمِ فَیزیدُ اللهُ فى عُمْرِهِ ثَلاثینَ سَنَةً فَیجْعَلُها ثَلاثاً وَ ثَلاثینَ سَنَةً وَ یكُونُ أجَلُهُ ثَلاثاً وَ ثَلاثینَ سَنَةً، فَیكُونَ قاطِعاً لِلرَّحِمِ فَینْقُصُهُ اللهُ ثَلاثینَ سَنَةً وَ یجْعَلُ أجَلَهُ إلى ثَلاثِ سِنینَ.[9]
ما برای زیاد شدن عمر وسیله‌ای جز صله‌ی رحم نمی‌شناسیم. تا آنجا صله‌ی رحم در زیاد شدن عمر مؤثر است که شخصی که از عمرش سه سال مانده است به خاطر صله‌ی رحم خداوند سی سال بر عمرش می‌افزاید که مجموعاً سی و سه سال می‌شود، و کسی که از عمرش سی و سه سال تمام باقی مانده است، به‌واسطه‌ی قطع رحم، خداوند سی سال از عمرش برمی‌دارد و آن را به سه سال کاهش می‌دهد.
در روایت دیگری آمده است:
عَنْ أحَدِهِما قالَ: قالَ لی: یا مُیَسِّرُ إِنّی لَاَظُنُّکَ وَصُولاً لِقَرابَتِکَ قُلْتُ نَعَمْ جُعِلْتُ فِداکَ، لَقَدْ کُنْتُ فِی السُّوقِ وَ اَنَا غُلامٌ وَ اُجْرَتی دِرْهَمانِ وَ کُنْتُ أُعْطی واحِداً عَمَّتی وَ واحِداً خالَتی، فَقالَ: أَما وَ اللهِ لَقَدْ حَضَرَ أَجَلُکَ مَرَّتَیْنِ کُلُّ ذلِکَ یُؤَخَّرُ.[10]
امام باقر یا امام صادق علیهما السلام (تردید از راوی است) به شخصی به نام میسّر فرمود: گمان می‌کنم به خویشان خود نیکی می‌کنی؟ عرض کرد: آری، من در نوجوانی در بازار برای کسی کار می‌کردم و تنها دو درهم مزد می‌گرفتم؛ یک درهم را به عمّه و درهم دیگر را به خاله‌ی خود می‌دادم. آنگاه امام علیه السلام فرمود: به خدا سوگند، دو بار مرگت نزدیک شد ولی به خاطر این صله‌ی رحم به تأخیر افتاد.

زیاد شدن روزی:

اثر مثبت دیگری که صله‌ی رحم دارد زیاد شدن روزی انسان است که به روایاتی چند در این باره اشاره می‌کنیم:
امام سجاد علیه السلام در حدیثی از رسول گرامی صلّی الله علیه وآله وسلم نقل می‌کند که فرمود:
مَنْ سَرَّهُ اَنْ یَمُدَّ اللهُ فِی عُمْرِهِ وَ أَنْ یَبْسُطَ لَهُ فی رِزْقِهِ فَلْیَصِلْ رَحِمَهُ....[11]
هر کس که خوش دارد خدا عمر او را دراز کند و روزی‌اش را توسعه دهد باید صله‌ی رحم کند...
و در حدیث دیگری فرمود:
صِلَةُ الرَّحِمِ تَزیدُ فِی الْعُمْرِ وَ تَنْفِی الْفَقْرِ.[12]
صله‌ی رحم عمر را زیاد می‌کند و فقر و پریشانی را از بین می‌برد.
و باز فرمود:
مَنْ أحَبَّ أَنْ یُوَسَّعَ لَهُ فِی رِزْقِهِ وَ ینْسَیءَ لَهُ فِی أجَلِهِ فَلْیصِلْ رَحِمَهُ.[13]
کسی که دوست دارد روزی‌اش گسترده شود و اجلش به تأخیر بیفتد باید صله‌ی رحم کند.

پاک شدن اعمال:

در برخی از روایات یکی از آثار مثبت صله‌ی رحم، پاک شدن اعمال بیان شده است.
امام باقر علیه السلام فرمود:
صِلَهُ الْأَرْحامِ نُزَکّی الْأَعْمالَ وَ تَدْفَعُ الْبَلْوی وَ تُنْمِی الْأَمْوالَ وَ تُنْسِئُ لَهُ فی عُمُرِهِ وَ تُوَسِّعُ فی رِزْقِهِ وَ تُحَبِّبُ فی أَهْلِ بَیْتِهِ فَلْیَتَّقِ اللهَ وَلْیَصِلُ رَحِمَهُ.[14]
صله‌ی ارحام اعمال را پاک می‌کند، بلا را دور می‌سازد، اموال را برکت می‌دهد، عمر را دراز می‌کند، روزی را وسعت می‌بخشد و انسان را در میان خانواده و بستگانش محبوب می‌سازد. پس باید از خدا پروا کرد و صله‌ی رحم نمود.

آسانی حساب روز قیامت:

امام صادق علیه‌السلام فرمود:
صِلَةُ الرَّحِمِ تُهَوِّنُ الْحِسابَ یوْمَ الْقِیامَةِ وَ هِیَ مَنْسَأَةٌ فِی الْعُمْرِ و تَقی مَصارِعَ السُّوءَ.[15]
صله‌ی رحم حساب روز قیامت را آسان و عمر را طولانی می‌کند و از مرگ بد نگه می‌دارد.

آبادی شهرها:

در حدیث دیگری آن بزرگوار فرمود:
صِلَةُ الرَّحِمِ وَ حُسْنُ الْجِوارِ یعْمُرانِ الدِّیارَ وَ یزیدانِ فِى الْاَعْمارِ.[16]
صله‌ی رحم و خوش‌رفتاری با همسایه شهرها را آباد می‌کند و بر عمرها می‌افزاید.

صله‌ی رحم جزءِ دین است:

رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلم فرمود:
اُوصِی الشّاهِدَ مِنْ اُمَّتی وَ الْغائِبَ مِنْهُمْ وَ مَنْ فِی أَصْلابِ الرِّجالِ وَ أَرْحامِ النِّساءِ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ أَنْ یَصِلَّ الرَّحِمَ وَ إِنْ کانَتْ مِنْهُ عَلی مَسیرَةِ سَنَةٍ فَإِنَّ ذَلِکَ مِنَ الدّینِ.[17]
به حاضران امّت خود و غایبان آنان و کسانی که در پشت پدران و رحم مادران هستند سفارش می‌کنم که صله‌ی رحم کنند اگر چه به فاصله‌ی یک سال راه باشد، زیرا صله‌ی رحم جزءِ دین است.
این بود شمّه‌ای از آثار صله‌ی رحم. حال به آثار قطع رحم می‌پردازیم.

خودآزمایی

1- صله‌ی رَحِم یعنی چه؟
2- این همه تأکید نسبت به صله‌ی رحِم در قرآن مجید بیان کننده‌ی چیست؟
3- آثار مثبت صله‌ی رحِم را نام ببرید.

پی‌نوشت‌ها

[1]. اسراء / ۲۶.
[2]. روم / ۳۸.
[3]. بقره / ۱۷۷.
[4]. بقره / ۸۳.
[5]. نساء / ۳۶.
[6]. نساء / ۱.
[7]. تفسیر برهان، ج 1 / ص 338، حدیث 1؛ تفسیر الثقلین: ج 1 / ص 437، شماره‌ی 25؛ تفسیر صافی، چاپ اسلامیه، ج 1 / ص 329.
[8]. اصول کافی، ج 2 / ص 150، حدیث 3.
[9]. همان، ص ۱۵۲، حدیث ۱۷.
[10]. بحارالانوار، چاپ بیروت، ج 71 / ص 100.
[11]. اصول کافی، ج 2 / ص 156، حدیث 29.
[12]. بحارالانوار، چاپ بیروت، ج 71 / ص ۸۸.
[13]. مشکوة‌الانوار، ص ۱۶۶.
[14]. اصول کافی، ج 2 / ص 152، حدیث 13.
[15]. بحارالانوار، ج 71 / صص ۱۰۴ و ۱۳۲؛ اصول کافی، ج ۲ / ص ۱۵۷.
[16]. اصول کافی، ج ۲ / ص ۱۲۲، حدیث ۱۴.
[17]. مشکوة الانوار، ص 165؛ بحارالانوار: چاپ بیروت، ج 71 / ص 105؛ اصول کافی، ج 2 / ص 151، حدیث 5؛ محجّة البیضاء، ج 3 / ص 430.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت