کد مطلب: ۵۴۱۱
تعداد بازدید: ۸۰۳
تاریخ انتشار : ۰۳ ارديبهشت ۱۴۰۱ - ۱۷:۲۱
شرح دعای مکارم‌الاخلاق| ۱۱۴
زیان‌های فردی ناشی از سوء ظنّ، خود به تنهایی می تواند بر روی جامعه تأثیرات سوئی به جای بگذارد، چراکه جامعه از کنار هم قرار گرفتن آحاد مردم تشکیل می شود و بدین جهت بیماری و سلامت افراد، خواسته یا ناخواسته بر روی دیگران و محیط اجتماعی اثرگذار خواهد بود.

در نوشتار قبل در مورد زیان‌های سوء ظنّ افراطی نسبت به خود و سوء ظنّ نسبت به خداوند متعال سخن گفتیم. همچنین زیان های فردی سوء ظنّ به مردم را بررسی کردیم. اینک به ادامه بحث می پردازیم.


2- زیان‌هاى اجتماعی سوء ظن به مردم:‏


زیان‌های فردی ناشی از سوء ظنّ، خود به تنهایی می تواند بر روی جامعه تأثیرات سوئی به جای بگذارد، چراکه جامعه از کنار هم قرار گرفتن آحاد مردم تشکیل می شود و بدین جهت بیماری و سلامت افراد، خواسته یا ناخواسته بر روی دیگران و محیط اجتماعی اثرگذار خواهد بود. امّا جدای از زیان های فردی سوء ظنّ که تأثیرات سوء خود را بر جامعه می گذارد، دسته ای از زیان های سوء ظنّ هستند که به طور مستقیم اثرات نامطلوبی بر اجتماعات انسانی دارند. اکنون به بیان برخی از آن ها می پردازیم:
1- تفرقه و جدایی: یكى از زیان بارترین نتایج سوء ظن این است كه رشته الفت و مودّت مردم را از هم مى ‏گسلد و بین آنان تفرقه و جدایى به وجود مى ‏آورد. حضرت على علیه السّلام فرمودند:

«مَنْ‏ غَلَبَ‏ عَلَیهِ‏ سُوءُ الظَّنِ‏ لَمْ یتْرُكْ بَینَهُ وَ بَینَ خَلِیلٍ صُلْحاً[1]/

بر هر كس بدگمانى غلبه كند هر گونه صلح و صفا بین او و دوستانش از بین مى ‏رود.[2] یعنى به سبب بدگمانى همه دوستان خود را چنان برنجاند كه جاى صلح و آشتى نگذارد.[3] امیر المؤمنین علیه السّلام در نامه ای به امام مجتبی علیه السّلام می فرمایند:

«لَا یعْدِمْكَ‏ مِنْ‏ حَبِیبٍ‏ سُوءُ ظَنِّ». مراقب باش سوء ظنّ دوستی را از تو نستاند.[4]


2- پرهیز از همکاری و مشارکت اجتماعی:

 

بدبینى و سوء ظن بزرگ ترین مانع همكاری هاى اجتماعى است و انسان را به زندگى فردى، گوشه‏ گیرى و انزوا و تك‏ روى و مفاسد ناشى از این صفات مى‏ كشاند، سوء ظن نمى ‏گذارد كه انسان به دیگرى اعتماد كند و پایه همكارى با او را بریزد و با كمك او به حل مشكلات بشتابد.[5] علی علیه السّلام در این رابطه فرموده اند:

«شَرُّ النَّاسِ‏ مَنْ‏ لَا یثِقُ‏ بِأَحَدٍ لِسُوءِ ظَنِّهِ‏ وَ لَا یثِقُ بِهِ أَحَدٌ لِسُوءِ فِعْلِهِ». بدترین مردم کسی است که به خاطر سوء ظنّی که دارد، به هیچ کس اعتماد نمی کند و کسی هم به خاطر اعمال بدش به او اعتماد نمی کند.[6]


3- تجسّس:

 

سوء ظن انسان را به تجسس در حال دیگران وامى ‏دارد و «تجسّس» سرچشمه غیبت و مفاسد ناشى از آن خواهد گردید[7]، قرآن مجید در آیه 12 سوره حجرات به این حقیقت اشاره فرموده است:

«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا یغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً...». اى كسانى كه ایمان آورده ‏اید! از بسیارى از گمان ها بپرهیزید، چرا كه بعضى از گمان ها گناه است و هرگز (در كار دیگران) تجسّس نكنید و هیچ یك از شما دیگرى را غیبت نكند.[8] در حقیقت گمان بد عاملى است براى جستجوگرى، و جستجوگرى عاملى است براى كشف اسرار و رازهاى نهانى مردم، و آگاهى بر این امور سبب غیبت مى ‏شود كه اسلام از معلول و علّت همگى نهى كرده است. اسلام هرگز اجازه نمى ‏دهد كه رازهاى خصوصى آن ها فاش شود. و به تعبیر دیگر اسلام مى ‏خواهد مردم در زندگى خصوصى خود از هر نظر در امنیت باشند. بدیهى است اگر اجازه داده شود هر كس به جستجوگرى در باره دیگران بر خیزد حیثیت و آبروى مردم بر باد مى ‏رود، و جهنمى به وجود مى ‏آید كه همه افراد اجتماع در آن معذّب خواهند بود.[9]


4- تلخی زندگی:

 

فرد بدبین زندگی را بر خود و خانواده خود تلخ می کند. این شخص دچار نوعی وسواس شده و همه چیز را نشانه خیانت می داند و همواره در فکر این است که مدرکی جهت خیانت پیدا کند؛ لذا سلام، گفتگو، اظهار علاقه، نامه، پاسخ تلفن و... را دلیل خیانت می داند. مولا علی علیه السّلام فرموده اند:

«مَنْ‏ سَائَتْ‏ ظُنُونُهُ‏ اعْتَقَدَ الْخِیانَةَ بِمَنْ لَا یخُونُهُ». کسی که بدگمان باشد نسبت به کسی که به او خیانت نکرده بدبین می شود و او را خائن می پندارد.[10] از نظر فرد بدبین، اغلب رفتارهای همسر مشکوک و نادرست است و همین خیال واهی موجب اعتراض های بی اساس، پرخاشگری ها و دخالت های ناروا می شود. درصد بسیاری از طلاق ها در رابطه با سوء ظن نسبت به همسر است که از حرکات و رفتارهای مشکوک یا روابط نامشروع گذشته یکدیگر سرچشمه می گیرد.[11]
5- دشمنی و نزاع: بدبینى سرچشمه عداوت ها و گاهى مایه اصلى جنگ ها و نزاع هاى خونین مى‏ شود. چه بسیار خانواده‏ ها كه بر اثر بدبینى از هم متلاشى شده و چه بسیار رجال لایق و با شخصیت كه با یك گمان بد در باره آن ها، به قتل رسیده ‏اند. و گاهى گمان بد آتش جنگ هاى بزرگى را روشن ساخته است. در شأن نزول آیه 6 از سوره حجرات که می فرماید:

«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَینُوا أَنْ تُصِیبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلى‏ ما فَعَلْتُمْ نادِمِینَ/ اگر شخص فاسقى خبرى براى شما بیاورد، درباره آن تحقیق‏ كنید، مبادا به گروهى از روى نادانى آسیب برسانید و از كرده خود پشیمان شوید»، مى ‏خوانیم كه: بدبینى و سوء ظن «ولید بن عقبه» نزدیك بود موجب نابودى یك طایفه گردد، و قرآن مجید با دستور به «تبین» و تحقیق جلوی این فاجعه بزرگ را گرفت. (البته در مورد ولید بعضى احتمال تعمّد هم داده ‏اند).[12] امیر المؤمنین علیه السّلام می فرمایند:

«سُوءُ الظَّنِ‏ یفْسِدُ الْأُمُورَ وَ یبْعَثُ عَلَى الشُّرُورِ». بدبینی امور را فاسد کرده و شرور را بر می انگیزد.[13]
6- ترویج روحیه نفاق و دوروئی: سوء ظن، محبت و دوستى را خاموش و نفاق و دو رویى را در میان دوستان پرورش مى‏ دهد، زیرا چنین كسى در ظاهر ناچار است تظاهر به دوستى با رفقاى خود كند در حالى كه در باطن چنین نیست و نسبت به آن ها بدبین مى ‏باشد، و همین طرز رفتار موجب پرورش روح نفاق و دو رویى خواهد گردید.[14]


موارد استثناء در سوء ظنّ


بى‏ تردید زشتى سوء ظن، هر چند به عنوان یك قاعده كلى مورد قبول می باشد، امّا استثنائاتى نیز دارد كه در روایات اسلامى به آن اشاره شده است از جمله:
الف) هرگاه فساد در محیطى به صورت یك خوى غالب درآید، و آلودگان غلبه پیدا كنند، حسن ظن در چنین شرائطى نه تنها از فضایل اخلاقى نیست، بلكه ممكن است انسان را گرفتار عواقب ناگوارى كند. لذا در روایات اسلامى نسبت به این موضوع هشدار داده شده است. در حدیثى از امیر مؤمنان على علیه السلام مى ‏خوانیم:

«إِذَا اسْتَوْلَى‏ الصَّلَاحُ‏ عَلَى‏ الزَّمَانِ‏ وَ أَهْلِهِ‏ ثُمَّ أَسَاءَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ لَمْ تَظْهَرْ مِنْهُ حَوْبَةٌ فَقَدْ ظَلَمَ وَ إِذَا اسْتَوْلَى الْفَسَادُ عَلَى الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ فَأَحْسَنَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ فَقَدْ غَرَّرَ». هنگامى كه صلاح و دوستى بر زمان و اهلش غالب شود، سپس (اگر) كسى نسبت به دیگرى كه گناهى از او آشكار نشده است سوء ظن پیدا كند، ظلم و ستم كرده است، و هرگاه فساد بر زمان و اهلش چیره گردد، و در این حال كسى به دیگرى حسن ظن پیدا كند، خود را فریب داده است.‏[15]
حدیثى كه از رسول خدا صلّى الله علیه و آله نقل شده مى ‏فرماید:

«احْتَرِسُوا مِنَ النَّاسِ بِسُوءِ الظَّنِّ». با سوء ظن در برابر مردم از خود پاسدارى كنید.[16] نیز ممكن است اشاره به چنین زمان و چنین حال و احوالى باشد. وگرنه سوء ظن به عنوان یك اصل هرگز مورد ستایش نیست. از این دست روایات در مجموع چنین استفاده مى ‏شود كه در محیط هاى نسبتاً سالم، اصل را باید بر حسن ظن گذارد، و به عكس در محیط هاى فاسد، اصل را باید بر سوء ظن گذاشت. البته نه به این معنى كه انسان چیزى را ندانسته به كسى نسبت دهد، بلكه در چنین زمانى باید احتیاط را از دست ندهد، که مبادا گرفتار زیان ‏هاى جبران ‏ناپذیر شود. البته حتّى در زمان ‏هاى فاسد هم باید افراد را گروه بندى كرد، افراد ظاهر الصّلاح كه در صف خوبان قرار دارند و خلاف روشنى از آن ها دیده نشده، نباید مورد سوء ظن واقع شوند. ولى گروه‏ هایى كه در صف مفسده انگیزان قرار گرفته ‏اند، و كارهاى خلاف از آن ها مكرر دیده شده، هرگز نباید نسبت به حركات آن ها خوش بین بود.[17]
ادامه این بحث را در نوشتار بعد دنبال خواهیم کرد، ان شاء الله.


خودآزمایی


1- چهار مورد از زیان های اجتماعی سوء ظن را بیان کنید؟
2- یکی از موارد استثناء سوء ظنّ را شرح دهید؟

پی‌نوشت‌ها

 

[1] عیون الحكم و المواعظ (للیثی) ص 433.
[2] نقطه هاى آغاز در اخلاق عملى ص 173.
[3] شرح آقا جمال خوانسارى بر غرر الحكم و درر الكلم ج ‏5 ص 406.
[4] تحف العقول ص 84.
[5] زندگى در پرتو اخلاق ص 123. (با تلخیص)
[6] عیون الحكم و المواعظ (للیثی) ص 295.
[7] زندگى در پرتو اخلاق ص 123.
[8] ترجمه مکارم.
[9] تفسیر نمونه ج ‏22 ص 184 و 185. (با تصرّف و تلخیص)
[10] عیون الحكم و المواعظ (للیثی) ص 436.
[11] پایگاه اطلاع رسانی حوزه، پیامدهای سوء ظن (اکبری، محمود).
[12] زندگى در پرتو اخلاق ص 123.
[13] عیون الحكم و المواعظ (للیثی) ص 283.
[14] زندگى در پرتو اخلاق ص 124. (با تصرّف)
[15] نهج البلاغه، كلمات قصار، حدیث 114.
[16] تحف العقول ص 54.
[17] اخلاق در قرآن ج ‏3 ص 344 و 345. (با تصرّف و تلخیص)


دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
حجت‌الاسلام مسلم زکی‌زاده

ارسال نظر
نام:
ایمیل:
* نظر: