دفاع از كیان اسلام و حفظ حدود و ثغور آن، فداكارى و از خودگذشتگى مى خواهد. لذا در شرع مقدس اسلام، امر به جهاد شده است و قرآن، مجاهدان در راه حق را بر آنان كه از زیر بار جهاد، شانه خالى مى كنند، برترى داده است. فضائل و مناقب امیر المومنین علیه السلام منحصر به یك یا ده یا صد فضیلت نیست، چنانچه خطیب خوارزمى از رسول خدا صلى الله علیه و آله نقل کرده است، «لَوْ أَنَّ الرِّیاضَ أَقْلَامٌ وَ الْبَحْرَ مِدَادٌ وَ الْجِنَّ حُسَّابٌ وَ الْإِنْسَ كُتَّابٌ مَا أَحْصَوْا فَضَائِلَ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ»، اگر تمام جنگل ها قلم شوند و دریاها جوهر شوند و جنیان این فضائل را حساب کنند و تمام مردم بنویسیند نمی توانند فضائل علی بن ابی طالب را بشمارند[1].
آب دریا را اگر نتوان كشید / هم بقدر تشنگى باید چشید
به همین جهت در ادامه درس قبل در تبیین افضلیت امیر المؤمنین علیه السلام، در این درس به قسمتی از فضائل ایشان اشاره خواهیم کرد.
اشجع بودن امام امّت
به طور كلى تمام معیارهاى ارزش و فضیلت یك انسان بر دیگران نزد تمام عقلا و المسلمین و صحابه پیامبر (صلّى اللّه علیه و آله و سلم) در امیر المومنین علیه السلام جمع بوده است.[2] دفاع از كیان اسلام و حفظ حدود و ثغور آن، فداكارى و از خودگذشتگى مى خواهد. لذا در شرع مقدس اسلام، امر به جهاد شده است و قرآن، مجاهدان در راه حق را بر آنان كه از زیر بار جهاد، شانه خالى مى كنند، برترى داده است:
«فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ عَلَى الْقاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً»، خداوند، مجاهدان را بر قاعدان، با پاداش عظیمى برترى بخشیده است[3]. جهاد و فداكارى، در سایه شجاعت و قوت قلب، حاصل مى گردد و اگر امام جامعه، خود ترسو باشد، مسلّما امت هم ترسو خواهند شد و راه براى نفوذ عوامل بیگانه، باز مى شود و از این رهگذر، آفات مختلفى دامن گیر جامعه اسلامى خواهد شد.
بنا بر این، شجاع بودن والى، امرى بدیهى است كه احتیاج به استدلال ندارد، اما اشجع بودن، از آن جهت مطلوب است كه اگر در میان جامعه اسلامى، كسانى باشند كه از امام جامعه، شجاع تر باشند، مسلّما دل هاى مردم از روى اخلاص، در پى امام جامعه نخواهد بود و هدف از امامت كه پیشوایى جامعه اسلامى است، محقق نخواهد شد. علاوه بر این، قبح تقدیم مفضول، ایجاب مى كند كه امام، اشجع باشد.[4]
لیلة المبیت
خداوند متعال در قرآن کریم فرموده است:
«وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ»، بعضى از مردم (با ایمان و فداكار، همچون على ع در" لیلة المبیت" به هنگام خفتن در جایگاه پیغمبر ص)، جان خود را به خاطر خشنودى خدا مى فروشند، و خداوند نسبت به بندگان مهربان است[5].
شأن نزول آیه
مفسر معروف اهل تسنن «ثعلبى» مى گوید: هنگامى كه پیغمبر اسلام تصمیم گرفت مهاجرت كند، براى اداى دین هاى خود و تحویل دادن امانت هایى كه نزد او بود، على ع را به جاى خویش قرار داد و شب هنگام كه مى خواست به سوى غار" ثور" برود و مشركان اطراف خانه او را براى حمله به او محاصره كرده بودند، دستور داد على ع در بستر او بخوابد و پارچه سبز رنگى (برد حضرمى) كه مخصوص خود پیغمبر بود روى خود بكشد. در این هنگام خداوند به" جبرئیل" و" میكائیل" وحى فرستاد كه من بین شما برادرى ایجاد كردم و عمر یكى از شما را طولانى تر قرار دادم، كدام یك از شما حاضر است ایثار به نفس كند و زندگى دیگرى را بر خود مقدم دارد؟ هیچ كدام حاضر نشدند.
به آنها وحى شد اكنون على ع در بستر پیغمبر خوابیده و آماده شده جان خویش را فداى او سازد. به زمین بروید و حافظ و نگهبان او باشید. هنگامى كه جبرئیل بالاى سر و میكائیل پایین پاى على ع نشسته بودند، جبرئیل مى گفت:" به به آفرین بر تو اى على! خداوند به واسطه تو بر فرشتگان مباهات مى كند". در این هنگام آیه فوق نازل گردید و به همین دلیل آن شب تاریخى به نام" لیلة المبیت" نامیده شده است. خداوند در این آیه می فرماید: از میان مردم كسانى هستند كه جان خود را در برابر خشنودى خدا مى فروشند، و خداوند نسبت به بندگانش مهربان است. در مقابل مردمى خودخواه و خودپسند و لجوج و معاند بودند كه از راه نفاق در بین مردم آبرویى كسب مى كردند، و در ظاهر خود را مؤمن و خیرخواه نشان مى دادند، اما كردارشان پرده از روى گفتارشان بر مى داشت چرا كه جز فساد در زمین و نابود كردن حرث و نسل كار دیگرى نداشتند. ولى این گروه تنها با خدا معامله مى كنند و هر چه دارند حتى جان خود را به او مى فروشند و جز رضا و خشنودى او چیزى خریدار نیستند. و با فداكارى و ایثار آنهاست كه امر دین و دنیا اصلاح و حق زنده و پایدار مى شود و زندگى انسان گوارا و درخت اسلام بارور مى گردد.[6]
فرار بعضی از صحابه در جنگ احد و سایر جنگ ها
بزرگان محقّقین و اعلام اهل سیره و تاریخ و حدیث از اهل سنّت تصریح كرده اند كه در جنگ احد، در شرایطی كه مشركین بعد از شكست ابتدائی، برگشتند و قصد قتل رسول خدا صلی الله علیه وآله و انهدام قوای مسلمین را داشتند، بعضی از صحابه نیز همانند دیگران، ایشان را در دریای دشمن رها كرده و تنها گذاشته و برای حفظ جان خودشان پا به فرار گذاشتند. در جنگ حنین، حاكم نیشابوری به سند صحیح از ابن عبّاس نقل می كند كه تنها كسی كه در آن جنگ با رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلّم ماند و استقامت كرد، امیر المومنین علیه السلام بود، و همه پا به فرار گذاشتند. در جنگ خندق معروف است كه رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمودند:
«لَضَرْبَةُ عَلی فی یوْمِ الخَنْدقِ اَفْضَلُ مِنْ عِبادَةِ الثَّقَلَینِ»، ضربه علی بن ابیطالب علیه السّلام در جنگ خندق، از عبادت جنّ و انس نزد خدای تعالی برتر است[7].
جود و بخشش على (ع)
یکی دیگر از فضایل امیر المومنین علیه السلام این است كه آن حضرت پس از رسول خدا صلى الله علیه و آله با سخاوت ترین مردم بود تا آنجا كه سه شبانه روز حضرت با همسرش زهرا، و دو فرزندش حسن و حسین علیهم السلام روزه گرفتند و نان خویش را به مسكین و یتیم و اسیر دادند و با آب افطار نمودند و آیه در حق آنها نازل شد كه:
«وَ یطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسْكِیناً وَ یتِیماً وَ أَسِیراً إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِیدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَ لا شُكُوراً إِنَّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا یوْماً عَبُوساً قَمْطَرِیراً»، و غذاى (خود) را با این كه به آن علاقه (و نیاز) دارند به مسكین و یتیم و اسیر مى دهند.(و مى گویند:) ما شما را براى خدا اطعام مى كنیم و، هیچ پاداش و تشكرى از شما نمى خواهیم. ما از پروردگارمان خائفیم در آن روز كه عبوس و شدید است[8]. چنانچه در تاریخ آمده است، امیر المومنین علیه السلام تمام اموال خویش را در راه خدا انفاق نمود و آن هنگامى بود كه حضرت از تمام دنیا، چهار درهم داشتند كه یكى را شب هنگام و دیگرى را در روز و درهم سوم را پنهانى و چهارمى را آشكار انفاق فرمود. آیه نازل شد:
«الَّذِینَ ینْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یحْزَنُونَ»، آنها كه اموال خود را، شب و روز، پنهان و آشكار، انفاق مى كنند، مزدشان نزد پروردگارشان است، نه ترسى بر آنهاست، و نه غمگین مى شوند[9].
امیر المومنین علیه السلام (برای کار) اجیر مى شد و اجرتی را که عوض آن می گرفت، صدقه مى داد و خود گاهى از شدت گرسنگى سنگ بر شكم مى بست و بر این مطلب معاویه شهادت داده است، آنجا كه مى گوید: «اگر على انبارى از طلا و انبارى از كاه داشته باشد، نخست انبار طلا را در راه خدا انفاق نموده و هیچ براى خود نگاه نخواهد داشت». آرى الفضل ما شهدت به الاعداء[10].
على (ع) از زبان پیامبر (ص)
یکی دیگر از فضایل امیر المومنین علیه السلام بر جمیع صحابه اینست كه در موارد فراوانى رسول خدا صلی الله علیه و آله از فضیلت ایشان و كمالات حضرتش برای دیگران خبر داده است، مانند حدیث منزلت، حدیث مدینة العلم و حدیث ثقلین و ... و به امامت ایشان پس از خود تصریح نموده است.
علی (ع) محبوب‌ترین خلق خدا
روزى مرغ بریان كرده اى را برای رسول خدا صلی الله علیه و آله هدیه آوردند. حضرتش دعا فرمودند:
«اللَّهُمَّ ائْتِنِی بِأَحَبِّ خَلْقِكَ إِلَیكَ وَ إِلَی یأْكُلُ مَعِی مِنْ هَذَا الطَّائِرِ فَجَاءَ عَلِی»، خدایا محبوب ترین بندگانت را برسان تا با من از این مرغ بریان شده تناول كند، على ابن أبی طالب آمده و با حضرت تناول فرمودند[11].
خودآزمایی
1- واقعه لیله المبیت را توضیح دهید.
2- چند نمونه از فضائل امیر المومنین را بیان کنید.
پی‌نوشت‌ها
[1] بحار الانوار ج38 ص197
[2] شرح کشق المراد ص457
[3] سوره نساء آیه 95/ترجمه مکارم
[4] امامت پژوهی ص 171/ دلایل صدق (مظفر ج2 ص460)
[5] سوره بقره آیه 207/ترجمه
[6] تفسیر نمونه ج2 ص76
[7] جهت مطالعه بیش تر و آدرس منابع روایی اهل سنت به کتاب «امامت بلافصل» آیت الله میلانی ص170 الی 171 مراجعه شود.
[8] سوره انسان آیات 8 الی 10/ترجمه مکارم
[9] سوره بقره آیه 274/ترجمه مکارم
[10] شرح کشف المراد ص467
[11] امالی صدوق ص656
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت