تأسف امام علی(ع) از اندیشه‌ی سطحی مردم

فصل ششم: نصایح و مواعظ امام علی(ع)| ۴

موعظه‌ای در آینده‌‌نگری انسان

چند جمله‌ای از مولایمان امام امیرالمؤمنین(ع) موعظه بشنویم:
اِعْتَبِرْ بِما تَسْمَعُ وَ تَری.
«عبرت بگیر از آنچه كه می‌‌بینی و می‌‌شنوی».
درباره‌ی آینده‌ات اندكی بیندیش.
بَیتُكَ الْقَبْرُ. «سرانجام، خانه ‌ات قبر است».
بَیتُ الْاَهْوالِ وَ الْبَلاءِ. «خانه‌ی ترس و وحشت و پوسیدگی است».
غایتُكَ الْمَوْتُ. «منتهای سیر تو مرگ است».
یا قَلیلَ الْحَیاءِ.
ای آدم كم حیا! چرا از خدای به این كرم و رحمت حیا نمی‌‌كنی؟!

هشداری تكان‌دهنده

نقل شده است كه آن‌ حضرت این جملات را مكرّراً در میان مردم می‌‌فرمود، بلكه بنابر بعضی از نقل‌ها هر شب كه پاسی از شب می‌‌گذشت و موقع خواب مردم می‌‌رسید، آن بنده‌ بیدار خدا با ندایی كه اهل مسجد و همسایگان مسجد می‌‌شنیدند می‌‌فرمود:
تَجَهَّزُوا رَحِمَكُمُ اللهُ فَقَدْ نُودِی فِیكُمْ بِالرَّحِیلِ.
«ای بندگان خدا، خدا شما را رحمت كند! آماده‌ی رفتن بشوید. بار و بنه‌ی خود را ببندید كه بانگ الرحیل و فرمان كوچ صادر شده».
فَإنَّ أمَامَكُمْ عَقَبَةً كَئُوداً وَ مَنَازِلَ مَخُوفَةً مَهُولَةً...[1]
«سر راه شما گردنه‌های صعب‌‌العبور و منزل‌‌های ترس‌آور هولناك هست. خدا پدران شما را بیامرزد، قسمتی از اموالتان را پیش از خود بفرستید كه سود شما در آن است. همه را باقی نگذارید كه به زیان شماست».
فَاللهَ، اللهَ مَعْشَرَ الْعِبَادِ.
«ای بندگان خدا، خدا را در نظر بگیرید».
وَ أنْتُمْ سَالِمُونَ فِی الصِّحَّةِ قَبْلَ السُّقْمِ وَ فِی الْفُسْحَةِ قَبْلَ الضِّیقِ.
«هم‌اكنون كه بدنی سالم و فضایی وسیع دارید به فكر تأمین سعادت خود باشید».
فَاسْعَوا فِی فَكَاكِ رِقَابِكُمْ مِنْ قَبْلِ أنْ تُغْلَقَ رَهَائِنُهَا.[2]
بكوشید تا گردن‌‌هایتان در گرو آتش نرفته است، آنها را از گرفتاری‌‌های پس از مرگ برهانید.
أسْهِرُوا عُیونَكُمْ وَ أضْمِرُوا بُطُونَكُمْ.
«چشم‌ها را بیدار نگه دارید. تمام شب را نخوابید. شكم‌ها را لاغر كنید. از پرخوری بپرهیزید».
وَ اسْتَعْمِلُوا أقْدَامَكُمْ.
«برای حل مشكلات مردم قدم بردارید و تا می‌توانید گره گشایی كنید».
وَ أنْفِقُوا أمْوالَكُمْ.
از این اموالتان كه برای دیگران خواهد ماند استفاده كنید و در راه خدا انفاق كنید و به صندوق خدا بسپارید تا برای شما بماند. به هر صندوقی كه بسپارید از بین خواهد رفت و دیگران خواهند برد!
وَ خُذُوا مِنْ أجْسَادِكُمْ فَجُودُوا بِهَا عَلَیأنْفُسِكُمْ.
«از این بدنتان بگیرید و برای جانتان خرج كنید [این بدن می‌پوسد و طعمه‌ی مار و مور می‌شود]».
وَ لا تَبْخَلُوا بِهَا عَنْهَا.
«در مورد جانتان بخیل نباشید. به خاطر این بدن، روحتان را به تباهی نكشید».

عذرخواهی به درگاه حی سبحان

مولای ما امام امیرالمؤمنین(ع) گویی كه از طرف این بندگان جاهل نادان عذرخواهی از پیشگاه خداوند منّان كرده و می‌‌فرماید:
سُبْحَانَكَ خَالِقاً وَ مَعْبُوداً. «خدایا! تو منزّهی. این بندگان نادانند».
تو خانه‌ای مزّین به انواع زیبایی‌ها از قصور و اشجار و انهار آفریدی.
ثُمَّ أرْسَلْتَ دَاعِیاً یدْعُو إلَیهَا.
«آنگاه پیامبر بزرگوار خود را فرستادی كه بندگانت را به سوی آن دعوت كند».
ولی این مردم:
فَلا الدَّاعِی أجَابُوا وَ لا فِیما رَغَّبْتَ اِلَیهِ رَغِبُوا.
«نه گوش به حرف آن دعوت كننده دادند و نه نسبت به آن‌‌چه كه دعوتشان كرده‌ای؛ اظهار اشتیاق نمودند»!!
بلكه:
أقْبَلُوا عَلی جِیفَةٍ قَدِ افْتَضَحُوا بِأكْلِهَا.
«هجوم آوردند به مردار گندیده‌ی دنیا و خود را با خوردن آن رسوا و مفتضح ساختند».
برای رسیدن به آن، شكم یكدیگر را می‌‌درند، آبروی هم را می‌ریزند، تهمت‌ها به هم می‌‌زنند، هتّاكی‌ها می‌‌كنند.

گریه از غفلت دوستان

گریه كردن مرد آن هم مردی مثل علی(ع) آن هم در بازار، كار ساده‌ای ‌نیست. در واقع اعلان خطر می‌‌كند كه این چنین زندگی توأم با غفلت از عوالم پس از مرگ؛ پیامد سنگینی دارد.
ثُمَّ قالَ یا عَبیدَ الدُّنْیا وَ عُمّالَ اَهْلِها إذا كُنْتُمْ بِالنَّهارِ تَحْلِفوُنَ وَ بِاللَّیلِ فی فِراشِكُمْ تَناموُنَ وَ فی خِلالِ ذلِكَ عَنِ الْاخِرَةِ تَغْفُلُونَ فَمَتی تُجَهِّزوُنَ الزّادَ وَ تُفَكِّروُنَ فی الْمَعادِ.
«ای دنیا پرستان و ای مزدوران دنیا داران! وقتی بنا بشود در روز به خرید و فروش توأم با قسم مشغول باشید و شب در بستر خواب بیارمید و در خلال این مدّت، از آخرت در حال غفلت باشید، پس كی می‌‌خواهید بار سفر ببندید و درباره‌ی معاد بیندیشید»؟
یكی جلو آمد و گفت:
یا اَمیرالْمُؤمِنینَ اِنَّهُ لا بُدَّ لَنا مِنَ الْمَعاشِ فَكَیفَ نَصْنَعُ.
«ما ناچاریم به كسب معاش بپردازیم، پس چه كار بكنیم؟ فرمود»:
اِنَّ طَلَبَ الْمَعاشِ مِنْ حِلِّهِ لا یشْغَلُ عَنْ عَمَلِ الْاخِرَةِ.
«تحصیل معاش از راه حلالش، آدمی ‌را از كار آخرت باز نمی‌‌دارد».
فَاِنْ قُلْتَ لابُدَّ لَنا مِن الْاِحْتِكارِ لَمْ تَكُنْ مَعْذوراً.[3]
«اگر می ‌گویی ما ناچاریم احتكار كنیم، معذور نخواهی بود».
آنگاه این آیه را تلاوت فرمود:
فأمَّا مَنْ طَغی * وَ آثَرَ الْحَیاةَ الدُّنْیا * فَإنَّ الْجَحِیمَ هِی الْمَأوی.[4]
«هر كس نافرمانی كند و دنیا را بر آخرت ترجیح دهد، جهنّم مأوا و جایگاه او خواهد بود [اگر چه در زمره‌ی دوستان من به حساب آید]».
البتّه چون حبّ علی در جان ما هست، ما را درآتش مخلّد نخواهند كرد. قلبی كه حبّ علی دارد در آتش جهنّم مخلّد نخواهد بود. امّا آلودگی‌‌ها را باید شستشو دهند و پاك كنند تا مشمول شفاعت گردند. آخر دین خدا حدود دارد.
...تِلْكَ حُدُودُ اللهِ وَ مَنْ یتَعَدَّ حُدُودَ اللهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ...[5]

تأسّف از اندیشه‌ی سطحی مردم

امیرالمؤمنین(ع) می‌‌فرماید: انبیاء(ع) طبیب دوّار هستند ولی یاللاسف كه مردم متوجّه آن نمی‌شوند و تشخیص مصالح نمی‌دهند!!
لَمْ یسْتَضِیئُوا بِأضْواءِ الْحِكْمَةِ.
(از روشنی‌‌های حكمت و عرفان استفاده نكرده‌اند)!
وَ لَمْ یقْدَحُوا بِزِنَادِ الْعُلُومِ الثَّاقِبَةِ فَهُمْ فِی ذَلِكَ كَالْأنْعَامِ السَّائِمَةِ وَ الصُّخُورِ الْقَاسِیةِ.
«و با آتش‌‌زنه‌های علوم و معارف درخشان آتش نیفروخته‌اند. مانند چارپایان چرنده‌ای هستند كه در بیابان مشغول چریدن می‌‌باشند و جز پر كردن شكم همّی ندارند و مانند تخته سنگ‌‌های سخت هستند كه چیزی را درك نمی‌‌كنند».
قَدِ انْجَابَتِ السَّرَائِرُ لِأهْلِ الْبَصَائِرِ وَ وَضَحَتْ مَحَجَّةُ الْحَقِّ لِخَابِطِهَا.[6]
«برای آنان كه اهل بصیرتند نهان‌ها آشكار و راه حقّ برای اشتباه كننده هویدا گشته است».
آنگاه امام(ع) مردم زمان خود را سخت توبیخ كرد و فرمود:
مَا لِی أرَاكُمْ أشْبَاحاً بِلا أرْوَاحٍ وَ أرْوَاحاً بِلا أشْبَاحٍ.
«چه شده است كه شما را پیكرهایی بدون جان و جان‌‌هایی بدون پیكر می‌بینم».
بعضی مانند مرده‌ها از درك حقایق عاجزند و بعضی دیگر می‌فهمند؛ امّا در مقام عمل و مبارزه‌ی با دشمن كوتاهی می‌‌كنند و از خود حركتی نشان نمی‌‌دهند!
وَ نُسَّاكاً بِلا صَلاحٍ. «عبادت كنندگانی هستید بدون پرهیزكاری».
وَ تُجَّاراً بِلا أرْبَاحٍ. «بازرگانانی بدون سود»!
دیندار هستید، امّا دیندار فهمنده‌ای نیستید! موازین دینداری را خوب نفهمیده‌‌اید! تجارت می‌‌كنید امّا سودی نمی‌برید. عمر خود را تلف می‌‌كنید سرمایه‌‌های جوانی و صحّت و سلامت بدن را تباه می‌‌سازید.
وَ أیقَاظاً نُوَّماً. «بیدارانی هستید كه به خواب رفته‌اید».
وَ شُهُوداً غُیباً. «در عین آنكه حاضرید، غایبید».
از حیث بدن حاضر و امّا از حیث دل غائبید. مانند شاگردی هستید كه فكرش سر كلاس نیست. شاگردِ لاابالی، سر كلاس می‌‌نشیند و معلّم هم درس می‌گوید امّا او بازیگوشی می‌‌كند و فكرش جای دیگری است. این «شاهد غایب» است.
وَ نَاظِرَةً عَمْیاءَ. «در عین اینكه نگاه می‌‌كنند نمی‌بینند».
وَ سَامِعَةً صَمَّاءَ. «شنوای ناشنوا»!
وَ نَاطِقَةً بَكْمَاءَ.[7] «گویای لال هستند»!
از گفتن سخن حقّ استنكاف می‌‌ورزند!
وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلاً أصْحابَ الْقَرْیةِ إذْ جاءَ‌هَا الْمُرْسَلُونَ.[8]
و برای این مردم، ماجرای اهالی آن شهر را بیان كن؛ هنگامی كه فرستادگان الهی به سوی آنان آمدند.
إذْ أرْسَلْنا إلَیهِمُ اثْنَینِ فَكَذَّبُوهُما فَعَزَّزْنا بِثالِثٍ فَقالُوا إنَّا إلَیكُمْ مُرْسَلُونَ.[9]

هشداری دیگر

این چند جمله را هم به عنوان موعظه از مولایمان امیرالمؤمنین(ع) بشنویم:
عِبَادَ اللهِ اللهَ اللهَ فِی أعَزِّ الْأنْفُسِ عَلَیكُمْ وَ أحَبِّهَا إِلَیكُمْ.[10]
«ای بندگان خدا! خدا را به حساب بیاورید. از عذاب او بترسید. درباره‌ی عزیزترین و محبوبترین كس در نزد خودتان كه خودتان هستید، رفق و مدارا كنید و خود را به عذاب خدا مبتلا نسازید».
فَأفِقْ أیهَا السَّامِعُ مِنْ سَكْرَتِكَ وَ اسْتَیقِظْ مِنْ غَفْلَتِكَ.[11]
«ای شنونده! از مستی‌‌ات به هوش بیا و ای غنوده‌ی در خواب غفلت! از خواب بیدار شو».
وَ أنْعِمِ الْفِكْرَ فِیمَا جَاءَكَ عَلَی لِسَانِ النَّبِی الْاُمِّی(ص) مِمَّا لا بُدَّ مِنْهُ وَ لا مَحِیصَ عَنْهُ.
«خوب بیندیش در آن ‌چه كه از جانب خدا به زبان پیامبر خدا به سوی تو آمده كه چاره و گریزی از پذیرش آن نمی‌باشد.
وَ ضَعْ فَخْرَكَ وَ احْطُطْ كِبْرَكَ وَ اذْكُرْ قَبْرَكَ فَإنَّ عَلَیهِ مَمَرَّكَ.[12]
«فخر و كبر و ناز و خودپسندی را از خود دور كن. گور خود را به یاد آور كه بر آن گذر خواهی كرد».
اَللهَ اَللهَ عِبادَاللهِ قَبْلَ جُفُوفِ الاَقْلامِ وَ تَصَرُّمِ الاَیامِ وَ لُزُومِ الآثامِ.
«از خدا پروا كنید. از خدا بترسید. ای بندگان خدا! [به فكر پس از مرگتان باشید] پیش از اینكه قلم‌های نویسندگان اعمال خشك شود و ایام عمر سپری گردد و گناهان دامنگیر شوند».
ألا وَ إِنِّی لَمْ أرَ كَالْجَنَّةِ نَامَ طَالِبُهَا وَ لا كَالنَّارِ نَامَ هَارِبُهَا.[13]
«آگاه باشید كه من هیچ نعمتی را مانند بهشت ندیده‌ام كه خواهان آن در خواب باشد و هیچ عذابی را مانند آتش دوزخ ندیده‌ام كه گریزان از آن در خواب باشد»!!
أسْهِرُوا عُیونَكُمْ وَ أضْمِرُوا بُطُونَكُمْ وَ اسْتَعْمِلُوا أقْدَامَكُمْ وَ أنْفِقُوا أمْوالَكُمْ.[14]
«چشم‌ها را بیدار نگه دارید و شكم‌ها را لاغر كنید و قدم‌های خود را به كار گیرید و از اموال خویش انفاق كنید».
لِلّهِ آبَاؤُكُمْ فَقَدِّمُوا بَعْضاً یكُنْ لَكُمْ وَ لا تُخْلِفُوا كُلّاً فَیكُونَ عَلَیكُمْ.[15]
«خدا پدران شما را بیامرزد. قسمتی از اموالتان را پیش بفرستید [در راه خدا انفاق كنید] تا برای شما بماند و نافع به حالتان گردد. تمام آن را به پس از خود نگذارید كه زیان بخش به حالتان باشد».

خودآزمایی

1- دو موعظه‌ای در آینده‌‌نگری انسان از حضرت علی(ع) بیان کنید.
2- علت گریه كردن حضرت علی(ع) چه بود؟
3- حضرت علی(ع) مردمی که دارای اندیشه‌ای سطحی بودند را به چه چیزی تشبیه کردند؟

پی‌نوشت‌ها

[1]ـ نهج‌البلاغه‌ی فیض، صفحه‌ی ۳۲۱.
[2]ـ همان، صفحه‌ی ۲۶۶.
[3]ـ بحارالانوار، جلد۷۷، صفحه‌ی ۴۲۲.
[4]ـ سوره‌ی نازعات، آیات۳۷تا۳۹.
[5]ـ سوره‌ی طلاق، آیه‌ی۱.
[6]ـ نهج‌البلاغه‌ی فیض، خطبه‌ی ۱۰۷.
[7]ـ سوره‌ی یاسین، آیه‌ی۱۳.
[8]ـ همان، آیه‌ی۱۴.
[9]ـ نهج‌البلاغه‌ی فیض، خطبه‌ی ۱۰۷.
[10]ـ همان، خطبه‌ی ۱۵۶.
[11]ـ همان، خطبه‌ی ۱۵۲، قسمت۴.
[12]ـ نهج‌البلاغه‌ی فیض، خطبه‌ی ۱۵۲.
[13]ـ همان، خطبه‌ی ۲۸.
[14]ـ همان، خطبه‌ی ۱۸۲، قسمت۳.
[15]ـ همان، خطبه‌ی ۱۹۴.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت